Q. Rahmonov Sh. K. Narbayev Z. M. Muqimov yer resurslarini boshqarish
Yüklə 3,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ta ’riflash uni tabiiy-ilm iy ta’riflashdan shu bilan aniqlanadiki, uning eng
10 asosiy holatini unumli iste’moli sifatini o ‘zida saqlaydi. Yer ishlab chiqarish jarayoniga tortilganda u ishlab chiqarish vositasi bo'ladi (mehnat predmeti va mehnat quroli). Ijtimoiy ishlab chiqarishning barcha sohasida yer ishlab chiqarish vositasi sifatida m aydonga chiqadi. Ishlab chiqarish vositasidagi yerning xususiyati qishloq xo'jaligida eng to 'la darajada amalga oshiriladi. Shubxasiz, yer qishloq xo'jaligida asosiy ishlab chiqarish vositasida. Shuningdek siyosiy-iqtisodiy nuqtai nazardan yer ijtimoiy m unosabatlaming obyektidir. Jamiyat va tabiatning o'zaro bir-biriga ta ’siri haqidagi hozirgi zamon ilmiy tasavvurlari pozitsiyasi bilan qaralganda yer moddiy obyekti sifatida uning xo'jalikda foydalanish bilan birgalikda "Yer resurslari" tushunchasida to'planadi. Bu esa, yanada umumiyroq "Tabiat resusrlari kategoriyasining tarkibiy qismi b o'lib m aydonga chiqadi. Y em ing ahamiyati va rolini aniqlashda majmuali k o 'p yondashuvni m untazam q o ila sh , ratsionli, madaniy-estetik va uning boshqa vazifalarini ajratish zaruriyatiga olib keladi. "Yer" tushunchasining yuqorida keltirilgan asosiy tavsiflar asosiylardir, garchi uning k o 'p qirrali tomonidan mukammal bo ‘lmasa-da, biroq murakkab material tizimi sifatidagi yer haqida gapirganda bayon etilgan yerdan foydalanish, boshqarish va tashkil etishga mos keladigan tizimi yondashuvi talab qiladigan. Yerdan foydalanish. Yerdan foydalanish tushunchasi ham bir xil emas. Yer tuzilishi adabiyotlarda yerdan foydalanishni an ’anaviy tarzda yer uchastkasi sifatida ta’riflangan yerdan foydalanishi x o'jalik obyekti va foydalanish huquqi obyekti sifatidagi tavsifdir. Yerdan foydalanish tushunchasi shuningdek yerdan foydalanish jarayonini ham bildiradi. Bu ta ’rifda foydalanish tushunchasi endi yerdan foydalanish tushunchasidir. Yerdan foydalanishning umumlashtiruvchi eng yuqori bosqichini tabiatdan foydalanishning (tizim osti) tarkibiy qismi nisbatan mustaqil turi deb qarash kerak. Bu ta’rifda "Yerdan foydalanish" tushunchasi yer manbalaridan foydalanish ularni takror ishlab chiqarish va muhofaza qilish sohasini davlatning muvofiq tadbirlarini tashkil qilish va amalga oshirishning birligini qam rab oladi. U shunday qilib, yerdan foydalanishni masshtabli va tashkiliy-iqtisodiy holatlarning ustunligini tavsiflaydi. Bu yerda, yerdan foydalanish yer m anbalaridan foydalanishning ishlab chiqarish usuli va ijtimoiy-iqtisodiy shakllari b o iib , ham da iqtisodiy qonunlardan tabiat qonunlari biian bog“ langan holda ongli foydalanish asosida uning obyektiv rivojlanish b o'lib maydonga chiqadi. Yerdan foydalanishi umumlashtirishning oliy darajasida ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya ta ’riflagan m ohiyatning aniq namoyon bo'lishlaridan bin sifatida qaraladi. Yerdan foydalanish - ijtimoiy-iqtisodiy hodisadir. Shu m a’noda yerdan foydalanish o ‘zida yer resurslaridan foydalanishning tashkiliy-iqtisodiy mazmuni tavsifm i va yer qurilish va unga muvofiq keladigan yer tizim ining tavsifi bilan birlikda qushadi. Yerdan foydalanishning turli tarixiy ijtim oiy-iqtisodiy form atsiyaning mohiyati bilan pisanda qilinadi. Yerdan oqilona foydalanishning mohiyati va mazmuni haqidagi masala - yerdan foydalanishni ratsionalizatsiya qilish masalasini tekshirish uchun dastlabki asosdir. Yerdan foydalanish, asosan xili em as, balki eng boshidan, pirovard natijada tashkiliy xolatdir, binobarin uning asosida, amal qiladigan iqtisodiy qonunlarning ongli hisobi yotadi. Shunga muvofiq ravishda, ushbu muammoning mazmuni va tahliliga ham yondashuv zarur. U inventarli em as, aksincha mohiyati bu yerda haddan k o ‘p xilm a-xilligi nam oyon b o ‘ladi. Ammo bu xilm a-xillik bir-biridan ajralgan, tarqoq oddiygina namoyon b o ‘lib emas. B alki ular ham masi yerdan foydalanishning uyushgan shaklini birlashtiradi. Yerdan oqilona foydalanish mohiyati pirovardida aniq tashkiliy shakllar tizimidir. M uam m o mazm unining umumiy tavsifi shunaqa.Yerdan foydalanishga muvofiq ravishda ratsionallik, samaradorlik bir zaylli va bir xil ahamiyatli tushunchalardir. Ammo bir xil ahamiyatligining sharti, bu yerda sam aradorlik uning barcha iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik tomonlari olinadi. Sam aradorlik (yerdan foydalanish) uning bir biri bilan bog'langan jam i ko'rinishinm g, yig‘indisida ratsionallik aniqlanadi. 12 Samaradorlikning tarixiy va mantiqiy tushunchasi ijtimoiy ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan bogiangan. Ishlab chiqarishdan tashqari iqtisodiy munosabatlardan tashqari u mustaqil m a’noga ega emas. Biroq samaradorlik tushunchasi nafaqat "tor" iqtisodiy m a’noga ega. Samaradorlikni baholashning majburiy shartlari orasida variantlami tanlash bo'yicha vazifalam i yechishning mezoni sifatida allaqachon turmush darajasining andozasi, mehnat sharoitining qayd etilgan shaklida chiqadigan cheklanganlik va ijtimoiy talablami hisobga olish zarurligi ajratilgan har qanday iqtisodiy natija, agarda u ijtimoiy qoidalam i buzishga olib kelsa, salbiy deb e ’tiro f etiladi. Biroq, agar tabiiy imkoniyatlardan foydalanish munosabatida tabiatda ekologik muvozanatni saqlash sharti q o ‘yilmas ekan, samaradorlikni baholash t o i a boim aydi. Sam aradorlik uning bajarilishini umumiy baholash nuqtai nazardan iqtisodiy va ijtimoiy vazifalam i yechishdan ko ‘ra muhimligi kam emas. Chunki tabiatda muvozanatning buzilishi umuman ijtimoiy-iqtisodiy vazifalami yechish sam aradorligi keskin pasayishiga olib kelishi mumkin. Shunday qilib, samaradorlikning namoyon b o iis h in i yerdan foydalanishga muvofiq ravishda aytib o 'tilgan nuqtai nazarlar, iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik bir vaqtda hisobga olinishi kerak. Yerdan oqilona foydalanish tushunchasining eng umumiy k o ‘rinishida manbai sifatida yerda foydalanishning maqsadi va obyektiv mavjud variantlar nuqtai nazardan qaralm og'i kerak. Yer manbalaridan oqilona foydalanishning asosida eng samarali variantlar (yuqorida ko ‘rsatilgan m a’noda) tanlash, m a’lum ijtimoiy- iqtisodiy vazifalam i yechish va tabiiy majmuaning ishlab turishining muvofiq ravishda o ‘zgarishining oqibati nuqtai nazari yotadi. 0 ‘z navbatida, m a’lum maqsad bilan yerdan foydalanish, shuningdek bir aniq m aqsadga erishish ehtimoli b o ig a n variantlardan (usullar) e n g k o ‘p samarali b o iish i kerak. Yerdan oqilona foydalanish mazmunini tizim iga qarab chiqish muammoning aspektlarini ajratishni uning amaliy yechish uslublarini aniqlashni (yerdan oqilona foydalanishning shakl va turlari) x o ‘jalik siyosiy nuqtai nazardan muammolaming yechimi darajasining tavsiflarini m oijallaydi. "Jamiyat - tabiat" bir-biriga ta ’sir 13 ko'rsatish darajasida yerdan oqilona foydalanishning qo'yidagi nuqtai nazarlari ajratilmaydi". 0 ‘sim liklar va tirik organizm lar uchun muhit va tabiat m ajmuasining komponenti sifatida yerning ishlab turishi bilan bog‘langan tabiiy-biologik nuqtai nazar; M anba sifatida yerda foydalanishning iqtisodiy tomonini tushuntiradigan, ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlari, yerdan foydalanishning jarayonlari va davlatning siyosatiga ta ’sirini aks ettiradigan ijtimoiy-iqtisodiy nuqtai nazar; Yerga texnikaviy ta ’sir k o ‘rsatadigan, uning texnologiyasidan foydalanishni, ilmiy texnika taraqqiyoti bilan yer m anbalaridan oqilona foydalanishning aloqasini o'rganish bilan b o g ‘lik b o ‘lgan texnologik nuqtai nazar. Yerdan oqilona foydalanish va muhofaza qilishni tashkil etish va am alga oshirishda davlatning huquqiy faoliyati, huquqning ta ’sir ko'rsatishning ahamiyati va rolini aks ettirishni o'rganish bilan b o g 'lik b o'lgan huquqiy (yuridik) nuqtai nazar. M uammoning yuqorida qayd etilgan nuqtai-nazarlari bir-biri bilan o ‘zaro zich b o g ia n g a n va dialektik birlikni tashkil etadi. Yerning ishlab turishini tabiiy-biologik tomonini hisobga olish, nohush oqibatlam i oldindan qurish va bartaraf etish nuqtai nazardan katta aham iyatga ega. U yerning tarkibi va nisbati ularning havoga oid joylashishida global o'zgarishlarga olib kelishi mumkin. Shu munosabat bilan m ashhur rus olimi V .V .Dokuchayevning ekinzor, yaylov, o'rm on, suv maydonlari nisbatini belgilaydigan norma ishlab chiqish zarurligi haqidagi fikrlarini eslab o 'tish o'rinlidir. Bunday hisobga olish qishloq xo'jaligi ishlab chiqarish uchun aloxida aham iyatga ega. Yerdan oqilona foydalanishning texnologik tom oniga qarab chiqish mustaqil ahamiyatga ega, xususan, qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishiga nisbatan fan va texnika taraqqiyotining agar bir bosqichda yerga texnologik ta ’sir ko'rsatishning o 'zig a xos shakllari muvofiq keladi. Tarixga kirib bermasdan, shuni qayd etish kerakki, ilm iy-texnika taraqqiyotining hozirgi zamon bosqichi qishloq xo'jaligi ishlab chiqarish 14 texnologiyasida, binobarin, yerdan foydalanishda ham chuqur qayta o'zgarishlar. Qishloq x o ‘jaligi ishlab chiqarishning asosiy tarmoqlarini sanoat asosiga o ‘tkazish, majmuali mexanizatsiyalashtirish va elektrlashtirish suv mulkini har tomonlama melioratsiyalashtirish, qishloq xo'jaligida biologik inqilob bilan tavsiflanadi. Yerning o ‘ziga xos xususiyatining ikki yonlama (to‘gri va teskari) aloqasi borligini nazarda tutish kerak. Texnika va texnologiyani takomillashtirish yerga ta ’sir k o ‘rsatadi, undan foydalanishning samaradorligi darajasini oshiradi. Boshqa tomondan, ishlab chiqarish vositasi sifatidagi yer boshqa omillarni q o ‘shib olib borish bilan m a’lum m ashinalar tizimini tanlashga, ilm iy-texnika taraqqiyoti darajasining m a’lumotlari bilan muvofiqlikda qishloq x o ‘jaligini yurgizish tizimi, umuman zonal agrotexnikani asoslashga ta ’sir к о ‘rsatadi. Tabiiy - biologik v a texnologik aspektlar muhimdir, biroq yerdan oqilona foydalanishning hal qiluvchi omili emas. Yerdan foydalanish tavsifini ijtimoiy iqtisodiy sharoitlar belgilaydi. Yerdan foydalanishning sotsial iqtisodiy omili x o ‘jalik tashkiliy omil bilan zich bogiangan. Yerdan foydalanish samaradorligiga uning ta 'sir ko'rsatishi ishlab chiqarish va hududni tashkil qilishning - ishlab chiqarish x o ‘jaligi turlarining, chunonchi: x o ‘jaliklararo shirkatlar va ular bilan yer maydonlarining konsitratsiyasi bilan agrosanoat irtegratsiyasi, progressiv texnologiyalari va mehnatni tashkil qilishning yangi shakllarini joriy etish bilan belgilanadi. Yüklə 3,16 Mb. Dostları ilə paylaş:
|