O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V



Yüklə 13,57 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/238
tarix22.10.2023
ölçüsü13,57 Mb.
#159708
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   238
Normal fiziologiya (O.Alyaviya va b.)

Harakat 
potensiali. N erv va musku! tolasining bir qismiga yetarlicha kuchli 
ta ’sirlovchi vosita (m asalan, elektr toki) bilan ta ’sir etilsa, shu qismda qo‘zg‘alish 
vujudga keladi, uning eng m uhim k o ‘rinishlaridan biri - tinchlik potensiali o ‘zgarib, 
harakat potensiali vujudga kelishidir. Harakat potensialini ikki xil usulda: tolaning 
tashqi yuzasiga qo‘yilgan elektrodlar yordamida (hujayra sirtidan) va protoplazma 
ichiga kiritilgan mikroelektrodlar yordamida (hujayra ichidan) qayd qilish mumkin. 
Potensialni hujayra sirtidan yozib olinganida tolaning qo‘zg ‘algan qismi yuzasi 
sekundning mingdan bir necha ulushiga to‘g ‘ri keladigan ju d a qisqa vaqt ichida 
tinch turgan qo‘shni qismiga nisbatan manfiy elektr zaryadli bo‘lib qoladi. Hujayra 
ichidan m ikroelektrodlar y o rd a m id a potensiallar farqini yozib olish shuni 
k o ‘rsa ta d ik i, h arak a t p o te n s ia lin in g am pütudasi tin c h lik p o ten sialin in g
amplitudasiga nisbatan 3 0 -5 5
m v
ortiq ekan. Bu ortiqlikning sababi shundaki, 
q o ‘zg‘alish paytida tinchlik potensiali yo‘qolib ketmaydi, balki teskari belgili 
potensiallar farqi vujudga keladi, shuning natijasida membrananing tashqi yuzasi 
ichki yuzasiga nisbatan manfiy zaryadli boMib qoladi.
Yakka stimul ta’sirida membranadagi potensiallar farqi tez pasayib, nolga tushib 
qoladi. Shundan keyin potensiallar farqi yana vujudga keladi, lekin u teskari belgili 
boMadi. Membrananing ichki tom oni tashqi tomoniga nisbatan musbat zaryadli 
boMib qoladi. Potensialning bunday o ‘zgarishi 30 
mv
gayetgach, tiklanishjarayoni 
boshlanadi: natijada m em brana potensiali boshlangMch miqdoriga qaytadi.
Harakat potensialining egri chizigMda (3-rasm) ko‘tariluvchi va tushuvchi fazalari 
tafovut qilinadi. Ko‘tariluvchi fazada qutblanish barham topganligi uchun bu faza 
«depolyarizatsiya fazasi» deb ataladi. Q o‘zg‘aluvchan hujayralarda reversiya 
ampliturasi membrana holatini xarakterlaydi, bundan tashqari, u hujayra ichi va sirti 
muhiti tarkibiga ham bogMiq boMadi. Reversiyaning cho‘qqisida harakat potensiali
E.m8 
♦ s o r
muvozanatlashgan natriyli potensialga 
yaqinlashadi, shu sababli membrana 
zaiyadiningbelgisi o‘zgaradi. Tushuvchi 
fazada m em b ran an in g qutblanishi 
tinchlik darajasiga qaytadi, shuning 
uchun bu faza «repolyarizatsiya fazasi» 
deb ataladi.
3-rasm. Yakka hujayrada harakat
A
e
potensiali va uning fazalari: 
/ -
m a h a lliy ja v o b ;
bo'»ag'a kucN
2 - tez depolyarizatsiya;
3 reversiya;
4 ■■ repolyarizatsiya;
5 - manfiy izli polensial;
6 m u sb a t izli p olensial.
e
16
www.ziyouz.com kutubxonasi


Nerv va skelet muskul tolalarida harakat potensiali 0,3—3 
m s
davom etadi, ayni 
vaqtda repolyarizatsiya fazasi depolyarizatsiya fazasiga nisbatan hamisha uzoqroq 
bo ladi. N erv va muskul tolasi 10° sovitilganda, harakat potensiali, ayniqsa 
tushuvchi fazasi taxminan 3 baravar uzoqroq davom etadi.
Izpotensiallari.
Harakat-potensiali iz potensiallari bilan davom etadi. Ulami 
birinchi bo‘lib, D. S. Voronsov qayd qilgan, keyinchalik esa J. Erlanger va G. Gas­
ser, shuningdek, boshqalar ham mukam m al o ‘rgandilar. Iz potensiallar ikki xil 
ko‘rinishda namoyon boladi: manfiy va musbat izli potensiallar. Ulaming amplitudasi 
bir necha millivoltdan oshmaydi. Iz potensiallari bir necha millisekunddan bir necha
o n sekundgacha davom etadi. U lar q o ‘zg ‘alish tamom boMgach, nerv va muskul 
tolalarida sekin davom etuvchi tiklanish jarayonlari bilan b o g ‘liqdir. Harakat 
potensiali va manfiy izli potensiali o'rtasidagi o'zaromunosabatlami ko‘rib chiqaylik. 
Keltirilgan yozuvdan ko‘rinadiki, repolyarizatsiya fazasi uzoqligi jihatdan teng 
bo Imagan ikki qismga ajratiladi. M em brana repolyarizatsiyasi dastlab tez borib, 
keyin sekinlashadi va asta to'xtaydi. Bu vaqt manfiy izli potensiali boshlanishiga 
to g ri keladi. Membrana qtsqa m uddat davomida qisman depolyarizatsiyalanib 
qoladi, taxminan 15 msek davom etadi va shundan so‘ng, m em brana potensiali 
dastlabki m iqdor 85 mv gacha to ‘la tiklanadi. Manfiy iz potensialni ko‘pincha 
membrananing iz depolyarizatsiyasi ham deb ataydilar.
M usbat izli potensial m em b ran an in g o ‘ta q u tb lan ish id a, y a ’ni normal 
qutblanishning kuchayishida - (

Yüklə 13,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   238




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin