mukammal egallab, fiqh, ya’ni islom huquqshunosligi bobida benihoya
chuqur ilmga ega bo‘lganligi va fundamental asarlar yaratganligi uchun
Burhon ud-din va-l-milla
11
va Burhoniddin al-Marg‘inoniy nomlari bilan
mashhurdir.
Al-Marg‘inoniyning islom taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi islom
huquqshunosligida ayniqsa salmoqlidir. Bu uning 1178
yil Samarqand
shahrida yozilgan «Hidoya» asari bilan bog‘liqdir.
«Hidoya»da huquqiy masalalarning yechimi dastlab taniqli fiqh
olimlari fikrlarining bayoni va unga boshqa mualliflarning e’tirozlari yoki
qo‘shilishlarini izhor etish yo‘li bilan berilgan. Ana shu obro‘li mualliflar
fikrlaridan kelib chiqib, muayyan masalada eng ma’qul yechimni tanlash
yo‘liga amal qilingan. Shu tariqa unda qonunning aynan ifodasigina emas,
balki mukammal sharhi ham asoslab keltirilgan.
«Hidoya» to‘rt juzdan iborat bo‘lib, birinchi juzga ibodat masalalari,
ya’ni tahorat, namoz, ro‘za, zakot va haj kiritilgan.
Ikkinchi juzga nikoh,
emizish, taloq, qullarni ozod qilish, topib olingan bolaning nasabini
aniqlash, topib olingan narsa, qochib ketgan qul, bedarak yo‘qolgan shaxs,
sherikchilik va vaqf mulkiga oid masalalar kiritilgan.
Uchinchi juzda esa oldi-sotdi, pul muammolari, kafolat,
pulni birovga
o‘tkazish, qozilarning vazifalari, guvohlik, berilgan guvohlikdan qaytish,
vakolat, da’vo, iqror bo‘lish, sulh, bir ishda pul bilan sherik bo‘lish, pulni
saqlashga berish, qarz berish, sovg‘a, ijara, muayyan shart asosida
cheklangan
ozodlik berilgan qullar, vasiylik, majbur qilish, homiylik,
qisman ozod bo‘lgan qullar va bosqinchilik xususidagi masalalar o‘rin
olgan.
To‘rtinchi juzda esa, meros taqsimoti, dehqonchilik hamda
bog‘dorchilik
xususidagi shartnoma, qurbonlikka so‘yiladigan jonzod,
umuman, qurbonlik qilish, shariatga zid (yomon) narsalar, tashlandiq
yerlarni o‘zlashtirish, taqiqlangan ichimliklar, ovchilik, garov, jinoyatlar,
yuk haqi to‘lash, vasiyat kabi masalalar kiritilgan.
Burhoniddin al-Marg‘inoniyning «Hidoya»
asari bir necha asr
davomida islom davlatlarida huquqshunoslik bo‘yicha asosiy manba bo‘lib
xizmat qilgan. Markaziy Osiyoda 1917 yilgi sho‘rolar inqilobi natijasida
shariat qonunlari bekor qilinib, sovet sud tizimi o‘rnatilguniga qadar buyuk
allomaning «Hidoya» asari sud-huquq amaliyotida asosiy qo‘llanma
vazifasini o‘tab kelgan.
11
«» &, $ . >
", & ! ,
.
153
1991 yilda xalqimiz mustaqillikka erishgach, bu ulug‘ vatan-
doshimizning o‘lmas merosiga e’tibor yana tiklandi. «Hidoya» asari
o‘zbek huquqshunosligi uchun yana shoh asarlardan biriga aylandi. 1994
yilda «Hidoya» qayta nashr etildi. Markaziy
Osiyoda islom dinining
keyingi taraqqiyoti X–XI asrlarda tasavvuf ta’limotini shakllantirdi.
Sharqshunos olim O. O. Usmonovning ta’kidlashicha, tasavvuf Yaqin va
O‘rta Sharq xalqlarining ma’naviy hayoti tarixidagi eng murakkab, o‘zaro
ziddiyatlarga to‘lib-toshgan va muhim hodisalardan biri bo‘lib,
tarkidunyochilik, bu dunyo boyliklari va nozu ne’matlaridan voz kechish,
Olloh vasliga yetmoq uchun pok, halol, o‘z mehnati ila yashash, ixtiyoriy
ravishdagi faqirlik unga xos xususiyatlardan hisoblanadi.
Tasavvuf ta’limoti XI–XII asrlarda yashab
ijod etgan islom allomasi
Yusuf Hamadoniy (1048–1140)
nomi bilan bog‘liq bo‘lib, keyinchalik
yassaviya, naqshbandiya, kubraviya, bektoshiya kabi tariqatlarni yuzaga
keltirdi
12
.
Dostları ilə paylaş: