Firibgarlikni
ratsionalizatsiyalash
.
Katta firiibgarikda ratsionaliziyalash asosiy tarkibiy element hisoblanadi.
Ratsionalizatsiya o’g’irlik kabi noqonuniy yoki etika me’yorlariga to’g’ri
kelmaydigan xati-xarakatni tekshiruvchi shaxsni o’z tarkibiga oladi. Firibgarlik
bilan bog’liq moliyaviy hisobot uchun ratsionalizatsiya “kompaniyani saqlab
qolishdan” shaxsiy ochko’zlikgacha tebranib, quyilagilarnii o’z ichiga oladi:
Barchalar moliyaviy hisobot bo’yicha oz-oz aldaydi; biz hamm usha o’yinni
o’ynaymiz.
XYZ kompaniyani sotib olish yoki xodimlarimizni aktsiyalar optsioni orqali
saqlab qolish uchun aktsiyalarning yuqoriroq kursini talab qilamiz.
Quyidagilar aktivlarni noqonuniy o’zlashtirish uchun ba’zi bir umumiy
ratsionalizatsiya bo’ladi:
oila a’zosini yoki sevimli kishini moliyaviy inqirozdan qutqarib qolish
maqsadida amalga oshirilgan firibgarlik o’zini oqlaydi;
agar pulni qo’lga kiritmasak, unda biz barcha narsalardan (oila,
avtomobil, uy va boshqalardan) mahrum bo’lamiz;
tiashqaridan xech qanday yordam kelmaydi;
bularning barchasi qarz olish, ularnii birinchi imkoniyat tug’ulganda
qaytaramiz;
biz o’z xarakatimizning oqibati to’g’risida yoki qabul qilingan odob va
ishonch to’g’risida o’ylamaymiz.
7.3. Moliyaviy hisobotdagi firibgarliklar
Moliyaviy hisobotni ataylab noto’g’ri ko’rsatilishi va COSOningn firibgarlik
to’g’risidagi ma’ruzasini auditorlarga ta’riflab bering.
136
Keyingi vaqtda sodir etilgan firibgarlikka misollar va ularning tashqi
auditorlar uchun oqibati.
Moliyaviy hisobotni ataylab noto’g’r ko’rsatilishi
SODIR ETILGAN FIRIBGARLIKKA MISOLLAR
Enron dastlab kommunal korxona bo’lgan. So’ng rahbariyat uni energiyani
sotish kompaniyasiga aylantirdi.
Bitimlar
yomon
bajarilganligi
natijasida
rahbariyat
moliyaviy
kamchiliklarni quydagilar hisobidan yopib keldi:
qarzlarni maxsus korxonalarning balansdan tashqari moddalariga
o’tkazish;
o’z nazorati ostitda bo’lgan maxsus maqsadli kompaniyalarga sotish
orqali qadrsizlanib qolgan aktivlar bo’yicha daromadlarni tan olish;
sotish va daromadni dastlabki tan oldishdan keyin enronga qaytib kelgan
aktivlar bilan bog’liq bitimlarda ishtirok etish.
bir-biri bilan bog’liq bo’lgan boshqa ko’p sonli operatsiyalar.
WORLDCOM kattaligi bo’yicha ikkinchi o’rinda turuvchi (AT&Tdan
keyingi) katta masofali amerika telefon kompaniyasi edi. Kompaniya o’z usishida
tajovuz strategiyani qo’llab keldi. U boshqva telekommunikatsion kompaniyalarnii
sotib ola boshlagan edi. Mazkur sotib olishlarning natijalri tebranganda raxbariyat
xarajatlarni kamaytirib, daromadlarni quyidagilar orqali qo’paytirdi:
xarajatlarn kamaytirish uchun sotib olish orqali belgilangan
restrukturizatsiyalashning ishlatilayotgan zaxiralari, masalan, kompaniya sotib
olingandan keyin hosil bo’lgan ortiqcha yig’ilgan zaxiralar va kelajakdagi
xarajatlarni kamaytirish uchun . .. zaxiralarni ishlatish;
liniyani kapitallashgan xarajatlari
Parmalat sut, meva sharbatlari va oziq-ovqatning bshqa turlari bilan
shugullanuvchi Italiyaning transmilliy kompaniyasidir. XX asr 90-yillarining
oxirida kompaniya turli xil sho’’ba korxonalarini qarzga sotib olgan edi. Natijada
137
firibgarlik Evropa miqyosida katta inqirozga olib keldi. Kompaniya sho’’ba
korxonalaridan naqd pulni quydagi murakab chizma orqali tortib olgan edi:
ko’paytrilib ko’rsatilgan naqd pul va naqd pulning qalbaqi yozuvlar
vaholanki yirik banklarada saqlangan;
kamaytirilib ko’rsatilgan qarz offshor zonalarda , masalan, Karib degizi
mamlakatlarida joylashgan sho’’ba korxonalari bilan murakab munosabatlarda
bo’lgan.
HealthSouth AQShda tiklovchi statsionar kasalxonalarning eng ko’p sonli
guruhini boshqaradi. Yuqori raxbariyat daromadni oshirish, aktsiyadorlar va
tahlilchilar kutushlarnii qoniqtirish maqsadida kompaniya xodimlarini yuborishdi.
Keng ko’llamli chizma ishlatildi
Psixiatrik sessiyalarni o’ztkazganrligi uchun to’lovlar hisobini taqdim
qilish, masalan, o’tkazilgan bitta mashg’ulot uchun unta alohida mashg’lotlar hisob
to’lovini taqdim qilish;
Xarajatlarni kamaytirish va daromadlarni yaxshilash maqsadida
jurnaldagi provodkalarni to’g’rilash.
DEL amerika kompyuterlar ishlab chiqarish kompaniyasi bo’lib, u oxir-
oqibatda o’ziga nisbatan qo’yilgan firibgarlikda aybini olib tashlash uchun SECga
100 mln dollar to’lashga majbur bo’ldi. Firibgarlik sifatida ma’lumotlarni
ochishdagi turli noaniqliklar ko’rsatilgan. Ular quyidagilardan iborat:
Intelning
rakiblari
ishlab
chiqargan
protsessorlardan
DEL
foydalanmasligi uchun Intel tomonidan o’tkazilgan katta hajmdagi to’lovlar. Bu
to’lovlar aslida katta pora bo’lgan.
Intelto’lovlarini operatsiya sifatida noto’g’ri ko’rsatish kompaniyaga
foyda ortirishdagi ko’rsatkichlarga erishishga yordam bergan.
Koss Corporation amerikaning quloq tutqichlarni ishlab chiqaruvchi
korxonasi hisoblanadi. Moliyaviy direktori o’zining shaxsiy xarajatlari uchun qisqa
vaqt ichida 31 mln dollarni o’zlashtirib oldi. Buxgalteriya foydasi 26 mln dollar
138
bo’lgan. Oxir-oqitbatda u 34 mln dollar kompensatsiya sifatida pul to’lab, 11 yillik
kamoq jazosini oldi. U firibgarlikni quyidagilar yordamida amalga oshirgan edi:
Quyi
halqada ishlovchilarni ko’rqitish;
Amerika Ekspress orqali qilingan katta xarajatlarni tasdiqlash va boshqa
korporativ kredit kartalar;
Nazoratning yo’qligi va bosh direktr tomonidan tasdiqlash;
Aud ustidan nazorat qilivchi qo’mitaning mavjud emasligi;
Ichki auditning samarali vazifasi yo’qligi.
Olimpous yirik trans milliy ishlab chiqaruvchi bo’lib, u meditsina,
ijtimoiy, sanoat va boshqa sohalarda faoliyat olib boradi.
Yashirin zararlar yigirma yildan oshiq vaqt davomida qimmatli qog’ozlar
investitsiyalari bilan bog’liq bo’lgan.
Buxgalteriya hisobi bo’yicha masalalar ularning tashqi auditorlari bilan
bog’liq bo’lgan;
takomillashgan firibgarlik. Bu firibgarlik buxgalteriya noto’g’riliklar
bilan bog’liq bo’lib, kompaniya prezidenti ishdan bo’shatilgandan so’ng
aniqlangan.
Longtop Xitoydagi dasturiy ta’minotni ishlab chiqaruvchchi birinchi
kompaniya bo’lib, NYSE listingiga kirigan edi. Kompaniya mamlakatdagi
moliyaviy xizmatlar sanoatida ko’llagnilgan dasturiy ta’minotni eng yirik etkazib
beruvchisi bo’lgan. Mazkur firibgarlik korporativ boshqaruvi kuchsiz bo’lgan
Xitoy kompaniyalarga investorlar o’z mablag’larini kiritish jarayonida duch kelgan
risklar bilan bog’liq bo’lgan.
Personal xarajatlarini boshqa yuridik shaxs nomiga o’tkazish orqali foyda
ko’rsatkichlari oshirib yozilgan.
Dastlab tan olingan soxta daromadni qoplash uchun soxta naqd pullar.
Firibgarlik auditorlar tomonidan fosh etilganda auditor firmasi xujjatlarini
chiqarmaslik maqsadida auditorlik firma xodimlariga taziyiq o’tkazib ko’rqitgan.
139
Firibgarlik bo’yicha misollar audit o’tkazish bo’yicha quyidagilarni nazarda
tutadi:
Auditor oliy raxbariyatga bosim o’tkazadigan tahlil va daromad
kutishlari to’g’risidagi ma’lumotga ega bo’lishi kerak;
Agar potentsal daromad bilan bog’liq muammolar bo’lsa audit
tugatilmasligi lozim va yil oxiridagi asosiy operatsiyalarni tekshirish lozim;
Auditor iqtisodiy mohiyatni va iqtisodiy majburiyatlar mavjud bo’lgan
tomonlarni aniqlash uchun murakab operatsiyalar mohiyatini tushunishi lozim;
Auditor firibgarlik qaerda va qanday qilib sodir etilganligini aniqlash
uchun tashkilot nazoratinig ichki vositalaridagi bo’sh joylarini aniq tushunishi va
tahlil qilib chiqishi lozim;
Firibgarlik sodir etilishini tushunish uchun auditorlik protseduralar
mukammal ishlab chiqilishi lozim bo’ladi.
Firibgarlik imkoniyatini tahlil qilganda auditorlardan professsional
tanqidiy yondoshuvtalab qilinishinimazkur misollar ko’rsatadi. Bu erda ular
ayniqsa kengaytirilgan auditorlik protseduralar o’tkazilishi boshqa kompaniyalarga
nisbatan zid emas bo’lgan ishlab chiqarish va trendlariga va natijalarga alohida
e’tibor berishlari lozim bo’ladi. Bunday protseduralar firibgarlik sodir etilishiga
moyilik sharoit tugulganda ko’proq firibgarlikni aniqlashga yo’naltirlgan bo’lish
lozim.
KASBIY TANQIDIY YONDOSHUV / AMALIYOTDAGI AUDIT
Kasbiy tanqidiy yondoshuv nima? Xech qachon firibgarlik sodir etilmagan
muxitda, tekshirish faqat tarjibaga asoslangan holatda auditor kasbiy tanqidiy
yondoshuvga qanday amal qiladi? Bizning audit sohasidagi tarjibamiz
noto’g’iliklar mavjud ekanliklarni tekshirishga ko’p vaqt sarf etganimizni
bildirmaydi. Bu faqat audit vaqtinig ko’payishiga olib kelib, qonunbuzarliklarni
aniqlashga yordam bermaydi.
O’zinig 2010 yildagi firibgarlik to’g’risidagi hisobotida Audit sifatining
markazi (CAG) kasbiy tanqidiy yondoshuvni quyidagicha ta’riflaydi. Masalalarni
140
tadqiq qilish, isbotlarni tanqidiy baholash va nomuvofiqlarga e’tibor berish orqali
ma’lumotlarni tekshirish tanqidiy yondoshuv mohiyatini tashkil qiladi. Tanqidiy
yondoshuv shaxsiy maqsadga erishiish emas, yoki yomon sharoit sabablarini ochib
berishga mo’ljallanmagan. Tanqidiy yondoshuv – bu barcha moliyaviy hisobot
beruvchilardani talab qilinadigan kasbiy xolisonaliknining muhim elementidir.
Tanqidiy yondoshuv nafaqat ta’minot zanjiridagi firibgarlikni aniqlash ehtimolini
oshiradi, balki firbgarlik qo’llanish mumkinlik holatini ham ochib berishga imkon
yaratadi. Bu esa korxonaga firibgarlik tomonidan etkazilishi mumkin bo’lgan risk
zararlarini kamaytiradi.
Auditor auditni kasbiy tanqidiy yondoshuv nuqtai nazaridan kelib chiqib
rejalashtrishi, moliyaviy hisobotning jidddiy noto’g’riliklarga olib keluvchi sharoit
mavjudligiga e’tibor berishi lozim. Firibgarlik mohiyatidan kelib chiqib, firibgarlik
tufayli yuzaga kelgan jiddiy noto’g’riliklar risklarini ko’rib chiqishda kasbiy
tanqidiy yondoshuvga rioya qilish muhim ahamiyatga ega. Kasbiy tanqidiy
yondoshuv auditorlik isbotlarga nisbatan tahminlar bildirib, uni tanqidiy baholaydi.
Kasbiy tanqidiy yondoshuv ma’lumot va auditorlik isbotlar firibgarlik tomonidan
yuzaga kelgan muhim noto’g’riliklar mavjud ekanligini ko’rsatishi mumkin yoki
mumkin emasligini o’rganishni nazarda tutadi.
Standart quyidagilarni ham nazarda tutadi:
Sub’ekt raxbariyati va raxbarlik vakolati berilgan shaxslarga nisbatan
ularning to’g’ri ishlaganligi to’g’risidagi tarjibani auditor inkor qila olmaydi.
Sharoitlar o’zgarib ketishi mumkinligi sababli kasbiy tanqidiy yondoshuv
qoidariga rioya qilish muhim ahamiyat kasb etadi. So’rov va auditorlik
protseduralarni amalga oshirishda auditor kasbiy tanqidiy yondoshuvga rioya qilish
shart. U raxbariyat va raxbarlik vakolati berilgan shaxslarning to’g’ri ishlashligi
haqidagi fikrlarga asoslangan auditrorrlik isbotlarning ishonchli bo’lmaganlarini
qabul qilmasligi lozim. Raxbarlik vakolati berilgan shaxslarga nisbatan kasbiy
tanqidiy yondoshuvni ko’llash raxbarlik vakolati berilgan shaxslar to’g’risidagi
141
so’rab olingan ma’lumotlarni, boshqa isbotlar asosida olingan ma’lumotlarni va
audit jarayonida olingan ma’lumotlarni sinchiklab ko’rib chiqishni bildiradi.
Kasbiy tanqidiy yondoshuvning muvaffaqiyatli amalga oshirishning asosiy
unsurlari olingan ishonchli isbotlarni, ushbu isbotlarni tanqidiy tahlil qilishni,
noto’g’riliklarga e’tibor qaratishni, tadqiq masalalarini aniqlashni kamrab oladi.
Auditning mohiyati kasbiy tanqidiy yondoshuvdan iborat bo’lib, auditorni
aldanishiga olib kelish imkoniyatlarini oldini olishi lozim.
Dostları ilə paylaş: |