Am aliy m ashg'ulotlar va hisoblash grafik ishlari uchun

a),
shunday 
kuch 
bilan cho'zilayotgan silliq sterjendagi (1 -
rasm, 
b)
kuchlanishdan katta 
bo'ladi 
Bunday holat kam uglerodli po'lat, shisha, 
tosh va ayrim materiallarda kuzatiladi. Mis, 
bronza, alyuminiydan tayyorlangan 
shunday ikkita sterjenlardan. masalan kanavka 
tayyorlangani ko'proq yukni ko'tarishi mumkin. Shuning uchun nuqta 
kuchlanish 
harnrna vaqt ham konstruktsiyani 
emirilish shartini 
belgilamaydi. 
Emiruvchi 
kuch asosida hisoblash usuli. Bunda 
konstruktsiya emirilmasdan yoki 
shaklini 
o ’ zgartirmasdan chegaraviy 
kuchni qabul qilishi 
kerak. Chegaraviy kuch 
ishchi kuch bilan 
taqqoslanadi va konstruktsiyani mustahkamligi to’ g ’ risida xulosa qilinadi. 
Bu usul oddiy konstruktsiyalarda tadbiq etiladi. Ruxsat etilgan ko'chish, 
ustuvorlik shart, dinamik va davriy o'zgaruvchan kuchlanishlar b o ’yicha 
hisoblash 
usullari 
inavjud. 
Materiallar 
qarshiligi 
kuchlanish, 
deformatsiya, chegaraviy kuchlami amaliy hisoblash va tajribada aniqlash 
usullarini o ’ rgatadi.
Real ob 'ek t va hisoblash sxemasi Tabiiy fanlardagi 
kabi, 
materiallar qarshiligida ham, real ob'ektni 
izlanishi, uning hisoblash 
sxemasini. ya'ni hisoblash modelini tanlashdan boshla-nadi
Konstruktsiyani hisoblashga horshlashdan oldin echilishi lozim 
bo'lgan 
muammoni sxemasini 
(rejasini) tuzish kerak. Buning uchun 
qo'yilgan masalani muhim tomonini belgilab, muhim bo'lmaganlarini 
tashlab yuborish kerak bo'ladi, chunki real ob'ektga q o ’yilgan talablami 
qanoatlantiradigan xususiyatlarini va ularga ta'sir qiladigan faktorlarni 
hammasini e tiborga olib b o ’ lmaydi va mumkin ham emas
Muhim bo'lmagan faktorlardan ozod bo'lgan real ob'ekt hisoblash 
sxema deyiladi Q o ’ yilgan masalaga ko ra, hisoblash sxemani bir nechta 
variantda qabul qilish 
mumkin. Masalan, liftni harakatida. faqat tros 
mustahkamlikka hisoblansa, kabina bilan yuk absolyut qattiq jism deb 
olinadi 
va kuch 
trosni pastki nuqtasiga 
qo'yiladi. Agar kabinaning
269

---

mustahkamligi hisoblanishi lozim 
bo'lsa, kabina konstruktsiyasining 
xususiyatlari alohida tahlil qilinadi va hisoblash sxemasi tuziladi.
Bitta real ob'ektga bir nechta hisoblash sxema variantlari 
t o 'g 'r i
kelsa, bitta hisoblash sxemadan ko’ plab real ob'ekt hosil qilish mumkin, 
ya'ni hisoblash sxemani tahlili asosida bir nechta real masalalami echimi 
kelib 
chiqadi. Masalan, lift trosining yuklanish 
sxemasi juda keng 
tarqalgan hisoblash 
sxemasi 
b o ’ lib hisoblanadi. Hisoblash sxemani 
tuzishda material birjinsli, elastik va izotrop deb qabul qilinadi. real 
ob'ektni 
geometriyasi 
( inshoot elementining shakli ) 
va qo'yilgan 
kuchning turi e'tiborga olinadi.
C h o ’ zilish 
va 
siqilish. 
Masalani 
qo'yilishiga 
qarab 
mustahkamlikka 
hisoblashni 
uch 
xil 
turi 
mavjud: 
1.Tekshirish;
2.Loyihaviy; 3.Ruxsat etilgan yukni hisoblash,
Tekshirish hisoblashda ayrim holarda hisobiy ehtiyotlik koeffitsenti 
talab qilingan qiymati bilan taqqoslanadi. Mustahkamlikka hisoblashga oid 
misolni auditoriya va uyda echish uchun tanlash kerak. Darslik, q o’ llanma 
va masalalar kamroq bo'lsa, o ’ qituvchinng o ’ zi bir nechta masalani tuzib 
olishi mumkin. Lekin, V.K. Kachurining “ Materiallar qarshiligidan 
masalalar to'plami” da bu mavzuga oid masalalar varianti etisharli 
miqdorda berilgan.
Ruxsat etilgan yukni hisoblashga oid masala echishda - sterjenlar 
sistemasidan 
yoki 
har 
xil 
material lardan 
tayyorlangan 
sterjenlar 
sisteinasidan 
foydalanish 
lozim. 
K o’ ndalang 
kesim 
yuzalarining 
o ’ lchamlarini aniqlashda turli kesimli steijenlar sistemasidan foydalanishni 
tavsiya etamiz. Sterjenlar sistemasiga oid misolni echishda kesish usulidan 
foydalanish kerak. Sterjenlar sistemasini siqilishga hisoblashda ularni 
ustuvorligi tamin-langan b o ’ lishi eozim.
Statik noaniq sistemalar. Statik noaniq sisitemalar deb, nomalum 
kuchlarni (reaktsiya kuchlari, ichki kuchlar) aniqlash uchun kesish usuli 
yoki statika tenglamalari etisharli b o’ lmagan sistemalarga aytiladi.
Tashqi va ichki statik noaniq sistemalar to’g ’ risida tushuncha berish 
kerak. Masalan, sterjenlar sistemasida 
sterjenlarda ichki b o’ ylama 
kuchlarni aniqlash 
ichki statik noaniq sistemaga misol b o’ ladi; ikki 
tomoni bikr mahkamlangan brus tashqi statik noaniq sistema. Har ikkala 
statik noaniq sistemalarda ham noma'lum kuchlarni aniqlash masalasi -
statik noaniq masala deyiladi. Statik noaniq sistemalami statik noaniqlik 
darajasi mavjud.

---

Statik noaniq masalalami echish metodikasi ikki xil variantda olib 
boriladi. Masalan, sterjenlar sistemasida 
no'malum ichki bo'ylama 
kuchlarni aniqlash uchun kesish usulidan foydalanib sterjenlami kesamiz. 
Sterjinlaidagi ichki bo'ylama kuchlarni ko’ rsatib, sistemani olib qolingan 
qismi uchun muvozanat tenglamalarini tuzamiz. Tuzilgan muvozanat 
tenglamalarida no'malum ichki kuchlar bilan birga no'malum 
reaktsiya 
kuchlari qatnashadi. Leldn, reaktsiya kuchlarini aniqlash yoki aniqlamaslik 
masalani mohiyatini belgilamaydi. Shuning uchun reaktsiya kuchlami 
aniqlamaymiz va ular qatnashadigan muvozanat tenglanuilarini e'tiborga 
olmasak ham bo'ladi. Unda uchta muvozanat tenglamasidan faqat bittasi 
qoladi va unda ikkita no'mulum ichki kuchlar va tashqi kuch qatnashadi.
Pog’ onali brus uchun bitta muvozanat tenglamasi tuziladi 
Bu 
tenglamada ikkita no'malum reaktsiya kuchlari qatnashadi. Har ikkita 
statik noaniq sistemalami echish metodikasiga oid bir 
nechtadan 
masalalar echilgan.
Ushbu mavzuga oid talabalami mustaqil ishi sifatida hisoblash -
grafik ishi uyga vazifa beriladi. Variantlarni M. Ergashevni “ Materiallar 
qarshiligidan hisoblash - loyihalash ishlari” yoki V.K. Kachurinning 
“ Materiallar qarshiligi masalalar to’ plami" kitoblaridan olish mumkin
Kuchlanganlik 
holatlari. 
Bosh 
kuchlanishlar 
yo'nalishi 
va 
qiymatini analitik yoki grafik usulda aniqlashga oid turli ko’ rinishdagi 
misollar echish lozini. Bunday masalalar V.K. Kachurinning “ Materiallar 
qarshiligidan masalalar to'plami’’da 2-8,2-11,2-12,2-13 va h.k. masalalari; 
M.Ergashevning “ Materiallar qarshiligidan hisoblash loyihalash” kitobida 
ko’ p sonli masalalar variantlari keltirilgan. Bunday misollami ko'proq 
qurilish inutaxassisligi-da tahsil olayotgan talabalar echishi Iozim. Chunki 
bunday masalalar balkani egilishga to'liq hisoblashda kerak buladi. 
T o ’ qimachilik mutaxassisligi talabalariga esa ingichka ipni mustahkamligi 
bilan bog’ liq masalalami echish Iozim. Mashinasozlik mutaxassis-ligida 
valni buralish bilan egilishga hisoblashda tekis kuchlan-ganlik holatidan 
foydalaniladi
Siljish. Parchin mixli birikmani qirqilishga va ezilishga hisoblash 
bilan birga, har bir detal ch o’ zilishga ham hisoblanadi, parchin mix o ’ mi 
va soni to’ g ’ ri hisoblanganmi - y o ’qmi tahlil qilinadi. Birikmaga q o’ yilishi 
mumkin b o’ lgan kuchni ruxsat etilgan qiymati, biriktiriluvchi detallar 
kesimining o'lchamlari eni va qalinligi hisoblanadi. Misolni echish sifatini 
doskada aniq va ravon chiroyli chizilgan sxemasi ham belgilaydi, bunday 
ayrim detallami aksonometrik ko’ rinishlari berilishi kerak. 
[ 12]
271

---

ю_
to'plamdan 3,1; 3,4; 
3,5; 3,9; 3,10; 3,12; 3,15; 3,16; 3,19; 3,20 
masalalar tavsiya etiladi.
Tekis kesim yuzalarining geometrik xarakteristikalari.
Amaliy mashg'ulotga talabalar maruzada eshitgan va konspekt- 
lashtirib olgan mavzusini o'rganib kelishi shartligi eslatib q o’yiladi 
Amaliy mashg'ulotda echiladigan masalalar ikkita nosimmetrik, imkoni 
boricha prokat profillaridan tashkil topgan, murakkab 
shaklli kesimlar 
tanlab olinadt. Bunday masalalar [4,5,7.8] kitoblarda ko'plab uchraydi. Dais 
davomida echilgan misollarni mustahkamlash uchun talabalarni mustaqil 
ishi sifatida. ularga hisoblash-grafik ishi mo'ljallanadi
misol. Rasmda 
ko’ rsatilgan 
teng yonli b o ’ lmagan 
burchakning 
ogirlik
markazi 
koordinatalaiini 
aniqlang, shakl 
yuzasining bosh 
markaziy inertsiya o ’ qlari vaziyatini 
toping 
va 
shu 
o'qlarga nisbatan 
inertsiya momentlarini hisoblang. 
echish. Kesimni M i l masshtabda 
chizamiz va ikkita to ’ g'ri to ’ rtbur- 
chiikdan tashkil topgan deb, har bir 
yuzaning 
o g ’ irlik 
markazlaridan