810 yil 20 iyulda Buxoro shahrida tug‘ilib, Samarqand shahri yaqinidagi
Xartang qishlog‘ida 870 yil 1 sentabrda (60 yoshida) vafot etgan.
Imom al-Buxoriydan islom olamida juda qadrlanadigan «Al-jome’ as-
sahih», «At-tarix» nomli asarlar meros bo‘lib qolgan. Imom al-Buxoriy
butun umrini hadislar to‘plashga va ishonchlilarini ajratishga sarflagan. Ilmiy
manbalarda ta’kidlanishicha, al-Buxoriy 600 mingga yaqin hadisni to‘plagan
olim va uning shoh asarlari «Al-jome’ as-sahih», «Al-adab al-mufrad»
kabilar hisoblanadi. Imom al-Buxoriyning xalqimiz madaniy hayoti
tarixidagi xizmatlari shundan iboratki, u faqat hadislar to‘plash bilan
cheklanib qolmagan, balki o‘z davrida
odamlar orasida mehr-muhabbat,
saxiylik, ochiqqo‘llik, ota-ona, ayollar va kattalarga hurmat, yetim-yesirlarga
muruvvat, faqir-bechoralarga himmat, Vatanga muhabbat, halollik va
mehnatsevarlik kabi fazilatlarni qaror toptirishga oid yo‘l-yo‘riqlar va
o‘gitlar ham ishlab chiqqan.
1998 yil 1 sentabrda buyuk alloma tavalludining 1225 yilligi keng
nishonlanishi va unga bag‘ishlangan majmuaning yaratilishi bejiz emas.
Imom al-Buxoriy merosi islom niqobida yuruvchi g‘araz niyatli
kimsalardan xalqimiz ma’naviyatini qalqon misoli himoyalaydi,
mustaqilligimizni
mustahkamlashga, yosh avlodni ajdodlarimizning ibratli
hayoti ruhida tarbiyalashga xizmat qiladi.
Islom dini taraqqiyotiga katta hissa qo‘shgan yana bir ulug‘ ajdodimiz,
samarqandlik alloma, kalom ilmining asoschilaridan biri, musulmon
olamidagi eng yirik sunniylik kalom maktabi – moturidiylik asoschisi
Abu
Mansur Muhammad ibn Muhammad al-Hanafiy al-Moturidiydir (870–
944).
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan 2000
yilda Moturidiy tavalludining 1130 yilligi keng nishonlandi.
Moturidiyning islom dini taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi shundaki, hanafiy
oqimini al-Moturidiy maktabining izdoshlari tashkil etgan. Qolgan qismini
esa yana bir mashhur mutakallim alloma al-Ash’ariy (874–935 yoki 941)
maktabining izdoshlari tashkil etganlar.
Jahonning eng mashhur olimlari al-Moturidiyni
bir ovozdan kalom
ilmining ulug‘ namoyandalaridan biri sifatida tan olganlar. Al-
Moturidiyning shoh asarlaridan biri «Kitob at-tavhid» (yoki
«Yakkaxudolilik haqidagi kitob») musulmon ilohiyotshunosligida bilish
nazariyasi bayon qilingan birinchi asar hisoblanadi. Uning kalom ilmiga
ta’rif berilgan muqaddimasida bilimning uch manbai, ya’ni hissiy qabul
qilish, axloqiy tafakkur va inson ishonchli manbalardan olishi mumkin
bo‘lgan an’anaviy axborot mavjudligi haqida so‘z yuritiladi.
151
Al-Moturidiy konsepsiyasining ahamiyati shundaki, u sof din
doirasidan chiqib, aql-idrokni ulug‘laydi va mantiqan asoslangan
bilimning ahamiyatini ta’kidlaydi.
Afsuski, Abu Mansur al-Moturidiyning ko‘p
asarlari bizgacha yetib
kelmagan yoki yetib kelganlari ham asosan xorijiy mamlakatlarning
kutubxona va qo‘lyozma fondlarida saqlanadi. Yuqorida tilga olingan,
islom olamida juda muhim hisoblangan «Kitob at-tavhid» asari bizgacha
to‘liq yetib kelgan. Uni 1970 yilda Fatxulloh Xulif Bayrut shahrida nashr
ettirgan.
Abu Mansur al-Moturidiy o‘z davrida islomiy ilmlar sohasidagi eng
yetuk alloma hisoblangan, islom dunyosi olimlari tomonidan tan olingan
va hozir turli diniy asarlarda zo‘r ehtirom bilan tilga olinadi. Uni ulug‘lab,
«imom al-xuda» va «imom al-mutakallimin» (yoki «hidoyat yo‘li imomi»
va «mutakallimlar imomi») kabi nomlar bilan ham ataganlar.
Al-Moturidiyning nafaqat fiqh va kalom ilmiga,
balki boshqa fanlarga
oid asarlar yozganligi ham ma’lum. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi
Fanlar akademiyasining Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondida
al-Moturidiyning ovchilikka oid «Risolai jonvor doriy» («Jonivorlarga oid
risola») asarining qo‘lyozmasi saqlanadi. Bu asarda ovchi qushlarni boqish
haqida fikr yuritiladi. Hozirgi kunda xorijiy islom olamida al-Moturi-
diyning nomi va ta’limoti yaxshi ma’lum. Deyarli barcha islom
mamlakatlarida al-Moturidiyning diniy-ma’naviy merosiga bag‘ishlangan
tadqiqotlar olib boriladi.
XX asrning 70-yillaridan boshlab Farb olimlarida ham al-Moturidiy
merosiga kuchli qiziqish paydo bo‘lgan. Al-Moturidiyning shoh asarlari –
«Kitob at-tavhid» hamda «Ta’vilot ahl as-sunna» («Sunniylik an’analari
tarixi»)dan saqlanib qolgan qo‘lyozma matnlari nashr qilingan va qisman
tadqiq etilgan.
1997 yilda alloma haqidagi birinchi yirik tadqiqot – Gettingem
universitetining professori Ulrix Rudolfning «Al-Moturidiy
va Samarqand
sunniylik ilohiyotshunosligi» asari nemis tilida nashr etilgan. Bu kabi
tadqiqotlar islom dini haqidagi bilimlarimizni kengaytiribgina qolmay,
xalqimizning boy ma’naviy merosi va uning jahon sivilizatsiyasi
taraqqiyotiga qo‘shgan ulkan hissasini ko‘rsatishga ham xizmat qiladi.
Markaziy Osiyoning islom dini taraqqiyotiga salmoqli hissa qo‘shgan
allomalaridan yana biri –
Dostları ilə paylaş: