Q. Rahmonov Sh. K. Narbayev Z. M. Muqimov yer resurslarini boshqarish

7. Yerdan oqilona foydalanishni loyihalashtirish
Ishlab chiqarishni 
tashkil qilish va boshqarishning umumiy tizim ida 
loyihalashning kuchayishi hozirgi zamon ilm iy-texnika taraqqiyotining tavsifi va 
oqibatlarining biridir. Ilmiy texnika taraqqiyoti ilgarigi yer resurslaridan foydalanish
96

---

muammosi nuqtai nazarni qayta qurib chiqishga majbur qildi. Ulami muhofaza qilish 
va ko ‘proq 
tejamkorlik 
bilan 
samarali 
foydalanish 
zaruriyatini tushinish 
mustahkamlandi va o ‘sdi. Bu vazifalami yechishda muhim o'rin yerdan oqilona 
foydalanishning 
loyihalashtirishga tegishlidir.Yer resurslarini boshqarish vazifasi 
sifatidagi yerdan foydalanishni loyihalashtirish mazmuni, loyiha qarorlarini qabul 
qilish ulami huquqiy ( yuridik) va moddiy ta ’minlash va amalda ro'yobga chiqarish 
(o‘zlashtirish) prinsiplarida ifodalanadi.
Yerdan foydalanishni loyihalashtirishni faqat loyiha qarorlarini qabul qilish va 
loyihalar to 'zib chiqish jaroyoniga olib kelish xatodir. Boshqarish vazifasi sifatidagi 
loyihalashni bunday tushinish m a’nosiz bo'lgan b o ‘lar edi.
Loyiha takliflarini (umuman loyihalashtirish) ishlab chiqishning muxandis 
texnikaviy jarayoni sifatidagi loyihalashtirishni va boshqarish vazifasi sifatidagi 
loyihalashtirishni aniq farqlash zarur.
Boshqarish vazifasi sifatidagi loyihalashtirish 
- 
inson maqsadining oddiy 
uslubi va usuli emas, balki yerdan foydalanishning mavjud mazmuni va tartibini 
takomillashtirish va pirovardida o ‘zgartirishga yo'naitirilgan maqsadli, 
tashkiliy, 
texnikaviy, tashki!iy-xo‘jalik tadbirlam ing faoliyatidir. Loyihalami amalda ro'yobga 
chiqarish 
(o ‘zlashtirish) momenti loyihalashtirish vazifasining "ichki" zaruriy 
momentidir va uning mazmunidan ajralmagan.
Loyihalashtirish ishining hozirgi zamon amaliyoti o ‘zigacha yer tuzish va 
yerdan foydalanish masalalarini yechishning yoki bu ijarada tegib o ‘tadigan loyihalar 
ro ‘yxatini kiritadi, xususan yer tuzish faniga tegishli bo‘lgan loyihalar yigindisi va 
uning 
ayrim 
tom onlariga 
tegib 
o ‘tadigan, 
ammo 
ularga 
umuman 
q o ‘shilmaydiganlari yetarli darajada aniq k o'zga tashlanadi. Birinchi guruhga yer 
tuzishning x o ‘jaliklararo va ichki xo‘jalik loyihalari va keyingisining tarkibida 
muvofiq (ba’zi bir) ishchi loyihalar kiritiladi. Ikkinchi guruhga buzilgan yerlarning 
rekultizatsiyasi, shahar binolari va aholi punktlarini qurish va rejalashtirish, yer 
xo ‘jaligi tuzish, 
o ‘rmon xo‘jaligi va suv xo'jaligi tuzish loyihalari kiritiladi. 
Shuningdek hududning ko ‘p sonli turli xil ko‘p sonli inshootlari va muhandislik 
uskunalarining loyihalari ham kiradi. Bu barcha loyihalar o'rtasida obyektiv va
97

---

mustaqil aloqalar mavjud. Shu bilan birga yer tuzish loyihalari boshqalarini tuzish 
uchun debocha bo'lib xizm at qiladi. Yer tuzish loyihalarini birlamchiligi shundan 
iboratki, tabiat m ajmuasining komponenti sifatida va ishlab chiqarish vositasi 
sifatida, ham hudud sifatida yerdan oqilona foydalanish bo ‘yicha ularda prinspial 
yechim lar beriladi va nomoyen buladi. Yer toifalari, ishlab chiqarish kuchlari va yer 
mulkining joylashish sxemasi (loyiha) navbatdagi loyihalarni ishlab chiqish uchun 
asos bo'ladi.Y er va suv x o ‘jaliklari uchun mustahkam aloqa ayniqsa tavsiflidir. Yer 
va suv (sug'oriladigan ) ishlab chiqarish vositalariga tegishlidir va bu sifatlarida bir- 
biridan ajralmagan holda majmuali amal qiladilar. 
Muvofiq loyihalar asoslarida 
majmualidir. 
Shunga o ‘xshash 
"ichki" 
aloqalar obyektlam i loyihalashtirishga 
hududiy bazis sifatida asosan yer bilan o ‘zaro harakatga o'tish bilan kuchsizlanadi. 
Yer tuzish loyihalarini m ajmualiligi bu yerda ham nam oyon bo'ladi. Biroq faqat 
ularning bir-birlari bilan yer orqali aloqalari 
tavsifini hisobga olish bilan 
munosib obyektlarning joylashish sxemasi asoslantiriladi.
Loyihalashtirishning umumiy tizim ida xo'jaliklararo yer tuzish loyihalari 
alohida o ‘rin egallaydi. X o ‘jaliklararo yer tuzish davlat yer tuzishining eng muhim 
turidir.Yer munosabatlarini m ustaxkam lash va tartibga solish, 
yer resurslarini 
boshqarishning samarali vositasi b o ‘lib xizm at qiladi. Uning mazm unicha mavjud 
yerdan foydalanishlarni rekonstruksiya (takom illashtirish) qilish 
va yangilarini 
shakllantirish, yer resurslarini m aqsadli tayinlanishini o ‘matish, ularni tarm oqlararo 
va tarm oqlar ichida taqsim lanishi, yagona davlat yer fondidan oqilona foydalanishni 
tashkil etish kiradi. Shuningdek ularning kamchiliklarini tuzatish shular jum lasiga 
kiradi.
X o'jaliklararo yer tuzish yerdanii bilan yerdan foydalanishni boshqarishning 
qo'yidagi vazifalari yechiladi:
1) Ayrim 
tarm oqlarda 
va umuman xalq xo'jaligida yer resurslaridan 
foydalanishning eng oqilona (optim al) ta ’m inlash m aqsadida o'zlashtirish uchun 
yangilarini aniqlash va yer mulkini transform atsiya qilish:
2) Yerdan foydalanishning qishloq x o ‘jaligi korxonalarini tashkil etish 
(jamoa, shirkat, fermer xo‘jaliklari)
98

---

3) M avjud yerdan foydalanuvchi qishloq xo'jaligi korxonalarini ularning hajmi 
va joylashishlari bo'yicha tartibga keltirish:
4)Yerdan foydalanishning qishloq xo'jaligi, sanoat, transport va boshqa 
korxonalar, m uassasalar, tashqilotlarni tashkil etish.
5) Shaharlar va shahar turidagi posyolkalara yer ajratish, shahar va posyolka 
belgilarini o ‘zgartirish.
Qayd etilgan vazifalardan 
har biri xo'jaliklararo yer tuzishning muvofiq 
loyihasida majmuali hal etiladi. X o‘jaliklararo yer tuzishning loyihalari o ‘z loyihasi 
ila ikki yoqlam a ahamiyatga ega. Bir tomondan ular keng m a’noda yerdan oqilona 
foydalanish masalalarini yechishni uz ichiga olsa, ikkinchi tomondan xo ‘jaliklararo 
yer tuzish yerdan foydalanishning prinspial sxemasini tashkiliy asosini beradigan uz 
obyektiga ega b o'lgan qishloq xo‘jaligi korxonalari loyihalarini oladi.
X o‘jaliklararo yer tuzish loyihalari o ‘zining shunday ahamiyatliligida yer 
tuzishning ichki xo ‘jaligi bilan zich aloqaga ega va yer tuzishning ichki xo'jalik 
loyihasining b a ’zi bir asosiy tarkibiy qismlari b o ‘yicha qismli, generallashtirilgan 
ko‘rinishdagi qarorlam i oladi. Shunday qilib, yer tuzishning xo‘jaliklararo loyihasi 
xalq x o ‘ja ligi va mintaqa mashstabida yer resurslaridan oqilona foydalanishni 
rejalashtirish ayrim yerdan foydalanuvchilar bilan yerdan foydalanish jarayonini 
loyihalashtirishga o ‘tish tizim ida o ‘ziga xos zveno bo'lib hisoblanadi. X o'jaliklararo 
yer tuzish loyihalarini muhim farqlanadigan belgilari ham ana shundan iborat.
Jum ladan ulami yer tuzishni va boshqa loyihalarning umumiy tizim ida bosh 
o ‘ringa qo'ydi.
Ilmiy texnika taraqqiyoti yerdan foydalanish soxasiga dadil bostirib boradi.
Y er satxining ko‘rinish qiyofasi shiddat bilan o'zgarayotir. Sanoat, transport va 
boshqa qurilishlar misli ko'rilm agan darajada avj olib ketdi, TPK barpo qilinmoqda, 
sun’iy 
dengizlar yuzaga 
keldi. 
Yaqin 
o'tm ishda 
olis 
bo‘lgan 
tumanlar 
o'zlashtirilayetir. Yangi shaharlar va shahar turidagi posyolkalar vujudga kelmoqda. 
Bularning ham masi yagona yer fondini tarmoqlararo va tarmoqlar ichida taqsimlash 
va qayta taqsimlash, muvofiq yer ajratish, yer hududining ayrim qismlari maqsadli 
tayinlanishini aniqlash.
99

---

Yerdan foydalanishning 
mavjudlarini rekonstruksiya qilish va yangilarini 
vujudga keltirish bilan uzluksiz bogMangan.
Yer resurslaridan foydalanishning qayd etilgan masalalarini va boshqalarini 
yechish uchun xo'jaliklararo yer tuzish loyihalarining mazm unini tashkil etadi.
Yer tuzishning x o ‘jaliklararo loyihalarida tabiatda biologik muvozanatning 
buzilishi 
va xavfi to ‘la darajada hisobga olinishi kerak. Binobarin loyihalarni 
iqtisodiy asoslash bilan bir qatorda ekologik samaradorlikni aniqlashni ham 
kiritish zarur.
Uning asosini aniqlashga ekologik prognoz xizmat qiladi. X o'jaliklararo yer 
tuzishning tabiatni m uhofaza qilishdagi vazifasi TPK shakllanish zonalarida yerdan 
foydalanishni tashkil qilishda kuchayadi. Bu yerda yer tuzishning eng muhim mezoni 
resurslarni tejash texnologiyasini qilish, joriy etish va unumli yerlarni muhofaza 
qilish va yerdan foydalanishning ekologik muvozanatini ta ’m inlash ana shu asosda 
qishloq x o ‘jaligini samarali rekonstuksiya qilishdan iborat b o ‘lib hisoblanadi. Ayrim 
va faqat qishloq xo'jaligining yerdan foydalanuvchilar qatorida yerni qishloq 
x o ‘jaligi ishlab chiqarishning asosiy vositasi sifatida foydalanadigan yer tuzishning 
ichki x o ‘jaligi x o ‘jaliklararoning davomidir.
Ichki x o ‘ja lik yer tuzishning mohiyati yer hududini uyg‘unlashtirish, ishlab 
chiqarish vositasi sifatida yerni 
uning tejab-tergab samarali foydalanish uchun 
tashkil qilishdan iboratdir. Ichki x o'jalik yer tuzishning hozirgi zamon loyihasi bir- 
biri bilan bog'langan quyidagi vazifalami yechishni o ‘z ichiga kiritadi: xo ‘ja lik
markazlari va ishlab chiqarish boMinmalarini joylashtirish; magistral y o ‘l tarmoqlari 
va boshqa muxandislik inshootlari va kommunikatsiyalarni joylashtirish; almashlab 
ekish va ularning hududiy tuzilishi; bog‘lar, mevazorlar, ekinzorlar, uzum zorlar va 
pichanzorlar hududini tuzish. Bu loyiha tarkibiy qismining to ‘la ro'yxati, ulardan har 
biri muvofiq unsurlarga boMinadi.
Ichki xo'jalik yer tuzish loyihasi yer tuzuvchi korxonalar ishlab chiqarish 
turlari va zonalarining joylashishi bog'liqligidan, qayd qilib o ‘tilgan majm ualam ing 
barchasining tarkibiy qism lari va ularning muvofiq usullari o ‘z ichiga olmasligi
100
I

---

mumkin va o ‘zida ulardan muhimlari bo'yicha ushbu joy va vaqt uchun eng ko‘p 
batafsil ishlab chiqilganlarni qo'shadi.
Qishloq xo'jaligi rivojlanishi munosabati bilan ichki xo‘jalik yer tuzilishining 
mazmuni ham o'zgaradi "Ishlab chiqarish 
deb ta ’kidlaydi S.A.Udagin, - hudud 
tuzilishining fazoviy shakli qishloq xo'jaligi bo‘yicha barcha tadbirlar tizimida, 
ishchi kuchi va boshqa ishlab chiqarish vositalarining eng progressiv va ratsional 
shakllari bilan garmonik, 
muvofiqlashtirilgan nisbatda bo‘lishini talab qiladi va 
qishloq x o ‘jaJigi korxonalarini eng oqilona tashkil qilishni muvofiqlashtiradi".
Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini tashkil qilishni va ichki xo'jalik yer 
tuzish bilan ayrilmas aloqasi haqida gapirganda, shu bilan birga, yer tuzishning 
nisbatan mustaqil o ‘ziga xos tadbirlar sifatida farqlanib turadigan fazilatini aniq 
ko‘ra bilishi zarur.
"Yer tuzishning pirovard "maxsuloti" 
yerdan 
foydalanishning joylashgan 
o‘m i, chegarasi, maydoni, ishlab chiqish ko ‘nikmalarining massivlari, almashlab 
ekish dalalari va 
boshqa 
qishloq 
xo'jaligi uchastkalari ekanligini" 
esdan 
chiqarmaslik kerak" - deydi M.A.Tenelman.
Yer tuzish huquqiy 
yerni 
tashkil 
qilish 
uni 
samarali 
tejab-tergab 
foydalanish uchun o'zining asosiy vazifalariga ega. 
Oqilona yer tuzish, faqat 
qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini tashkil qilish bo‘yicha aniq ishlab chiqilgan 
majmua bilan bog'liqda bo ‘lishi mumkinligini yana bir marta ta’kidlash kerak.
Ichki xo'jalik yer tuzishning dasturlashtirish ahamiyati shundan iboratki, u 
o'zigiga muxandis - texnikaviy texnologik, iqtisodiy va tashkiliy x o ‘jalik, qarorlari 
va loyihalarining bir-biri bilan bogMangan majmuasini qamrab oladi.
Ichki x o ‘jalik yer tuzishni loyihalashtirish yerdan va boshqa ishlab chiqarish 
vositalaridan eng ko‘p oqilona (optimal) foydalanish, qishloq xo'jaligi ishlab 
chiqarishini 
tashkil etish va yerdan foydalanish masalalarini har tomonlama 
majmuali yechishga itoat ettirilgan bo'lishi kerak.
Hozirgi zamon sharoitida ichki xo'jalik yer tuzish loyihalarini realizatsiya 
qilishning muhim vositasi - ishchi loyihalashtirishdir, (ya’ni bir tomonlama va ikki 
tomonlama) ishchi loyihalar tuzib chiqish 
va amalga oshirishdir. 
Shuningdek,
101

---

m avjud yer mulkini tubdan (kapital) yaxshilash yoki yangi kapital qurilishlar 
sistemasi va ishchi chizmalarining natijasi sifatida o ‘z ichiga oladi. Shunday qilib, 
ishchi loyihalari ikkita bir-biri bilan bog'langan vazifalam i bajaradi.
Birinchidan, ichki xo'jalik yer tuzish loyihalari muvofiq qarorlarini amalga 
oshirish uchun vosita bo ‘lib xizmat qiladi.
Ikkinchidan, hujjatlar sifatida mustaqil aham iyatga ega, ularning asosida yer 
mulkining yangi qurilishi olib boriladi va yerni yaxshilash bo'y ich a kapital ishlar 
o'tkaziladi, resurslam i tejash texnologiyasi joriy etiladi.
Ishchi loyihalar darajasida yer tuzish masalalarini ishlab chiqishning amaliy 
ahamiyati, shundan iboratki, ulardan har biri m o'ljallanadigan tadbirlarni amalga 
oshirishning ishchi dasturi v a sharti bo‘lib hisoblanadi. Loyiha vazifalar yechilishi 
tavsifi bogMiqligidan, tushunarliki, ishchi loyihalar mazmuni turlicha b o ‘ladi.
Ishchi loyihalashtirishning asosi b o'lib, ichki x o ‘ja lik yer tuzishning loyihasi 
xizm at qiladi. Aynan shunga, extimol eng to ‘g ‘ri, garchi sxem a darajasida iqtisodiy 
samarali 
maydonlarni, obyektlar va m ulklarini 
muxandislik 
uskunalarini 
joylashishini belgilash va ularni o ‘zlashtirish ishchi Ioyihalashtirish zaruriyati bilan 
b o g ‘langan.
Gap, ichki x o ‘jaIik yer tuzishining m ajm ua loyihasi asosida ishchi loyihalar 
tizimi haqida borayotir.
U ning m azm uniga quyidagi ishchi loyihalarni qo'shish mumkin: 
alm ashlab ekishlarni tashkil qilish va ularning huquqiy tuzilishi; Solonsov va 
boshqa past unumli, va noqulay ammo qishloq x o ‘ja ligida foydalanishga potensial 
yaroqli b o'lgan yerlarni o ‘zlashtirish;
sug‘oriladigan lalmi ekinlari, 
yaylov va pichanzorlar, 
buzilgan yerlarni 
rekultivatsiya qilish; eroziya xavfi b o ‘lgan yerlar, ulardan samarali foydalanish 
muxandislik eroziyaga qarshi majmualarni joriy etish bilan bogMangan va boshqa 
qator yerda ishlab turayotgan (yo'llar, kanallar), inshootlar va obyektlar, ulardan 
bir qismi yer tuzilishi loyihalashtirishning predmetini tashkil etmaydi. Biroq 
loyihalashtirishga berilgan topshiriq yer tuzishning m ajm ua loyihalari asosida va 
albatta hisobga olish bilan shakllanishi kerak.
102

---

Y em i boshqarish amaliyoti uchun loyihalar ishchi klassifikatsiyani ishlab 
chiqish mumkin, shu bilan birga ulardan qaysi birini yer tuzuvchi deb atash mumkin 
va kerak. Bunday klassifikatsiyaning bosh mezoni qanaqa? 
Birinchi 
galda yer 
tuzishning va maqsadini aniqlashdan kelib chiqish kerak.
Aynan ana shu belgilar ishchi loyihalar umumiy yig'indisidan ajratilayotgan 
paytda birlamchi b o ‘lib xizmat qilishi mumkin.
1. Ichki xo'jalik yer tuzishning kelajakka 10-15 yillik loyiha sxemasini to ‘zib 
chiqish ham da uzoq muddatli va texnikaviy ishlatilib bo'lgan takliflar sxemasini 
naturaga k o ‘chirish;
2. Sxemaning ayrim unsurlari bo'yicha ishchi loyihalarini xo‘jaliklar bilan 
kelishib v a sxemada o'rnatilgan muvofiqlik bilan ishchi loyihalashtirishning 
navbatini tuzib chiqish.
3. Aniq 
besh yillikka m o‘ljallangan yer tuzishda foydalanishning ichki 
xo'jalik loyihalarini (rejalarini) to ‘zib chiqish va xo'jaliklarga berish.
Ichki x o ‘jalik yer tuzishning ishining bunday qo ‘yilishi besh yillik rejaning 
bajarilish asosi va uning zaruriy tarkibiy qismi bo'ladi.
Yerdan 
oqilona 
foydalanishni 
rejalashtirish 
faqat 
yer 
tuzishni 
loyihalashtirishga olib kelmaydi. Yer tuzishdan tashqari yerdan oqilona foydalanishni 
loyihalashtirishning vazifasi (yer resurslarini prognozlashtirish singari) o ‘rmon 
tuzilishi, 
suv-yer tuzilishi, shaharlar va boshqa aholi punktlarining yer xo‘jalik 
tuzilishi, meliorativ va boshqa loyihalar bilan realizatsiya qilinadi. Shu bilan yer 
tuzishni roli xech qancha pasaymaydi.Yer resurslarini prognozlashtirish tizimlarida 
va xususan yerdan oqilona foydalanishni loyihalashtirishda, so‘zsiz unga yetakchi 
o ‘rin tegishlidir. Yer tuzish xizmatiga taalluqlisi esa, unda uning yer resurslarini 
majmuali boshqarishdagi roli va ahamiyati aksincha, 
usadi. 
Aynan yer tuzish 
organlari yerdan 
foydalanishni 
boshqarish 
bo‘yicha asosiy ishlar xajmini 
bajarmoqdalar va bundan keyin ham bajaraveradilar.
103

---