Fiziologiyasi va gigiyenasi

0 ‘rta miya. 
O 'rta miya, katta miya oyog'idan va to 'rt do'ng- 
liklardan iborat. O 'rta miyaning b o 'sh lig 'i torgina kanai-m iya suv
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o'tkazuvchisi (vodoprovod)dan iborat b o ’lib, pastdan to ‘rtinchi 
va yuqoridan uchinchi qorinchalar bilan tutashgan b o ‘ladi. M iya 
suv o'tkazuvchisining devorlarida III va IV - bosh miya nervlari 
k o ‘zni harakatga keltiruvchi va chig’irli nervlarni yadrosi joylash­
gan bo'ladi.
O 'rta miya orqali katta yarim sharlar p o 'stlo g ’i va miyachaga 
boradigan yuqoriga ko'tariluvchi. uzunchoq va orqa m iyaga nerv 
im pulslarini olib boruvchi, tushuvchi nervlarning barchasi o ’tadi.
O ita miyada to ’rt do'nglik yadrolari, ko'zni harakatlantiruv- 
chi va chigirli, nervlarning yadrolari, qizil yadro va qora substan- 
siya shaklidagi kulrang moddaning jam lam asi joylashgan. To'rt 
do'nglikning oldingi bo'rtigi, birlamchi ko 'rish markazi hisoblansa 
keyingi bo'rtigi esa birlamchi eshitish markazi hisoblanadi. Ular­
ning ishtirokida v o ru g iik va tovushlarga cham alash reflekslari ba­
jariladi: ko'zning. boshning harakati, hayvonlarda quloqning dik- 
kayishi va hokazo. Qora substansiya, yutish va chaynash, q o i bar- 
moqlarining nozik harakatlari singari murakkab koordinatsiyalov- 
chi aktlar bilan b o g iiq . Qizil yadro esa to 'g 'rid a n to 'g 'r i muskullar 
tonusini boshqarilishi bilan b o g iiq .
R etikular formatsiya. 
Orqa miyaning y uqorigi uchidan boshlab 
ko'rish burtakchalari va gipotalamus bilan birgalikda bir-biri bilan 
qalin tolalar o'rim i, turli tom onlarga yo'nalgan miyaning butun ta- 
nasi bo'ylab turli tip va shakldagi neyronlardan iborat hosilalar jo y ­
lashgan. M ikroskop ostida bularning hammasi to 'r shaklida ko'ri- 
nadi, shu sababdan bu hosilalarning hammasi turli yoki retikular 
formatsiya degan nom oigan. Hozirda odam lar miyasi tanasining 
retikular formatsiyasida 48 dan ortiq alohida-alohida yadrolar va 
hujayralar guruhi aniqlanib, bajaradigan vazifalari qayd qilingan. 
Retikular formatsiyaning tuzilmalari q o 'z g ’atilganida hech qanaqa 
ko'rinarli reaksiya kuzatilmaydi, faqat markaziy asab tizimining 
turli qismlaridagi qo'zg'aluvchanlik almashinadi.
Retikular formatsiya orqali yuqoriga ko'tariluvchi m arkaz­
ga intiluvchi ham pastga tushuvchi markazdan qochuvchi y o ila r
o'tadi. Ana shu joyda markaziy asab tizimining barcha qismlarini
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qo'zg'aluvchanligi boshqariladi va ularning o'zaro aloqasi ta 'm in ­
lanadi.
Retikular formatsivaning turli qismlarini jarohatlash yoki mikro- 
elektrodlar yordamida qo'zg 'atish d a va undan ehiqib ketayotgan 
nerv y o ‘Ilarini kesish hisobiga retikular formatsiya pastga tushuv- 
chi retikulo-spinal yo'llar bilan orqa miyaning harakat reaksivala- 
riga yengillashtiruvchi yoki tormozlovchi ta'sir ko'rsatishi mumkin 
ekanligini ko'rsatish imkoniyati tu g 'ild i. Uning faollashtiruvchi 
va tormozlovchi samarasi qo'zg'atuvchilarning jadalligi va davo- 
miyligiga bog'liq. Dastlab I. M. Sechenov (1862) baqaning ko'rish 
burtaklarini ta'sirlash bilan. so'ngra Megun (1946, 1950) miya ta- 
nasining retikular formatsivasining turli qismlarini q o 'zg 'atish hi­
sobiga ko'plab orqa miya reflekslarini tormozlanishini ko'rsatdi- 
lar. Retikular formatsivaning faollashtiruvchi ta'siri orqa miyaning 
yoyuvchi reflekslarini tezlashishi va skelet muskullarining qisqari­
shi bilan namoyon bo'ladi.
Retikular formatsiya yuqoriga ko'tariluvchi yo'llar bilan katta 
yarim sharlar po'stlog'iga. faollashtiruvchi ta'sir ko'rsatib. uning 
doimiy hushyorligini ta'm inlaydi. Juda ko'plab tadqiqot ishlari bi­
lan miya tanasidagi retikular neyronlarning aksonlari. katta yarim ­
sharlar p o ’stlog'iga vetib boradi, bundan tashqari, bu tolalarning 
ko'pchiligi p o 'stlo q q a b o rish y o 'lid a -ta la m u sd a uziladi, ko'pchili- 
gi yuqoriga ko'tariluvchi retikular faollashtiruvchi tizim hosil qilib 
to 'g 'ri po'stloqqa boradi. O 'z navbatida, miya tanasining retiku­
lar formatsiyasi katta yarim sharlar po'stlog'idan keluvchi tolalarni 
oladi va undan keluvchi impulslar retikular formatsiya faoliyatini 
boshqaradi.
Agar havvon uxlavotgan yoki tinch holatda bo'lsa, retikular for­
matsiya elektr toki bilan qo'zg 'atilsa. unda faollashuv yuz beradi 
va u uyg’onadi. Bu paytda elektroensefalogrammada past amplitu- 
dali tez-tez takrorlanuvchi ritmlar qayd qilinadi (chastotasi 13 Hz 
va yuqori). Agarda yuqoriga ko'tariluvchi retikular yo 'llar shikast­
lansa, faol yoki tinchlik holatidagi hayvonlarda elektrofaollikning 
pasayishi kuzatiladi. hayvonlar esa chuqur uyquga ketadi. Bunday
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hayvonning elektroensefalogrammasida chastotasi 4 Hz dan past 
bo'lgan ritm lar yuzaga keladi.
Retikular form atsiya adrenalin va atsetilxolin kabi fiziologik 
faol moddalarga yuqori sezuvchanlikka ega.