2. Mamlakat yer fondidan foydalanish tavsifi
Yer uchastkalariga nisabtan huquqni vujudga kelishi avvalambor yer ajratish
kabi huquqiy tadbirni amalga oshirish bilan vujudga keladi. Yer uchastkalarini ajratib
berish 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, viloyatlar, Toshkent shahri,
tumanlar, shaharlar hokimlari tomonidan am alga oshiriladi.
Yer uchastkalariga nisbatan huquqni vujudga kelishida yer berish jarayoni
muhim ahamiyatga ega. Yer berish yer uchastkalariga nisbatan huquqni vujudga
kelishiga nisbatan asosiy vosita bo‘lib, bu jarayon m a’lum bosqichlardan iborat, y a’ni
birinchisi: yer berilishini so‘rab ariza berishidir; ikkinchi bosqich mazkur arizani
vakolatli davlat organida k o ‘rib chiqish; uchinchisi yer ajratish to ‘g ‘risida qaror
chiqarish; to ‘rtinchisi natura tartibida yer uchastkasini joyida yer tuzilishida asosan
ajratib berishdan iborat.
Yer uchastkasining mulkdori, egasi, foydalanuvchisi va ijaraga oluvchisi
qo‘shni yer uchastkasining, zarur hollarda esa boshqa yer uchastkasining ham
mulkdori, egasi, foydalanuvchisi ham da ijaraga oluvchisidan o‘zining o ‘zganing yer
uchastkasidan cheklangan tarzda foydalanish huquqi (servitut) belgilanmasa
ta ’minlanishi mumkin boMmagan ehtiyojlari uchun servitut berilishini talab qilishga
haqlidir.
31
0 ‘zbekiston Respublikasida yer - davlat mulki, umummilliy boylikdir, undan
oqilona foydalanish zarur. Yer davlat tomonidan m uhofaza qilinadi. Davlat yerning
asosiy egasi sifatida yer fondiga egalik qilish va undan to ‘g ‘ri foydalanishni ham
tashkil etishi zarur. Shunday tashkiliy tadbirlardan biri davlat yer kadastri
hisoblanadi. Demak, mam lakatning yagona yer fondi-yer kadastrining obyekti
hisoblanadi. Yer fondi undan foydalanishning asosiy m aqsadiga qarab quyidagi
toifalarga bo'linadi:
1) qishloq xo'jaligi yerlari - qishloq xo'jaligi extiyojlari uchun yoki shu
maqsadlarga m o'ljallangan yerlar;
2) aholi punktlarining yerlari (shaharlar, posyolkalar va qishloq aholi punktlari
yerlari), shahar v a poselka va qishloq aholi punktlari chegaralari doiralaridagi yerlar;
3) sanoat, transport, aloqa, m udofaa m aqsadlarida foydalanish uchun
m oijallangan yerlar;
4) tabiatni muhofaza qilish, soglom lashtirish rekreatsiya m aqsadlarida
foydalanish uchun m o'ljallangan yerlar;
5) tarixiy-m adaniy m aqsadlarda foydalanish uchun m o‘ljallangan yerlar;
6) o ‘rmon fondi yerlari;
7) suv fondi yerlari;
8) zahira yerlar.
Qishloq x o ‘ja lik ehtiyojlari uchun ajratib berilgan yerlar shu sohaga
m o‘ljallangan yerlar deb hisoblanadi. Bu yerlar qishloq xo'jaligi m aqsadlarida
faoliyat k o ‘rsatish uchun zarur bo'lgan ekinzorlar, daraxtzorlar, ichki xo'jalik
y o illa ri, kommunikatsiyalar, o'rm onlar, berk suv xavzalari, binolar va inshootlar,
aholi yashash jo y lari bilan band bo'lgan yerlarga ajratiladi. Haydaladigan yerlar, ko'p
yillik darxtzorlar (B og” zor, tokzor va tutzorlar), yaylovlar, pichanzorlar va b o 'z yer
lar qishloq xo'jaligi yerlari jum lasiga kiradi. Qishloq xo'jaligiga m o'ljallangan yerlar
doimiy yoki vaqtinchalik foydalanish m aqsadlarida qishloq xo'jaligi ishlab chiqarish
kooperativlariga (shirkatlarga), boshqa qishloq xo'jalik korxonalari, muassasalari va
tashkilotlariga, fermer xo'jaliklarini tashkil etish va yuritish, dehqon xo'jaligini,
xususiy bog"dorchilik, jam oa bog‘’dorchiligi va uzumchiligi uchun Respublika
32
fuqarolariga, yordamchi qishloq x o ‘jaligini yuritish uchun qishloq x o ‘jaligi bilan
shug'ullanm aydigan korxonalar; muassasalar va tashkilotlarga beriladi.
Qishloq xo ‘jaligi yerlarini irrigatsiyalash va suvdan foydalanish tizim iga
asoslangan qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini tashkil etishning asosi va yerlardan
foydalanish jarayonida tuproq unumdorligini oshirishning shartidir. Qishloq
xo'jaligida foydalaniladigan va sug'orishni ta ’minlay oladigan sug‘orish manbaasi
bilan bog°langan doimiy yoki m uvaqqat sug‘orish tarm og‘iga ega b o ig a n yerlar
sug'oriladigan yerlar jum lasiga kiradi. Sug‘oriladigan yerlar davlat organlari
tomonidan maxsus m uhofaza qilinadi, ularni sug'orilm aydigan yerlar sarasiga
o‘tkazish
alohida hollarda, tuproq - meliorativ va iqtisodiy sharoitlarni ham da
yerlarning suv bilan ta ’minlanganligini, ulardagi mavjud suv resurslarini va ularga
belgilangan m e’yorlashni e ’tiborga olib viloyat hokimliklari tomonidan 0 ‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi.
Shahar va posyolka doirasidagi barcha yerlar shaharlar va posyolkalar yerlariga
kiradi. Shahar va posyolkalar yerlari tarkibiga shahar qurilishi yerlari, umumiy
foydalanishdagi yerlar, qishloq hujaligida foydalaniladigan yerlar, daraxtzorlar
egallagan yerlar, sanoat transport, aloqa, mudofaa yerlari v a boshqa maqsadlarga
m oijallangan yerlar, tabiatni muhofaza qilish, sogiom lashtirish, rekreatsion va
tarixiy - m adaniy maqsadlarga m oijallangan yerlar, suv fondi yerlari va zahira yerlar
kiradi.
Qishloq aholi punktlarining yerlariga belgilab qo'yilgan chegaralari doirasidagi
hamma yerlar kiradi. Qishloq va ovul, o ‘zini-o‘zi boshqarish organlari tassarrufidagi
qishloq aholi punktlarining qishloq xo'jaligi hamda o‘rmon xo'jaligi korxonalari
muassasalari va tashkilotlari foydalanadigan yerlar kiradi.
Sanoat yerlari jum lasiga sanoat korxonalariga, jum ladan undirma sanoat va
energetika korxonalariga ishlab chiqarish va yordamchi binolar ham da inshoatlar
qurilishiga doimiy foydalanish uchun berib qo'yilgan yerlar kiradi. Transport yerlari
jum lasiga tem ir y o ‘1, ichki suv transporti korxonalari, muassasalari va tashkilotlariga
transport inshoatlari, qurilmalari va boshqa obyektlarni ishlatish, saqlab turish,
qurish, qayta qurish, ta ’mirlash, takomillashtirish va rivojlantirish sohasida ular
33
zimmasiga yuklatilgan vazifalarni amalga oshirish uchun doimiy foydalanishga berib
qo'yilgan yerlar kiradi. Aloqa yerlariga aloqa tizimi obyektlarini ham da ularga
tegishli inshoatlarni joylashtirish, aloqa, radioeshittirish, televideniya va axborot
korxonalari m uassasalari va tashkilotlariga doimiy foydalanish uchun berib qo'yilgan
yerlar kiradi. Q urolli kuchlar, chegara, ichki va tem ir y o ‘l qo'shinlarining harbiy
qismlari, harbiy o 'q u v yurtlari, korxonalari, muassasalari va tashkilotlarining
joylashishi ham da doimiy faoliyati uchun berib qo‘yilgan yerlar m udofaa ehtiyojlari
uchun m o'ljallangan yerlar deb e ’tiro f etiladi. Boshqa m aqsadlar uchun m o'ljallangan
yerlar jum lasiga korxonalar, muassasalar va tashkilotlar foydalanadigan, qishloq
xo'jaligi yerlari aholi punktlari, sanoat transport, aloqa, mudofaa, tabiatni muhofaza
qilish, so g iom lashtirish, rekriatsion va tarixiy-m adaniy m aqsadlarga m o'ljallangan
yerlar tarkibiga, shuningdek o ‘rmon va suv fondlari tarkibiga kirmagan yerlar kiradi.
Suv x o'jaligi ehtiyojlari uchun
korxonalar, muassasalar va tashkilotlarga
belgilangan tartibda berib qo'yilgan suv xavzalari (daryolar, k o 'llar, suv omborlari v a
h.) gidrotexnika va boshqa suv xo'jaligi inshoatlari egallab turgan yerlar, shuningdek
suv xavzalarining qirg'oqlari va boshqa suv obyektlari b o'ylab ajratib qo'yilgan
zonadagi yerlar suv fondi yerlari jum lasiga kiradi.
Tabiatni m uhofaza qilishga m o'ljallangan yerlar tarkibiga korxonalar,
muassasalar
va
tashkilotlarga
maxsus
maqsadlar
uchun
berilgan
davlat
qo'riqxonalari, m illiy va dendrologiya b o g '’lari, botanika bog‘’lari, buyurtma
bog” lar (ovchilikka m o'ljallangan yerlar bundan m ustasno), tabiat yodgorligi yerlari
kiradi.
K asallikning oldini olish va davolashni tashkil etish uchun qulay, tabiiy
shifobaxsh om illarga ega bo'lgan, tegishli m uassasalar va tashkilotlarga doimiy
foydalanish
uchun
belgilangan
tartibda
berib
qo'yilgan
yer
uchastkalari
sog'lom lashtirish ishlari uchun m o'ljallangan yerlar jum lasiga kiradi.
A holining om m aviy dam olishi va turizmni tashkil etish uchun tegishli
muassasalar va tashkilotlarga berilgan yerlar - rekreatsiya uchun m o'ljallangan
yerlardir. Tegishli m uassasalar va tashkilotlarga doimiy foydalanish uchun berib
qo'yilgan tarixiy - madaniy qo'riqxonalar, m e’morial bog‘’lar, maqbaralar,
34
arxeologiya yodgorliklari, tarixiy va madaniy yodgorliklar joylashgan yerlar tarixiy-
madaniy ahamiyatga molik yerlar qatoriga kiradi. 0 ‘rmon xo'jaligi ehtiyojlari uchun
berib qo‘yilgan yerlar o ‘rmon fondi yerlari deb e ’tirof etiladi. O 'rm onzorlar barpo
etish, jarliklarning kengayishini to'xtatish, shaharlar va sanoat markazlari
tevaragidagi ixota o'rm onzorlari va k o ‘kalamzor maydonlar barpo etish uchun
boshqa maqsadlarga m oijallangan yerlar o'rm on fondi yerlari tarkibiga belgilangan
tartibda o ‘tkazilishi mumkin. Fuqarolar, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarga
foydalanish uchun berilmagan barcha yerlar zahira yerlardir. Bunday yerlar jum lasiga
doimiy egalik qilish va doimiy foydalanish huquqi tugatilgan yerlar ham kiradi.
Zahira yerlar, tuman va shaharlam ing davlat hokimiyati organlari tasarrufida b o ia d i
va qishloq x o ‘jaligi maqsadlari uchun egalik qilish, foydalanishga va ijaraga berishga
m oijallanadi. Tuman hokimi mahalliy ahamiyatga molik zahira yerlarning ayrim
uchastkalarini o ‘z qarori bilan posyolka, qishloq va ovullaming o ‘zini-o‘zi
boshqarish organlari tasarrufiga berishi mumkin. Quyidagi 1 - jadvalda 0 ‘zbekiston
Respublikasi yagona davlat yer fondining yer toifalari bo'yicha taqsimlanishi
keltirilgan.
1-jadvaldagi m a’lum otlardan ko'rinadiki, umumiy yer maydonining 45,48
foizini qishloq x o ‘jalik yerlari, y a’ni qishloq xo ‘jaligi bilan shug'ullanadigan
korxona, muassasa va tashkilotlar yerlarini tashkil qiladi.
Olib borilayotgan yer hisobi shuni ko'rsatadiki, 0 ‘zbekistonda 2016 yil 1
yanvar holatiga sug'oriladigan yer maydoni 4308,1 ming gektar b o iib , umumiy
maydonning 9,6 foizini tashkil etadi. Ushbu maydonlardan olinayotgan qishloq
xo'jalik mahsulotlari umumiy qishloq x o ‘ja lik mahsulotlarining 95,0 foizini tashkil
etadi. Shu sababli ham ishlab chiqarish m anbaiarini jadal rivojlantirishda
sug'oriladigan yerlardan to ‘g ‘ri va oqilona foydalanishni y o ig a qo'yish katta
ahamiyat kasb etadi. Yagona yer fondi nafaqat foydalanish maqsadlari b o ‘yicha,
balki har bir yerdan foydalanuvchilar bo'yicha ham ajratiladi.
35
1 -jadval
0 ‘zbekiston Respublikasi Yer fondining toifalari bo'y ich a taqsimlanishi
(m in g g a. hisobida)
Dostları ilə paylaş: |