bo'yich a;
78
v) yaylov va pichanzorlar m adaniy texnikaviy xolati bo'yicha;
g) ekinzor va tuproqning agro ishlab chiqarish tavsifming ko'rsatkichlari
bo'yicha;
Tuproqni bonitirovkasi deyilganda ulami tabiat belgilari va xususiyatlari bilan
qishloq xo'jaligi hosildorligini bir-biri bilan b o g 'ia s h b o ‘yicha baholash tushuniladi.
Tuproqni
bonitirovka
qilishning
asosiy
vazifasi
tuproq
sifatiga
ularning
unumdorligining ichki belgilari va xususiyatlari b o ‘yicha qiyosiy (ballarda) miqdoriy
tavsifda berishdir.
Tuproq bonitirovkasi
- yer kadastrining mustaqil tarkibiy qismidir. Ayni
vaqtda u tuproqning unumdorlik qobiliyati yagona jarayonini o ic h ash bosqichidir.
Bu jarayonning yakunlovchi bosqichi yem i iqtisodiy baholash b o iib hisoblanadi.
Iqtisodiy baholashning obyekti qishloq x o ‘jaligida asosiy ishlab chiqarish vositasi
b o ig a n yerdir.
Yerni iqtisodiy
baholashning
predmeti yem i m uhofaza qilish va undan
samarali foydalanish maqsadida iqtisodiy ko'rsatkichlar muvofiqligi yordami bilan
uning iqtisodiy unumdorligining obyektiv miqdorini o ichashdan iboratdir, hamda
qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini
rejalashtirish va boshqa amaliy vazifalami
bajarishni ham o ‘z ichiga oladi.
Y em i kadastrli
iqtisodiy baholashning mezoni b o iib yerlarning tabiiy
unumdorligining turli xillariga ijtimoiy-mehnatning unumdorlik kuchi xizmat qiladi.
Qayd etilgan mezonga yem i baholovchi ko ‘rsatkichlarining m a iu m aniq tizimi
muvofiq keladi.
Yerni iqtisodiy baholashning bosh vazifasi yerdan foydalanishning texnika-
iqtisodiy sharoitini uning mahsuldorligiga va ijtimoiy mehnat unumdorligiga tabiat
imkoniyatlari jam i y igindisining ta ’sirini,
ishlab chiqarish vositasining
turli
sifatligini baholash natijalariga, yerdan nisbatan samarali foydalanishga, sub’ektiv,
jum ladan, tashkiliy-xo'jalik omillarining ta ’sirini maksimal bartaraf etishni o ‘matish
darajasini aniqlashdan iboratdir.
Yerni baholashning ayrim vazifalariga quyidagilar kiradi:
79
1) Turli xil turdagi yerlarni unum dorlik qobiliyatining odatiy (bazislar)
darajasini aniqlash;
2) Y erning iqtisodiy unumdorligini
ilmiy
asoslangan
iqtisodiy (yemi
baholovchi) k o ‘rsatkichlar yordamida majmuali tavsifi;
3) Y erdan foydalanishning texnika-iqtisodiy sharoitida ratsional o ‘zgarishlami
hisobga olish bilan unumdorlik qobiliyatining kelajagini o ‘m atish va vaqt omilini
hisobga olish.
Umumiy m etodikaga m uvofiqlikda yerni baholash ikki aspektda olib boriladi;
1) A yrim qishloq xo'jaligi m adaniyatlariga tadbiqan - xususiy va
2) Turli xil yerlarda uning ratsional tuzilishini hisobga olish bilan qishloq
xo'jaligi madaniyatining barcha m ajm uasiga tadbiqan - umumiy.
A sosiy va m ajburiy uslub sifatida quyidagi yem i baholovchi ko'rsatkichlar
o'm atiladi:
U m um iy baholash uchun - mahsuldorlik (1 ga so‘m), harajatlam i qoplash
( l.s o 'm h a ra ja tg a yalpi m ahsulot qiymati), differensial renta daromadi (l.g a so‘m).
X ususiy uchun - hosildorlik, ayrim ekinlarni ishlab chiqarishga sarflangan
harajatlarni qoplash, differensial renta daromadi (1 ga aniq ekilgan ekinga). Yer
kadastrining ahamiyati, xususan yer resurslarini boshqarish doirasidan ancha chetga
chiqadi.Y erdan oqilona
foydalanishning
tashkil
qilish
nafaqat boshqarish
vositasida balki iqtisodiyotning agrar sektorida x o'jalik
mexanizmi orqali ham
am alga
oshiriladi.
Y er
resurslarini
boshqarish
va
xo'jalik
mexanizmini
takom illashtirish - yerdan foydalanish ratsionalizatsiyasining, bu tushunchaning keng
m a’nosida, kesishi va tutatishishdir.
Davlatning yer kadastri m a’lumotlarini, yerdan foydalanishni boshqarish va
xo'jalik mexanizmini takomillashtirish bo'yicha qabul qilingan qarorlam i to 'g 'ri
m o'ljalg a olishni am alda samarali tadbiq etish yer kadastrli axborotlam i am alda
foydalanish usullari bilish talab etiladi.
Y er kadastrining amaliy q o'llash uslubining asosiga quyidagi bir-biri bilan
bo g “ langan usullarini qo'yish maqsadga muvofiqdir:
1) Yer kadastrli m a’lumotlam ing majmuali foydalanish;
80
2) Kadastrli m a’lumotlami (yoki aloxida kadastr ko‘rsatkichlarining) qaror
qabul qilish uchun jalb qilinadigan bir-biriga munosabatining muvofiqlik tavsifidan
va yechiladiga vazifalar tabiatining ichki mazmuni.
3) Uslubning (uslublar) ilmiy asoslanganligi;
4) Amaliy bajarishda oddiylik va uslubning samaradorligi.
kadastrining m aium otlari yer resurslarini prognozlashtirish va
yerdan
foydalanishning rejalashtirish uchun asos b o iib xizmat qilishini aytib o ‘tgan edik.
Yer kadastri bazasi asosida va hisobga olish bilan yer tuzilishining rayon sxemasi
tuzib chiqiladi va pirovardida - mamlakatning yer resurslaridan foydalanishning bosh
sxemasi tuziladi.
Yer kadastrini umumiy tarzda yurgazish yerdan foydalanishni rejalashtirish
va yer resurslarini prognozlashtirish uchun zaruriy shart-sharoit yaratadi. Yer
tuzishda yer kadastrli obyektiv
m aium otlaridan foydalanish, loyihalashtirish
jarayonining ratsionalizatsiyalashtirishga imkon beradi,
loyiha qarorlarini qabul
qiiishda sub’ektiv tizimning yuz berishini minimumga qadar olib keladi.
X o‘jaliklararo yer tuzishda quyidagi vazifalami yechishda foydalanish mumkin
va m aqsadga muvofiqdir:
M aqsadli vazifasini oydinlashtirish va o ‘zlashtirish uchun yangi yerlarni
aniqlash;
M avjud yerdan foydalanishning yangilarini shakllantirish v a kamchiliklami
bartaraf etish;
Yer ajratib berishni iqtisodiy asoslash, eng foydali, resurslarni tejaydigan
variantlami tanlash;
Q ishloq xo'jaligi korxonalari yerdan foydalanishning ratsional m e’yorini
oydinlashtirish;
Tashkiliy v a iqtisodiy b o g ia n g an xo'jalik guruhlari xo ‘jaliklararo yer tuzish
loyihalari tarkibida umumiy agroiqtisodiy hisob-kitoblar o'tkazish.
X o‘ja lik ichidagi
yer tuzishda yer kadastrli axborotidan foydalanishning
dolzarbligi kam emas, chunonchi bir-biri bilan b o g ia n g an quyidagi yo'nalishlar
b o ‘yicha:
81
a)
umumiy
agroiqtisodiy
hisob-kitoblar
tizim ida
ilgarigi,
xususan
loyihalashtirish va uning uchun dastlabki iqtisodiy asos tug‘diradigan;
b) loyihalashtirish
jarayonida,
shuningdek iqtisodiy tahlil va hudud
tuzilishining ayrim unsurlarini makon-hududli baholash;
v) tashkiliy-hududiy tuzilishning samarali m ajm ua variantlarini baholash va
eng yaxshilarini tanlash;
g) umuman ichki xo'jalik yer tuzilishi loyihasining samaradorligini majmuali
baholashda.
Umumiy agroiqtisodiy hisob-kitoblar tizim ida yerni kadastrli baholash
q oilanishning soxasi (uchastkali baholash,
y a’ni yerni ayrim ishlov berish
uchastkalari bo'yicha) asosan differensiatsiya imkoniyati va uning asosida ishlab
chiqish bo ‘limchalari va ayrim yer m assivlari bo'yicha, umuman xo'jaliklar uchu yer
mahsuldorligi rejali ko'rsatkichlari muvofiqligida aniqlanadi. Bu ekin maydonlari
tuzilishini optim izatsiyalashtirish uchun (shu jum ladan an’anaviy uslublar ham eng
k o 'p sam ara bilan esa - iqtisodiy-matematik va EH M uslublari yordami bilan) qishloq
xo'jaligi ishlab chiqarishini, bo'lim lari orasida iqtisodlashtirish va konsentratsiyalash
uchun asos yaratadi. Y em i baholashda ushbu sifatdan foydalanish jam oa
xo'jaliklarida yerdan
foydalanishni
ratsionalizatsiya qilish bo'yicha xususiy
loyiha vazifalarini samarali yechimini ta ’minlaydi. Bunda yer kadastrli m a’Iumotlar
o 'zaro bir-biri bilan uzluksiz b o g 'ia n g a n ikkita aspektorlarda foydalaniladi:
Birinchidan - yer mulki va yer maydonlarining joylashishi, ishlab chiqarish
bo'linm alari, dalalam i almashlab ekish va ularning ichida yaylovlar va pichanzorlar
oborotlari, konfiguratsiya chegaralarini texnikaviy loyihalashtirishda;
Ikkinchidan - loyihalashtirish qarorini qabul qilish jarayonida iqtisodiy
asoslanganligida.
Loyihali vazifalar umuman yerdan foydalanishning hududi bo'yicha va
ularning tuproq konturlari (guruhlar) va ayrim yer massivlarining joylashishini
balli baholash va sifat tavsifidan bevosita bog'liqlikda yechiladi.
Davlat yer kadastri (DEK) hozirgi bosqichda O 'zbekiston mintaqalari
rivojlanishining
va
yer
munosabatlarining
tartibga
solishning
muhim
82
mexanizmlaridan biridir. Axborotlar tizimi bilan umumdavlat va mintaqaviy
vazifalarni yechimini ta ’minlashda yer kadastri quyidagi sohalarda qator muhim
harakatlarni am alga oshirilishiga imkon beradi:
1. Huquqiy munosabatlar sohasida - yerga egalik huquqini va ular bilan
bitimlar tuzishning davlat ro'yxatga olinishini ta’minlash, O ‘zbekiston Respublikasi
sub‘ektlari va hududiy tashkil topishi, jismoniy va huquqiy shakllari huquqlarini
davlat tomonidan him oyalanishi, yer uchastkalariga o ‘z huquqiga, foydalanuvchilar,
egalik qiluvchilar, mulkdorlar ishonchini shakllantirish, davlat organlari va yerdan
foydalanuvchi sub’ektlar o'rtasidagi mulkchilik huquqini chegaralash.
2. Iqtisodiyot sohasida - Davlat byudjetiga yer to'lovlarini ta ’minlash va soliq
solinadigan bazalarini kengaytirish, yerlarga kadastrli (iqtisodiy) baholashni
o‘tkazish, yerlarni bozor iqtisodiyoti sharoitida axborotlar bilan ta ’minlash, yerlarga
va boshqa ko'chm as m ulklarga soliq solish, foydalaniladigan yer uchastkalaridan va
ko'chm as mulklar obyektlari mexanizmini takomillashtirish, yer munosabatlaridan
noqonuniy yoki asoslanmagan imtiyozlardan foydalanuvchi sub’ektlar sonini
kamaytirish, korxonalar asosiy fondlari qiymatini ko'paytirish va ularni inqirozlardan
himoyalash.
3.
K o'chm as mulklar bozorlarini shakllantirish sohasida - ko'chm as mulk
bozorining ishlab turishning zaruriy sharoitlarini yaratish; davlat mulkchiligida
turgan ko'chm as m ol-mulkni boshqarish, yer uchastkalaridan foydalanuvchilaming
huquqlarini mustahkamlash, foydalanish jarayonini takomillashtirish, davlatda yer
narxining qimm atbaho qog'ozlari (yer veksellari, obligatsiyalar, garov majburiyatlari
va h.k.) fond bozorida muomalasi va kirishni ta ’minlash.
4. Bank va sug‘urtasining rivojlanish sohasida - Yer uchastkalari binolar, uylar,
turar joylar va boshqa ko'chm as mulklarga ipoteka va boshqa turdagi kreditlar berish
bilan ipotekani kreditlashtirishning rivojlanishini ta ’minlash, ko'chm as mulkka
mulkchilik huquqini sug‘urtalash, davlat yer kadastridan axborotlar huquqiy
ahamiyatligini taqdim etish asosida boshqa ishtirokchilari, sug‘urtalanuvchilar, narx
belgilovchilar, banklarning bir-biriga ta ’sir qilish mexanizmlari o ‘z-o‘zini tartibga
solish.
83
5. Investitsiya siyosati soxasida - investitsion loyihalami moliyalashtirishning
m anbalaridan biri sifatida ipoteka kreditlashtirishdan foydalanish shuningdek,
chetdan kapital kiritib, to ‘g ‘ri investitsiyalar jalb qilish uchun qulay sharoitlar
yaratish.
6. Uy-joy kommunal xo'jaligini islox qilish va uy-joy siyosati soxasida - Turar
joy mulkdorlar shirkatlari ishlab turishini va tuzilishini qo'llab-quvvatlash,
joylashgan joyi,
uning
sifatidan
bog“ liqlikda turar-joy
xaqining miqdori
differensiyasini asoslash, shuningdek uy-joy fondining boshqarma obyektiga va
mulkchilik huquqini berish.
7. Yer resurslarini boshqarish va yerdan foydalanish sohasida- Sonlarini
miqdor va sifat m a’lum otlarining hududiy bazasiga yer resurslarini boshqarish va
rejalashtirish uchun t o i a v a aniq axborotlar taqdim etish, k o ‘chmas mulk obyektlarini
shakllantirish vaqtida boshqarm alararo bir-biriga ta ’sir qilishni ta ’minlash, yerdan
foydalanish holati uchun davlat nazorati va monitoringining o'tkazish, mintaqalami
hududiy taqsim lash va hududiy iqtisodiy rejalashtirishni ta ’minlash, bosh rejalaming
rivojlanishini aniqlash, davlat va jam oat extiyojlari uchun yerlarni iste’moldan
chiqarib olish (xaq to 'lash ) mexanizmini yaratish.
8. Axborot xizmatlari sohasida - obyektlarni hisobga olish to ‘g ‘risida xabarlar
ishonchliligini davlat e ’tiro f etgan yer kadastrli axborotlar ishonchliligini har qanday
huquqiy va jism oniy shaxslarga, banklar, sudyalar, qonun chiqaruvchi va ijro
etuvchilarga taqdim etish, geodezik, loyiha qidiruv va boshqa ishlami axborotlar
bilan ta ’minlash, shuningdek kadastrlar va boshqa boshqarma reestrlarni axborotlar
bilan qoM lab-quwatlash.
9. Yerdan
foydalanishning
barqarorligini
ta ’minlash
soxasida
-Ushbu
uchastkalarda
yer
munosabatlari
obyektiga
xuquqlar
barqarorligini,
uning
xo'jaliklarga foydalanish barqarorligi, hududiy (makon), iqtisodiy va ekologik
barqarorligini ta ’minlash.
10. Ijtimoiy siyosat sohasida - Yangi ishchi o'rinlarini yaratish, ijtimoiy va
madaniy-maishiy infra-strukturalarining rivojlanishi, ishlab chiqarish obyektlarini
shaharlar markazidan chiqarish, yangi ijtimoiy tabaqalarini shakllantirish.
84
|