T/r
Yer fondining toifalari
Umumiy yer maydon
Shu jumladan,
sug'oriladigan yerlar
Jami
Foiz
hisobida
Jami
Foiz
hisobida
1
Qishloq xo'jaligiga mo'ljallangan yerlar
20417,0
45,48
4204,9
9,36
2
Aholi punktlarining yerlari
219,6
0,49
50,2
0,11
3
Sanoat, transport, aloqa, mudofaa va
boshqa niaqsadlarga mo'ljallangan yerlar
905,1
2,02
12,4
0,03
4
Tabiatni muhofaza qilish,
sog'Iomlashtirish va rekreatsiya
maqsadlariga mo'ljallangan yerlar
76,0
0,17
0,9
0,002
5
Tarixiy-madaniy ahamiyatga molik
yerlar
9,7
0,02
6
O'rmon fondi yerlari
9752,3
21,72
32,9
0,07
7
Suv fondi yerlari
832,4
1,85
4,6
0,01
8
Zahira yerlar
12680,3
28,25
2,2
0,004
Jami yerlar:
44892,4
100,0
4308,1
9,6
3. M illiy xo'jalik tizim ida yer taqsim oti masalalari
Respublikamiz
qishloq
xo'jaligida
hozirgi
kunda
asosiy
yerdan
foydalanuvchilar - dehqon, fermer va boshqa qishloq x o ‘jalik korxonalari,
muassasalari va tashkilotlari, sanoat, transport v a boshqa noqishloq xo'jalik
korxonalari, muassasalari, q o ‘shma korxonalar ham da alohida fuqarolar hisoblanadi.
Shunday ekan, yer kadastri yordamida yer fondining yerdan foydalanuvchilaming
guruhlari bo'yicha ham ularni taqsimlanishi to 'g 'risid a m a’Iumotlar berishi kerak.
Y erdan foydalanuvchilar guruhlari bo'yicha tavsiflar olish uchun yer kadastri har bir
yerdan foydalanuvchi uchun alohida yuritilishi Iozim. Shu sababli asosiy yer kadastri
birligi - bu yerdan foydalanuvchi sub’ektdir. Yerdan foydalanish - bu yagona davlat
36
yer fondining tarkibiy qismini tashkil etgan, m a’lum bir yerdan foydalanuvchiga
qat’iy belgilangan m aqsadlarda davlat tomonidan berilgan hududdir. Yerdan
foydalanuvchi sub’ekt m a’lum maydonga, joydagi o ‘miga, shakliga va doimiy
chegarasiga ega.
Yerdan foydalanuvchi sub’ektga yer berish yer ajratish asosida amalga
oshiriladi. Yer uchastkalarini foydalanish uchun ajratish yer qonunlari xujjatlarida
belgilangan tartibda V azirlar Mahkamasining qarori, viloyat, tuman va shahar
hokimiyatlarining qarorlariga asosan am alga oshiriladi. Yerdan foydalanuvchilar yer
uchastkasidan
meyoriy
xujjatlarda
belgilangan
asosiy
maqsadlar
bo'yicha
foydalanishlari zarur. Berilish muddatlariga qarab yerdan foydalanish ikki turga
bo'linadi: doimiy va vaqtinchalik. Oldindan muddati k o ‘rsatilmasdan berilgan yerlar
muddatsiz yoki doimiy foydalanishdagi yerlar deb e ’tirof etiladi. Yerdan muddatli
foydalanish qisqa muddatli uch yilgacha va uzoq muddatli - uch yildan o ‘n yilgacha
bo'lishi mumkin. Ishlab chiqarish ehtiyojlari talab qilgan hollarda bu muddatlar
tegishlicha qisqa muddatli yoki uzoq muddatli davrga uzaytirilishi mumkin. Yaylov
chorvachiligi uchun yer uchastkalari qishloq xo'jaligi korxonalariga 25 yilgacha
muddatga berilishi mumkin.
Berilgan sharoitiga qarab yerlar birlamchi va ikkilamchi yerdan foydalanishga
ajratiladi. Birlamchi foydalanish to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri davlat hokimiyati organlari
tomonidan ajratiladi. Bularga jam oa xo ‘jaliklari, kooperativlar (shirkatlar), boshqa
qishloq x o ‘jalik korxonalari, sanoat korxonalari, transport muassasalari, o ‘rmon
xo'jaliklari va boshqalar kiradi.
Birlamchi yerdan foydalanishda qonunda k o 'zd a tutilgan tartibda tomorqa
uchastkalariga ikkilamchi tartibda yer berilishi mumkin. Bunda shirkat (jamoa)
xo'jaligining yerlaridan ikkilamchi foydalanish uchun yer maydonlari, xo'jalik
a ’zolarining umumiy majlis qaroriga asosan, boshqa yerdan foydalanuvchilarga
yerlar - mahalliy hokimiyat qarori bo'yicha beriladi.
M uddatsiz yerdan foydalanish uchun yerdan foydalanish huquqlarini beruvchi
davlat dalolatnomasi bilan tasdiqlanadi. D avlat dalolatnomasiga binoan qishloq
xo'jalik korxonalariga biriktirilgan yerlar jam oa yerlariga va tom orqa yerlariga
37
bo'linadi. Tomorqa yerlari joylarda jam o a yerlaridan ajratiladi. Qishloq xo'jalik
korxonalari a ’zolari, qishloq joylarida istiqomat qiluvchi ishchilar, xizm atchilar va
boshqa fuqarolar tom orqa yerlari maydoni yer kadastri kitobida ham da qishloq
fuqarolar Kengashining xo'jalik daftarlarida qayd qilgan holda rasmiylashtiriladi. Yer
maydonlaridan vaqtinchalik foydalanish davlat hokimiyati organlarining qarorlari
bilan rasmiylashtiriladi.
Yerdan foydalanish yer kadastrining asosiy birligi sifatida o ‘z mazmuniga
qarab turlicha bo'lib, foydalanish tavsifi b o ‘yicha farqlanuvchi turli tabiiy - tarixiy
xususiyatlarga ega b o ig a n yer uchastkalarining yig'indisidan iborat. Bular yer
turlarini tashkil etadi. Yer kadastri yerdan foydalanuvchi chegarasida yerlar turlari
bo'yicha yuritiladi. Shu sababli yer turi yer kadastrining asosiy elementi hisoblanadi.
Turlicha tabiiy xususiyatlarga ega bo'lgan, aniq bir ishlab chiqarish maqsadlarida
foydalaniladigan yer uchastkalari yer turlari deb e ’tiro f etiladi.
Yer turlarini tasniflashda ayniqsa qishloq xo'jalik yer turlarini ajratish
muhimdir. Qishloq xo'jalik mahsulotlarini yetishtirishda bevosita foydalaniladigan
yer turlariga qishloq x o'jalik yer turlari deb e ’tiro f etiladi. Bularga haydalm a yerlar,
k o ‘p yillik mevali daraxtzorlar, yaylovlar, pichanzorlar, bo ‘z yerlar kiradi.
Qishloq xo'jaligida bevosita foydalanilmaydigan yer turlari bo'yicha ham
alohida hisob yuritib boriladi. B ular o'rm onlar, botqoqliklar, ko'llar, yo'I va
y o ia k la r, qurilishlar, hovlilar, ko'chalar, m aydonchalar bilan band yerlar, qumliklar
va qishloq xo'jaligida foydalanilm aydigan boshqa yerlardir.
Qishloq xo'jalik ekinlarini ekish m aqsadida tizimli tarzda muntazam
foydalanadigan yer turi haydalm a yerlardir. Bunga ekilgan k o 'p yillik o 'tla r va dam
berish uchun qoldirilgan shudgor yerlar ham kiradi. Pichanzor va yaylovlam i
yaxshilash m aqsadida haydalib, chorva uchun ekilgan o 'tla r va daraxtlar orasiga
ekilgan maydonlar ekin yerlariga kirmaydi. Sun’iy ravishda yaratilgan mevali ko'p
yillik daraxtzorlar, butazorlar yoki o'tsim on k o 'p yillik o'sim liklar, mahsulot
beradigan dorivor va texnik daraxtzorlar k o 'p yillik daraxtzorlar deb yuritiladi.
Ularga bog” lar, tokzorlar, tutzorlar va mevali ko'chatzorlar kiradi. M eva hosilini
olish uchun ekilgan k o 'p yillik daraxtzorlar bog” lami tashkil etadi. Tokzorlar - uzum
38
olish maqsadida ekilgan ishkomlardir; tutzorlar - ipak qurtini boqish uchun
ekiladigan tut plantatsiyalari; mevali ko'chatzorlar - k o ‘p yillik madaniy mevali
daraxt ko‘chatlarini yetishtirish uchun foydalaniladigan yerlar tarkibiga kiradi.
Muntazam ekin ekib kelingan, ammo bir yil (kuzdan-kuzgacha) va undan ortiq
davrda haydalmagan va foydalanilmay qolgan yerlar bo‘z yerlardir. Chorva mollari
uchun dag‘al xashak sifatida uzluksiz pichan o ‘rib turiladigan qishloq xo'jalik yerlari
pichanzorlar deb ataladi. K o'proq pichan o ‘rib olish maqsadida holati yaxshilangan
pichanzorlar ham mavjud. Qishloq x o ‘jaligida chorva mollarini uzluksiz boqish
uchun foydalaniladigan yerlar yaylovlardir. Yaylovlar asosan tubdan yaxshilangan,
madaniy, tog* chorva mollari o'tlaydigan, suv bilan ta ’m inlangan turlariga ajratiladi.
Tubdan yaxshilangan yaylovlar - chorva mollari iste’mol qiladigan tabiiy
o'sim liklam i boyitish maqsadida maxsus o ‘t u ru g iari sepilgan ham da saksovul va
butazorlar tashkil qilingan yer maydonlari; madaniylashgan yaylovlar - zaruriy
tartibda ishlov berilgan, doimo o ‘g ‘itlatib, chorva mollari uchun o ‘t o ‘sishi
yaxshilangan vaqti - vaqti bilan chorva mollari o ‘tlatiladigan yaylovlar; to g ‘
yaylovlari - tog‘lik yerlarda joylashgan yaylov yerlar; chorva mollari o ‘tlatiladigan
yaylovlar - xo'jalik markazidan uzoq m uddatga (butun mavsum davomida) chorva
mollarini o'tlashi uchun ajratilgan yaylovlar; suv bilan ta ’minlangan yaylovlar -
mavjud chorva mollarini suv iste’moli bilan ta ’minlay oladigan, suv manbasiga ega
b o ig a n yaylovdir. Daryolar, k o ila r va kanallar atrofida joylashgan yaylovlar ham
suv bilan ta ’minlangan hisoblanadi.
0 ‘rmon fondi yerlari - o ‘rmon daraxtlari bilan qoplangan, shuningdek,
o ‘rmonga q o ‘shilmagan yakka daraxtlar, jarliklar atrofiga ekilgan daraxtlar, qiyalik,
balandlik, daryo qirg'oqlariga suv havzalari atroflariga qumliklar yonlarida, o'rm on -
bog” yerlari, o ‘rmon ko'chatzorlari, shuningdek, daraxtlari kesib olingan o‘rmon
yerlari, ochiq qolgan yerlar, siyraklashib qolgan o ‘rmonlar, y o g ‘och kesish uchun
ajratilgan yerlar va yong'indan nobud b o ig a n (yong'inga uchragan) o'rm on
ko'chatzorlari yerlaridair. 0 ‘rm onzorlar uchun ko'chat yetishtirishga ajratilgan yer
maydonlari o'rm on k o ‘chatxonasidir. 0 ‘rmon uchun ko'chatzorlar: u rugiikdan
olinadigan ko'chatzor, к о ‘chat ekish uchun yer boiim lari birlamchi (boshlangich)
39
ko'chat ekish yerlari, ko'kargan qalamchalar va qalam cha qilib ekiladigan ko'chatzor
bo'lim lariga bo'linadi.
Ixota daraxtzorlari - almashlab ekish m aydonlarini sham oldan to ‘sish,
sug‘oriladigan va qurilish inshoatlari ta ’sirida tuproq eroziyasidan saqlash,
qurg'oqchilikdan va boshqa tabiiy noqulayliklardan asrash m aqsadida ekiladigan
o ‘rmon
daraxtzorlaridir.
B otqoqlik-yer
osti
suvlarining
ko'tarilishi
hamda
yog'ingarchilik natijasida tuproqning ustki qatlami sernam bo 'lib ketgan yerlardir.
Jarliklar - yer qatlam ining eroziya ta ’sirida yom on joylashganligi yoki tuproq quyi
qatlam larining genetik holati va qiya kesikligi bir m etrdan ortiq b o'lgan yerlardir.
M a’lumki, har bir yer turi alohida konturlardan iborat. K ontur deb odatda bir xil
yer turiga ham da yopiq tashqi chegaraga ega bo'lgan maydon tushuniladi. U m a’lum
bir maydon va aniq bir x o 'jalik ahamiyatiga egaligi bilan tavsiflanadi.
Ishlab chiqarish munosabatlarining tarkibiy qismi sifatidagi yer munosabatlari
ularning rivojlanish qonunlari v a tartibga solish mexanizmini tekshirishga yetarlicha
e ’tibor
qaratilmaydi.
Shu asnoda, aynan
ana shu m asalalam i tekshirish yer
manbalarini boshqarishni chuqurroq tushunishga olib keladi.
Yer munosabatlari ishlab chiqarishning moxiyati. Barcha ijtimoiy m unosabatlar,
yig'indisidan fan ishlab chiqarishi munosabatlarini boshqa
qolgan barcha
munosabatlardan asosiy bazisli belgilovchi deb ajratadi.
Ishlab chiqarish
munosabatlari moddiy ishlab chiqarish jarayonida odam lar o'rtasid a shunga mos
ravishda
ularning
ishlab
chiqarish
vositalariga
va
m ahsulotlarga b o'lgan
munosabatlarida vujudga keladi.
Ishlab chiqarish m unosabatlarining rivojlanish
pirovardida ijtimoiy ong bilan emas, balki ijtimoiy ishlab chiqarish kuchlarining,
moddiy ishlab chiqarish sharoitining o'zgarishi bilan belgilanadi.
Ishlab chiqarish munosabati o'ziga nafaqat ishlab chiqarishni, balki takror
ishlab chiqarish jarayoning boshqa bosqichida taqsimot, alm ashuv va iste’mol
jarayonida odam lar o'rtasid a vujudga keladigan munosabatlarni, ham kiritadi. Takror
ishlab chiqarish tizim ida ishlab chiqarish fazasining munosabati belgilovchidir.
Boshqa tom ondan, taqsim ot, almashuv va iste’mol munosabati ishlab chiqarish
40
munosabatlari rivojlanishiga aks ta ’sir ko'rsatadi. Yer munosabati esa bu yerda
ma’lum xususiyatiga ega.
Yer munosabatlari tuzilishi tavsifida yerdan foydalanish takror ishlab chiqarish
sikli to'plam i b o ‘yicha am alga oshirilmaydi. Mehnat mahsulidan farqli oMaroq
yer takror ishlab chiqishning na jism oniy, na iqtisodiy fazalari barchasi orqali
o‘tmaydi,
balki asosan ishlab chiqarish fazasida faqatgina tabiiy moddiy omil
sifatida ishtirok etadi. Garchi ishlab chiqarish fazasi bilan yer aslida takror ishlab
chiqarish jarayoniga ishtirok etish chegaralangan bo‘lsada, shu bilan birga bu fazada
bu o ‘ziga, taqsimot, almashuv va iste’m olni ham q o ‘shadi, ammo o ‘zining ichki
momentlari sifatidir. Shunday qilib, taqsimot, almashuv va iste’mol jarayonlari
obyektiv ravishda yerdan foydalanishning mazmuniga kiradi, ammo bu yerda o ‘ziga
xos shakllarda namoyon bo ‘ladi.
(Yerni yerdan foydalanuvchilar va tarm oqlar o'rtasida taqsimlash, yer
uchastkalari bilan almashish, yerni ishlab chiqarish vositasi sifatida unumli iste’mol
qilish va undan hudud (iste’mol) sifatida foydalanish).
Dostları ilə paylaş: |