A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor

 
11.3.Tanlashning statistik va nostatistik turlari 
Auditorlar nostatistik va statistik tanlashdan foydalanadilar. Agar zarur 
tarzda foydalanilsa tanlash har qanday yondashuvi etarlicha tegishli auditorlik 
dalillarini taqdim etishda samarali bo’lishi mumkin. Nostatistik tanlashlar 
auditorga tanlab olish haqidagi noto’g’ri talqin qilish riskini statistik jihatdan 

---

235 
nazorat qilish yoki o’zgartirishga ruxsat bermaydi. 
Statistik tanlash
auditorga 
tanlab olishning mos keluvchi hajmini aniqlash va tanlab olishlar natijalarini 
baholashda yordam berish uchun mulohazalari va tajribalari bilan bir qatorda 
ehtimollar nazariyasini va statistik tanlab olishni ham qo’llashni o’z ichiga oladi. 
Aksincha, nostatistik tanlash ehtimollik nazariyasi va statistik xulosalarni qo’llash 
ko’zada tutilamaydi; buning o’rniga auditorga tanlab olishning mos keluvchi 
hajmini aniqlash va tanlab olishlar natijalarini baholashda yordam berish uchun 
auditorning mulohazalari va tanlab olishni qo’llashdagi tajribasida qo’llanilishi 
ko’zda tutadi. jadval nostatistik va statistik tanlashni tegishli o’lchamlarda 
taqqoslaydi.
Nostatistik va statistik tanlab olishlarni taqqoslash 
 
Nostatistik tanlash 
Statistik tanlash 
1 
2 
3 
Tanlab 
olish 
hajmi 
Tanlab olish hajmi auditorning 
mulohazasi bilan aniqlanadi. 
Auditor 
mulohazalari 
miqdoriy 
jihatdan 
aniqlanadi va tanlab olish 
hajmi ehtimollar nazariyasi 
bilan aniqlanadi.
Tanlab olishni 
saralash 
Tanlab 
olish 
jamlanganlikka 
reprezentativligiga 
yig’ilgan
hamma usulllarni o’z ichiga 
oladi. 
Tanlab 
olishning 
muhokamasi 
ham 
jamlanganlikning bir qismiga, 
masalan yilning o’tgan besh kuni 
davomidagi 
hamma 
operatsiyalarga 
yo’naltirilgan 
bo’lishi mumkin.
Tanlab 
olish 
jamlanganlikning har bir 
birligiga 
tanlab 
olishga 
tushishga teng imkoniyat 
berish 
uchun 
tartibsiz 
saralangan bo’lishi mumkin. 
Jamlanganlik 
bilan 
qiziquvchilarga 
yo’nalish 
berish mumkin masalan, 
yilning o’tgan 10 kunidagi 
operatsiyalar 
statistik 
jihatdan saralangan bo’lishi 
mumkin. 
Baholash 
Baholash 
auditorning 
mulohazalariga 
asoslangan, 
bashoratlar esa tanlab olishlar 
natijalariga asoslangan.
Baholash 
auditorlik 
mulohazalariga 
yordam 
berishi 
uchun 
foydalaniladigan 
statistik 
xulosalarga asoslangan 

---

236 
Xarajatlar 
Saralash uchun Xarajatlar past 
chunki auditorlik mulohazalari 
faqat 
tanlab 
olishning 
mos 
keluvchi hajmini aniqlash va 
natijalarni 
baholashda 
talab 
qilinadi. Tanlab olishning bu 
turi, tanlab olish risikini nazorat 
qilish va o’lchashning ob’ektiv 
usullarini ta’minlamaydi 
O’quv Xarajatlari yuqori, 
chunki 
tanlab 
olishning 
statistik yo’llarini bilish 
va/yoki tanlashning maxsus 
kompyuter 
dasturiy 
ta’minoti talab qilinadi. 
Tanlab olishning bu turi 
auditor 
maqbul 
riskni 
avvalroq aniqlashini tanlab 
qiladi. 
Ustuvorlik
Bu usul auditorning schetlardagi 
xatolar 
haqida 
avvalgi 
kutganlariga asoslangan bo’lishi 
mumkin. Bu usul tanlab olishni 
rejalashtirishi, 
saralashi 
va 
baholashga kam vaqt sarflashi 
mumkin. 
Bu usul auditorga tanlab 
olish 
riskining 
obektiv 
choralarini ta’minlay borib, 
samarali 
tanlab 
olishni 
to’zish, dalillar etarliligini, 
xisoblash 
va 
natijalarni 
baholashga yordam beradi. 
Bu 
usul 
auditorga 
kompyuterlashtirilgan 
tanlov va statistik baholash 
orqali 
tanlab 
olish 
xulosalarini 
himoyalashda 
foydali maslahatlar olishga 
ko’maklashadi, chunki ular 
statistika 
nazariyasiga 
asoslangan 
Statistik tanlab olishni qo’llaydigan auditor tanlov hajmini xisoblab chiqish 
uchun jadvallar va formulalardan foydalanadi, shu bilan birga statistik bo’lmagan 
tanlab olishni kullaydigan auditor esa fakat kasbiy mulohazalaridan foydalanadi. 
Odatda tanlab olishning nostatistik hajmi statistik tanlab olishning mohironi va 
samarali to’zilgan tanlov hajmidan kam bo’lishi mumkin emas. Statistik va 
nostatistik tanlovlarning ikkalasidan ham zarur holatda foydalanilganda, 
auditorning xulosasi uchun etarlicha dalillar takdim etishi mumkin. Statistik tanlab 
olish auditorga jamlanganlik haqidagi noto’g’ri xulosa riskini aniq boshqarish va 
o’lchash imkonini beradi, statistik bo’lmagan tanlab olish esa bunday nozorat va 
o’lchovlar qilishga imkon bermay. Ikkala yonda shu uchun ham auditor nazoratga 
layoqatsizlik yoki tanlab olishda topilgan xatoliklarning mohiyatini xisoblab 
chiqishni va tanlab olish natijalarini jamlanmalarga spektrlashtirishi va butun 

---

237 
jamlanganlikni yakunlamog’i zarur. Tanlab olishning miqdoriy baholanishiga 
qushimcha ravishda auditor nazorat va xatoliklar layoqatsizligi tomonlarini ko’rib 
chiqishi kerak. Tanlab olishlar natijalari xatolar tufayli kelib chiqqanligi yoki ular 
firibgarlik extimolini ko’rsatayaptimi va nazoratning layoqatqizligi auditning 
boshqa 
fazalariga 
qanday 
ta’sir 
etadi? 
Audit 
mulohazalari 
bilan 
kombinatsiyalangan statistik tanlab olishlar odatda fakat auditorlik bitta 
mulohazasidan foydalanganlikga nisbatan ancha yuqori sifatli auditorlik 
xulosalarin yaratadi. Bundan tashqari, statistik tanlab olish regulyatorlar yoki 
hakamlar yigilishining ikkinchi nuqtai nazari (farazi) dan qochishga imkon berishi 
mumkin, boshqa tomonlar tanlab olishning foydalanilayotgan usullariga nisbatan 
shubhani bartaraf etish lozim.