Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»

9.8.
 
K.RODBERTUSNING IQTISODIY G‘OYALARI 
 
Karl Iogann Rodbertus
154
(1805–1875) Germaniyada, Shimoliy 
Greyfsvoldda 1805-yilda tug‘ildi. Gettingem va Berlin universitetlarida 
huquqdan tahsil olib, shu mutaxassislik bo‘yicha ma’lum vaqt ishladi. 
Burjua demokratik revolyutsiyasi yillarida parlament a’zosi, keyinchalik 
vazir (ministr) lavozimlarida faoliyat ko‘rsatdi. K.Rodbertus Germaniya 
mayda burjua iqtisodiy ta’limoti vakili bo‘lib, Sen-Simon va sotsialist-
rikardochilar g‘oyalari ta’sirida edi. U xayoliy sosializm va konservativ 
reformizm g‘oyalari asosida o‘zining eklektik konsepsiyasini yaratdi. 
1842-yilda K.Rodbertus «Davlat-xo‘jalik tizimimizni bilish 
yo‘lida» deb nomlangan kitobini nashrdan chiqardi. Uning asarlari 
«sotsial xatlar» shaklida yozilgan. U aynan shu kitobida qo‘shimcha 
qiymat nazariyasini ko‘rsatib o‘tdi. U o‘z fikrlarini yakunlab, shunday 
deb yozadi: «Agar ishlab chiqarish qanchalik yuqori bo‘lsa, ishchining 
yashashi uchun zarur vositalardan tashqari ko‘pgina iste’mol 
buyumlarini yaratishi mumkindir. Bu chegirtma yerga xususiy 
mulkchilik va kapital mavjud sharoitda renta holiga aylanadi va kishilar 
tomonidan mehnatsiz o‘zlashtiriladi. Boshqacha qilib aytganda, renta 
olishning asosiy usuli yerga xususiy mulkchilik va kapitaldir» 
(K.Робертус «K познанию нашего государственно- хозяйственного
строя. Пять теорем». M.,1935, стр.115). 
154
Джумонов Д., Аллаберганов З.. Иқтисодий таълимотлар тарихи. – Т.: “IQTISOD-MOLIYA”, 
2017. 155-157 б. 

---

240 
K.Rodbertusning nazariyasi va qisqacha xulosalarlariga yuqori baho 
berish mumkin, chunki u A.Smit va D.Rikardo iqtisodiy ta’limotlar 
bilan yaqindan tanish va bu ta’limotlarni chuqur ilmiy tahlil qilgan edi. 
Shuningdek, olim o‘z xatlarining birida qo‘shimcha qiymat va 
uning vujudga kelishini Marksdan oldinroq ko‘rsatganligini va aniq 
qilib tushuntirganligini yozadi. Bu bilan u o‘zining qo‘shimcha qiymat 
nazariyasidan Marks ijodiy foydalanganligini va hatto «o‘g‘irlab» 
o‘ziniki qilganligini isbotlamoqchi bo‘ladi. Shuni aytish zarurki, Marks 
ta’limotiga nisbatan aytilgan bu tanqidlar Marksning o‘ziga ham 
ma’lum edi. Marksning vafotidan keyin nemis kateder-sotsialistlari bu 
masalani yana qayta ko‘tardilar. Ularning asosiy maqsadlari Marks 
ta’limotini kuchsizlantirish va uning ta’sir doirasini kamaytirish edi. 
O‘z davrida F.Engels bu fikrlar uydirma ekanligini va Rikardoning 
qiymat 
nazariyasidan so‘l rikardochilar sotsialistik qisqacha 
xulosalarlar uchun K.Rodbertusdan oldinroq ko‘rsatib 
foydalanganliklarini aytdi. Shuningdek u K.Rodbertus qo‘shimcha 
qiymatning foyda va yer rentasiga aylanish qonunini, kapitalistik 
sinflar o‘rtasida qo‘shimcha qiymatning taqsimlanishi, qonunni to‘liq 
tushunmay, faqat renta nazariyasi bilan cheklanib qolganligini ham 
ko‘rsatib o‘tdi. 
Haqiqatan ham foyda va yer rentasini ishchilarga haq to‘lamaslik 
samarasi deb hisoblash, bu hali qo‘shimcha qiymatning ilmiy 
nazariyasini yaratish degan gap emas edi. Ingliz sotsialist-rikardochilar 
bu masalada K.Rodbertusdan ancha ilgarilab ketdilar (biz bu haqda 
keyingi boblarda to‘xtalib o‘tamiz). 
K.Rodbertusning iqtisodiy g‘oyalari yuqorida qayd etilgan asosiy 
asaridan tashqari, katta tomni tashkil etgan to‘rtta «ijtimoiy xati»da 
bayon etilgandir. Unda u qiymatning mehnat nazariyasini sodda 
ko‘rinishda tahlil qildi. Qiymat ijtimoiy zaruriy mehnat bilan 
aniqlanmasdan, balki barcha mehnat xarajatlari bilan aniqlanib, bu 
o‘rinda bir xil mehnat harajatlari har qanday ishlab chiqarishdan qat’i 
nazar bir xil qiymat hosil qiladi deb ko‘rsatiladi. Bundan tashqari, 
mehnat doimo qiymat vujudga keltirishi alohida ta’kidlanadi. F.Engels 
«Falsafa 
qashshoqligi» 
asarining 
so‘zboshisida 
K.Rodbertus 
qarashlaridagi bu holatni keskin tanqid qilib, o‘zining qiymat 
nazariyasida mehnatning ijtimoiy zaruriy xarakterini inkor etadi, deb 
yozadi. 

---

241 
K.Rodbertusning fikricha, mehnat qiymat o‘lchovi sifatida oltin va 
kumushdan yuqori turadi, chunki u ish kunini o‘zgarmas o‘lchov deb 
hisoblaydi. Bu o‘rinda «mehnat kunlari» ham izohlanadi. Lekin olim 
xayoliy fikrlarga berilib, kapitalistik tovar xo‘jaligi sharoitida pulning 
zaruriyatini to‘g‘ri tushuntirib bera olmadi. K.Rodbertus o‘zining taqsimot 
nazariyasida klassik maktab vakillari yo‘l qo‘ygan xatolarni takrorlaydi. 
Taqsimot nazariyasi quyidagi tartibda tahlil qilinadi va uch bosqichdan 
iborat bo‘ladi. Birinchi bosqichda K.Rodbertus ijtimoiy (milliy) 
mahsulotni ish haqi va rentaga bo‘linishini ko‘rib chiqadi. Ikkinchi 
bosqichda u rentani kapital va yer rentasiga bo‘lishga o‘tadi. Va nihoyat, 
uchinchi bosqichda K.Rodbertus barcha foyda va yer rentasining kapitalist 
va yer egalari o‘rtasidagi taqsimotini ko‘rib chiqadi. K.Rodbertus ijodiy 
faoliyatining so‘nggi yillari qiymatning mehnat nazariyasidan uzoqlashib 
mayda ishlab chiqaruvchilar manfaatlariga mos tushuvchi jamiyatni qayta 
qurish loyihalarini e’lon qilish bilan bog‘liq bo‘ladi. Kapitalizmni 
Rodbertuschasiga isloh qilish sinfiy kurashsiz evolyutsion yo‘l bilan 
amalga oshirishni ko‘zda tutar edi. Bu yo‘l keyingi islohotchilik 
yo‘nalishidagi nazariy maktab tomonidan qo‘llaniladi. Bu olimning 
asarlari rus tilida to‘la chop etilgan.