2. Tizimlarni boshqarish
Boshqarish tizimini tashkil etish va unga ta ’sir etish jarayoni sifatida tizimlar
tushunchasini k o ‘rib chiqish ko ‘zda tutiladi. «Tizim (grekchadan systema) -
qismlardan tuzilgan bir butun, yaxlit; bir-biri bilan m a’lum munosabatda va
bog’liqlikda bo ‘lgan, m a’lum bir yaxlitlikni, birlikni tashkil etuvchi birikma, k o ‘p
elementlar to ‘plamidir».
«Tizim - bir -birlari bilan munosabatda va m a’lum aloqada bo'lgan ham da
m a’lum yaxlitlikni, birlikni tashkil etuvchi elementlaming tartibga solingan
majmuasidir». Y a’ni, tizim deganda m a’lum munosabatda bo'lgan va bir-birlari bilan
bog’lik, o'zlarinig birligida o ‘ziga xos yaxlitlik, birlikni yaratuvchi k o ‘p sonli
elementlar tushuniladi. Qayd qilish muhim ki, tizim ning umumlashgan xususiyati uni
tashkil etuvchi alohida elementlar xususiyatlarining umumiy y ig ’indisi bilan bir xil
emas, bu-faqatgina ushbu tizim uchun xos b o ig a n sifat jihatdan yangi xususiyatdir.
H ar qanday tizimning o ‘ziga xos b o ig a n xususiyati
shundan iboratki, har bir
element teskari aloqalar mavjud b o ig a n d ag in a uning xususiyatiga ta ’sir qiladi,
yaxlitlik b o ig a n id a tizim sifatidagi k o ‘pgina xususiyatlar, shu bilan birga, uni tashkil
etuvchi elementlarning xususiyatlari y o ‘qotiladi. Ushbu o ‘zaro bog’liq elementlar
m ajm uasining mavjud b o iis h i tizim ning umumiy m aqsadga erishishga y o ‘naltirilgan.
Tizim lar odatda moddiy va abstrakt turlarga ajratiladi. M oddiy tizimlar, qoidaga
binoan, tabiiy mohiyatga, abstrakt esa logik mohiyatga egadir. Tabiiy tizimlardan
farqli o ia ro q sun’iy tizimlar inson tom onidan yaratiladi, ochiq tizim lar tashqi dunyo
bilan bog’liq, yopiqlari esa b o g ’liq em as, axborotli resurslar bilan uncha
katta
b o im a g an alm ashishga ega. M aqsadli belgilari bo'yicha tizim lar bir maqsadli, k o ‘p
maqsadli ham da funksional turlarga b o iin a d ila r.
Murakkab iqtisodiy obyektlam i tadqiq qilishda tizimlarni yaratishdan maqsad
— ular taxlilini soddalashtirish, «murakkabdan oddiyni» topishdan iboratdir.
M urakkab obyektning yaratilgan tizimi uning tarkibini «etarlicha oddiy» qilib
ko'rsatishga, uni tashkil etuvchi elem entlarning sabab-oqibatli aloqalari tahlilini
soddalashtirishga, ushbu obyektdan foydalanishni boshqarishning amaliy masalalarini
hal qilishga imkon beradi. Um um iy holatda mavjud b o ig a n tizim quyidagi
ko'rinishga ega b o iish i mumkin (1-rasm).
1 -rasmdan ko'rinadiki, tizim kirish, q o ila s h jarayoni va natijani o ‘z ichiga oladi.
Kirishning asosiy elementi b o iib obyekt (moddiy, resursli, axborotli) hisoblanadi. U
tizim ga ta’sir ko ‘rsatadi ham da tizim ga «kiradi». Kirishda bundan tashqari tizim ga
ta ’sir ko‘rsatuvchi tashqi muhitning om illariga kiruvchi ikkilamchi (ikkinchidarajali)
elementlar ham da to ‘g ’rid an -to ‘g ’ri boshqarish mumkin b oim aydigan, noqonuniy
xarakterga ega b o ig a n om illar ham m avjud b o ia d i. Tizim ning ikkinchi q ism i-
masalani tadbiq qilish jarayoni (tizim ni obyektga ta ’sir etishi) - zaruriy natijani olish
m aqsadida kirish elementlariga ta’sir k o ‘rsatuvchi jarayonlar (operatsiyalar)dan
iborat. Tizim faoliyatining natijasi yoki mahsuloti uning chiqish qism ida
olinadi.Natijani baholash asosidatizimning barqarorligi ham da ishonchligi to 'g ’risida
hulosaqilinadi.
l-rasm . Tizimning umumiy ko ‘rinishi
B unda uning muhim xususiyatlari sifatida ularning ajralib ketishiga
uchrashi mumkin bo'ladigan barqarorligi, tashqi va ichki muhitga moslashishi
alohida etiborga olinadi. Iqtisodiy tizimlarning xususiyati shuki, ular inson tomonidan
yaratiladi. Iqtisodiy obyektlam i tadqiq qilishni tizimli yondoshuvida jam iyat
faoliyatining alohida tarmoqlari, m amlakat iqtisodi, alohida ishlab chiqarish
majmualari va hokazolar alohida tizimlar sifatida o ‘rganiladi. Ular odatda vertikal va
gorizontal aloqalarni o 'z ichiga olgan, boshqarishni iyerarxik darajasini tashkil
etuvchi tarkibli va funksional xarakterli kichik tizimlardan iborat bo‘ladi. Fan va
texnikani jadal rivojlanishi, tarm oqlararo aloqalarni katta hajmlarda kengayishi
ham da ishlab chiqarishni nihoyatda ko'payishi iqtisodiy muammolami tadqiq qilish
jarayonida «katta tizimlar» deb ataladigan nomni ajratishga imkon beradi. Bu tizimlar
maqsadli yunalishligigi va boLuqarilishi, murakkab iyerarxik tarkibliligi, katta
o ‘lchamlari, yaxlitligi ham da murakkabligi bilan tavsiflanadi.Bundan tashqari, yirik
iqtisodiy masalalami hal qilish uchun «yirik murakkab tizimlar»ham ajratiladi.UIar
murakkab tarkibli maqsadga, bitta tizimda bir necha tarkibga, tizimlarning murakkab
izohnomasiga egadirlar.Katta murakkab tizimlar tadqiq qilish tizimlami ham talab
qiladi. Ular tominidan iqtisodiy tizimlar ham da boshqarish usullarini o'rganishda
murakkabligi bo'yicha shunga mos keluvchi tadqiq qilish tizimlari yaratilishi zarur.
7
Tabiatdan foydalanish muammolarini o'rganishda moddiy va abstrakt tizim lar
muhim rol o'ynaydi. Tabiatdan foydalanish jarayoni, bir tomondan, tabiiy
resurslarning m iqdorlari va ulardan foydalanishni, ikkinchi tom onidan esa ushbu
jarayonni boshqarishni o ‘z ichiga olganligi sababli tabiatdan foydalanish tizimlari
ham o'zining xarakteri b o ‘yicha birlashtirilgan yoki moddiy - abstrakt, o ‘zining
mohiyati bo ‘yicha esa iqtisodiy-ekologik tizimlardir. Tarkibi jihatdan ularga tabiiy
resurslardan foydalanishning iqtisodiy, ekologik ham da boshqa qirralari xarakterli
b o ‘lgan, jam iyatni rivojlanishi uchun o ‘sha muhim kichik tizim lam i o ‘z ichiga oladi.
Kichik tizim lar rang-barang aloqalarga ega b o ia d ila r. Ularni o ‘rganish esa tabiiy
resurslardan foydalanishni sam arali boshqarish
uchun zarurdir.
Shunday qilib, tizim lar deganda umumiy m aqsadga erishish uchun birgalikda
ta ’sir k o ‘rsatuvchi, zam on va m akonda m a’lum bir qonuniyatlar asosida joylashgan
o'zaro bog’liq ham da o ‘zaro ta ’sir etuvchi elementlarning birligi tushuniladi.
Tizimlar moddiy va abstrakt turlarga ajratiladi. Tizimlarning birinchi turi neorganik
tabiiy ham da tirik xillarga ajratiladi. Abstrakt tizim lar-bu tushunchalar, gipotezalar,
nazariyalar, form allashtirilgan, logik va boshqa ilmiy bilimlardir.
Tizim quyidagi talablarga javob berishi zarur:
-tizimni har bir elem entining holati umumiy yaxlit tizim ning holatiga ta ’sir etadi,
ular ajralgan
taqdirda tizim ning o ‘sha m uhim xususiyatlari yu q o t
iladi;
-tizim elem entlarining holati ham da ularni yaxlit tizim bilan
ta ’siri o'zaro
bog’liqdir, ularni tizim dan ajralib ketishi natijasida ham elem entlarning muhim
xususiyatlari yuqoladi.
Darhaqiqat, tizim ega b o ‘lgan holat, xususiyat uni tashkil etgan alohida
elementlar (kichik tizim lar)ning holati, xususiyatidan farq qiladi. T izim -bu mustaqil
qism larga bulish m um kin boMmagan k o 'p sonli elementlardir. Tizim elementlarining
xususiyatlar to'plam i tizim ning umumiy xususiyatini yoritmaydi, faqatgina bir necha
yangi xususiyatni beradi xolos.
H ar qanday
tizim
rivojJanayotgan tizimdir, u o'zining
0
‘tgan zamondagi
boshlanishiga ham da kelgusidagi davom iyligiga ega. Tizim tushunchasining tahlilini
soddalashtirish, tarkibini urganish ham da tizimni mavjud bo ‘lishini o'rganish
m aqsadlarida u o 'z ichiga murakkabdan oddiyni topishni oladi.
Dostları ilə paylaş: |