Q. Rahmonov Sh. K. Narbayev Z. M. Muqimov yer resurslarini boshqarish

3. Y er m unosabatlarining namoyon bo‘lish shakllari
Ishlab chiqarish munosabatining tashqi ko ‘rinishida xodisa dialektik qarama- 
qarshi shakllarda namoyon bo'ladi. Bir tomondan ular odam lam ing buyumlarga va 
bir-biriga bo'Igan 
m unosabatlarining ifodali shaklida, 
ikkinchi tomondan esa, 
ta ’kidlab o'tilganidek, buyumlashgan sh a k ld aro ‘y beradi.
Ishlab chiqarish 
munosabatlarining 
namoyon 
b o ‘lishi shakllari haqida 
gapirganda ishlab chiqarish munosabati bu buyum va dalillar mohiyatining bevosita
57

---

kuzatilishini yashirin va chuqur aks ettirishini unutmaslik kerak. X o'jalik munosabati 
sifatida ular ishlab chiqarish jarayonida obyektiv ravishda vujudga kelib 
xodisalam ing yuzasida ko'rinishi kuzatiladi. Ishlab chiqarish munosabatlari 
shakllarining umumiy, o ‘rtacha va xususiyatlarini farqlash lozim.
Ishlab chiqarish m unosabatlarining obyektiv majmui 
odam lam ing ongi va 
irodasiga b o g 51 iq emas, shu bilan birga ishlab chiqarish munosabati bu odam lar 
o'rtasid a ta ’sir ko'rsatadigan ongli va irodaviy munosabatdir. Shuning uchun ishlab 
chiqarish munosabati odam larning buyumlarga va bir-biriga irodaviy munosabat 
ko'rinishida nam oyon bo'ladi. H odisalam ing tashqi ko'rinishida odam larning 
nisbatan mustaqil ta’sir ko'rsatishini tug'diradi. Bu xolat ishlab chiqarish 
munosabatm ing obyektiv mazmunini niqoblaydi. Ishlab chiqarish munosabatlarining 
obyektiv mazm unini ayrim odam lam ing irodaviy harakati, kim ningdir irodasi bilan 
belgilab emas, balki ishlab chiqaruvchilarining rivojlanishi ijtimoiy ishlab 
chiqarishning sharoiti, moddiy-texnikaning erishilgan darajasi bilan belgilanadi. 
Pirovardida aynan ana shu obyektiv om illar odam larning ongi va irodasini ularning 
iqtisodiy faoliyati jarayoniga yo'naltiradi.
Odam larning irodaviy munosabati ishlab chiqarish munosabatlarining nafaqat 
tashqi ko'rinishining namoyon bo 'lish i deb, balki ular xolatining ichki zaruriyati 
sifatida b o 'lib chiqadi.
Y er munosabatlarining irodaviy namoyon bo'lishi ularning obyektiv iqtisodiy 
mazm unining aks ettirilishidir. Yer m unosabatlarining obyektivligini, 
ularning 
rivojlanish 
yo'nalishini 
ishlab chiqarishning barcha 
ijtimoiy moddiy sharoit 
majmuasi ishlab chiqarish kuchlari belgilaydi.
Buyum lashgan 
ishlab 
chiqarish 
munosabatlari 
har 
doim 
ham
kelib 
chiqavermaydi. Balki buyum faqatgina m a’lum ijtimoiy munosabatlarning obyektiv 
b o'lgan taqdirdagina ro 'y beradi.
Ishlab chiqarish munosabatlarining buyum lashgan dalilida muhimi shuki, bu 
yerda munosabatlarni tashuvchi nafaqat oddiy buyum bo'ladi, balki odam lar moddiy 
faoliyati, ishlab chiqarishning mahsuli sifatidagi buyum shaklida yuzaga keladi.
58

---

Yer bilan ish boshqacha. 
Yer abadiy, 
uni bizga tabiat 
in ’om etgan va 
buyumlashgan mehnatning mahsuJi ham emas. 
Binobarin yer munosabatlarining 
buyumlashgan, predmetli shakllari boshlang‘ich punkt sifatida berilgan.
Yer munosabatlari namoyon b o iishining aniq shakllari qanaqa? Yer 
munosabatlari 
materializatsiyasi 
natijasi bilan mavjud b o iish in in g birinchi va 
zaruriy sharti yerda xo'jalik ishlab chiqarishining turi va ijtimoiy-iqtisodiy birligini 
aks ettiradigan yerdan foydalanish va yerga egalik qilishning ijtimoiy-iqtisodiy 
shakllari bo ‘lib 
may donga chiqadi. 
Hozirgi paytda mamlakatimizda yerdan 
foydalanishning quyidagi asosiy 
shakllari 
mavjud: 
jam oa xo'jaliklari, fermer 
xo'jaliklari, 
tadbirkorlar, xususiy yer xo'jaliklari, o ‘rmon xo'jaliklari, 
qishloq 
xo ‘jaligi b o im a g an korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, yerdan foydalanadigan 
fuqarolar. M amlakatda yerga egalik qilish shakli bitta. Yer mutlaqo davlatga 
tegishlidir v a yerdan foydalanuvchilarga foydalanish huquqini beradi. Yer makonda 
chegaralangan, shuning uchun ham undan qat’iy va oldindan qayd etilgan 
miqdorda foydalanishga majbur qiladi. Bunday sharoitda yer munosabatining mavjud 
shakli va 
yerdan foydalanishning zaruriy momenti yer hududini xo'jaliklar 
foydalanishi uchun m oijallangan chegarasini o'rnatish va maydonlam i o ic h ash
holati b o iib hisoblanadi.
Yer ishlab chiqarishning boshqa moddiy omillaridan farqli o ia ro q muhim 
o 'rinni egallagani bilan ajralib turadi va bir joydan ikkinchi bir joyga ko‘chirish 
mumkin emas. Bunga yana shuni qo'shim cha qilish kerakki, yer fazosi o ‘zining 
tarkibiy sifati b o ‘yicha bir xil emas. Bundan bu narsa kelib chiqadiki, yerdan u yoki 
bu vazifasida (ishlab chiqarish vositasi, huquq lanshaftining komponenti) foydalanish 
yer hududini maqsadli tayinlanishni o'rnatish y a’ni 
uni xalq xo'jaligining turli 
tarm oqlarida foydalanish zaruriyati va imkoniyati hisobga olinib yerni obyektiv 
taqsimlash bilan bog“ langan. Takror 
ishlab chiqarishni nuqtai nazardan yerni 
bunday taqsimlash bir marta foydalaniladigan b o iis h i mumkin emas. Ishlab chiqarish 
kuchlarining rivojlanishi uni vaqti-vaqti bilan zamon va makonda yangilab turish 
zaruriyatini keltirib chiqaradi. Yer munosabatlari o'zining ratsional shakllarida 
ayrim ko'rinishlari ana shulardan iborat.
59

---