O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a a. V. Narbekov dinshunoslik asoslari toshkent

2) zaydiylar 
mazhabi 
VIII asrning o‘rtalarida, ummaviylar 
sulolasining inqirozi davrida vujudga kelgan va Shialarning beshinchi 
imomi – Muhammad al-Bokirning ukasi Zayd ibn Alining nomi bilan 
atalgan. Ushbu mazhab vakillari Zaydni beshinchi imom deb hisoblab, 
undan keyingi imomlarni tan olmaydilar. Aqidalari va marosimlari 
jihatidan shialar va sunniylarning o‘rtasida turib, har ikkala oqimga 
nisbatan murosa yo‘lini tutadilar. Zaydiylar xalifa Alidan ilgarigi xalifalar 
145

---

hokimiyatini tan oladilar va o‘n ikkinchi imom – Muhammad Mahdiyning 
qiyomat kunida qaytib kelishiga ishonmaydilar avliyolar va mozorlarga 
sig‘inishni, zohidlikni inkor qiladilar; 
3) 
ismoiliylar mazhabi 
VIII asrning o‘rtalaridan shakllana boshlagan 
va IX asrning oxirlariga kelib mustaqil diniy mazhabga aylangan. Bunga 
shialarning oltinchi imomi – Jafar as-Sodiqning katta o‘g‘li Ismoil 
(ichkilik va maishatga berilganligi uchun taxt vorisligidan mahrum 
qilingan) asos solgan. Diniy-falsafiy ta’limot tizimi neoplatonizm, 
neopifagorizm, xristian gnostisizmi kabilar ta’sirida shakllangan. Ta’limot 
zohiriy (tashqi) va botiniy (ichki) qismlarga bo‘linadi. Zohiriy qismi 
shialarning umumiy qarashlaridan deyarli farqlanmaydi. U maxfiy 
ta’limotdan bexabar bo‘lgan ismoiliylar ommasiga mo‘ljallangan. Botiniy 
ta’limotda xudodan keyingi yettita quyi pog‘ona ajratiladi. Yettinchi 
pog‘onani kamolotga erishgan inson, ya’ni payg‘ambar tashkil etadi. 
Kamolotga erishgan inson o‘zida «olamiy aql»ni aks ettirgan notiq bo‘lib, 
xudo ta’limotini kishilarga yetkazadi. Ismoiliylar mazhabidan keyinchalik 
turli yo‘nalishlar ajralib chiqqan. 
4) 
ja’fariy mazhabi 
shialikning diniy-huquqiy tizimi bo‘lib, o‘n 
ikkinchi imomga e’tiqod qiluvchi imomiylarning asosiy oqimini tashkil 
etadi. Mazhabning asoschisi sifatida oltinchi imom – Ja’far as-Sodiq (700–
765) qabul qilingan bo‘lsa-da, aslida uning shakllanishida imom ishtirok 
etmagan. IX–X asrlarda bir qator mujtahid va ilohiyotchilar tomonidan 
mazhab ta’limoti ishlab chiqilgan.
Shialik hozir Eron Islom Respublikasi, Iroq va Yamanda keng tarqalgan. 
Shia yo‘nalishiga mansub ayrim guruhlar Afg‘oniston, Pokiston, Hindiston, 
Suriya, Livan, Misr kabi davlatlarda ham uchraydi. Ma’lum miqdorda shia 
yo‘nalishidagi musulmonlar Ozarbayjon, Tojikiston va Markaziy Osiyoning 
ayrim hududlarida uchraydi. 
Islomdagi eng yirik yo‘nalish sunniylikdir. Sunniylar o‘zlarini asl islom 
an’analari tarafdorlari deb hisoblaydilar. Sunniylik ortodoksal (grekchada – 
dindor, e’tiqodli, ya’ni, biron-bir ta’limotga, yo‘nalishga, dinga og‘ishmay 
amal qiluvchi degan ma’nolarni anglatadi) islom yo‘nalishidir. Yo‘nalish 
islomning Muhammad payg‘ambar davrida vujudga kelgan ta’limotini tan 
oladi. Sunnat islomning ikkinchi manbai sifatida qabul qilingan va unda 
an’anaviy diniy marosimlar, maishiy turmush hamda ijtimoiy hayot 
qoidalariga amal qilinadi. 
Sunniylikda islomning muqaddas manbalarini ijtimoiy hayotda 
qo‘llashga munosabat masalasida quyidagi mazhablar mavjud: 
146

---

1) hanafiya mazhabiga 
Imom Abu Hanifa (Imom A’zam) asos solgan. 
Mazhabning mafkurasi islom aqidalarini ijtimoiy hayotga tatbiq etishda 
ijodiy yondashuvga asoslanadi va bunda qiyos (arabchada – solishtirish, 
taqqoslash, o‘xshatish degan ma’nolarni anglatadi) qoidalarini qo‘llash 
bilan musulmon jamoasi yoki davlat manfaatlariga ko‘proq mos keluvchi 
yechimni tanlashga intiladi. Hanafiya mazhabiga sunniylarning 1/3 e’tiqod 
qiladilar; 
2) molikiya mazhabiga 
Malik ibn Onas (713–795) asos solgan va 
Muhammad alayhissalom hayotligi davrida vujudga keltirilgan diniy-
huquqiy tartibotga asoslanadi. Molikiya mazhabi Qur’on va sunnatni aqlga 
asoslanib (ratsional) talqin qilishga qarshilik qilsa ham, qiyosni ijtimoiy 
hayotda qo‘llashni to‘liq inkor etmaydi. Hozirda ushbu mazhabning Tunis, 
Jazoir, Marokash singari davlatlarda tarafdorlari bor;