Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»

4.6.
 
YUSUF XOS XOJIBNING “QUTADG‘U BILIG” ASARI, 
UNDAGI IQTISODIY FIKRLAR 
 
Atoqli davlat arbobi, ilk turkiy dostonnavis 
Yusuf Xos Hojib
62
1020-yili Qoraxoniylarning markaziy shaharlaridan biri Bolasog‘unda 
tug‘ildi (olamdan o‘tgan yili noma’lum). Bo‘lajak mutafakkir o‘z 
davridagi barcha bilimlarni, arab va forsiy tillar hamda undagi 
adabiyotlarni puxta egallaydi. 
U 1069–1070-yillar orasida «Qutadg‘u 
bilig» (Qutga, ya’ni baxt saodatga yerishtiruvchi 
bilim) asarini turk tilida yozib, Qoraxoniylar 
hukmdori Tabg‘ochxon Bug‘roxonga taqdim 
etadi. Xon Yusufga «Xos Hojib» (eshik og‘asi) 
degan martabani in’om etadi. Bu falsafiy 
didaktik asarda markazlashgan davlat tuzish, uni 
mustahkamlash, nizo va adolatga barham berish 
kabi 
ma’muriy-xo‘jalik 
hamda 
ma‘rifat, 
obodonchilik, moddiy-ma’naviy va boshqa 
adolatli hukmron, davlatni tadbir bilan 
boshqarish ishini o‘rganish, kasb-hunar egallash, xalq g‘amini yeyish 
haqidagi fikrlar ilgari suriladi. Bizgacha donishmandning faqat bir asari 
yetib kelgan, ammo bu asarda shunday durdonalar to‘planganki, ularga 
qoyil qolmay iloj yo‘q. Asar 13 ming misra (nasriy va nazmiy 
muqaddimadan tashqari) 73 bobdan iborat. Unda inson tafakkurining 
barcha jabhalari bo‘yicha so‘z yuritiladi va nihoyatda qimmatli fikrlar 
bayon etilgan. Kitobda berilgan bu g‘oyalar o‘z davri uchun ham, 
61
A.Razzoqov. Iqtisodiy tafakkur sarchashmalari. –T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2011, 113–116-betlar 
62
Д.Джумонов, З.Аллаберганов. Иқтисодий таълимотлар тарихи. –Т.: “IQTISOD-MOLIYA” 2017, 
53–55-б. 
Yusuf Xos Hojib 

---

102 
hozirgi davr uchun ham nihoyatda qadrlidir. Ayniqsa iqtisodiyot 
masalalari bo‘yicha davlat va raiyat munosabatlari sinchiklab 
o‘rganilgan. Asar 18 oy-bir yarim yilda yozib tugallangan 
(Bolasog‘unda boshlangan va Qashqarda nihoyalangan) bo‘lsa ham, uni 
yaratish uchun juda uzoq vaqt tayyorgarlik ko‘rilgan. 
Donishmand fikricha, ezgu orzularga faqat toat-ibodat bilangina 
etishib bo‘lmaydi. Buning uchun talay ezgu ishlar qilish, foydali faoliyat 
ko‘rsatish kerak, degan fikrni ilgari suradi. Borliq haqidagi bilimlarga 
to‘qnashib, odam bilishi mumkin bo‘lmagan narsa, bilim bilan 
echilmaydigan jumboq yo‘q, bilim tufayli osmon sari ham yo‘l ochiladi, 
deydi. Bilish uchun esa tinmasdan o‘rganish lozim, deb uqtiradi. 
Taniqli iqtisodchi 
Adam Smitning iqtisodiy ta’limotga ko‘ra 
(XVIII asr), mamlakatni iqtisodiy bo‘hrondan chiqarish uchun 3 narsa: 
1)
tinchlik-osoyishtalik; 
2)
me’yoridagi soliqlar; 
3)
iqtisodiy erkin faoliyat yuritish imkoni talab etiladi. 
Ana shu g‘oya aslida bizning mutafakkir tomonidan yetti asr 
avval bayon etilgan. 
Xalq, raiyat (soliq to‘lovchilar) mamlakat hukmdoridan uch 
narsani kutadi, deb uqtiradi Yusuf Xos Hojib, bular: 
1)
pulning qadrini ko‘tarish yoki (ushlab turish); 
2)
xalqqa xususiy mulk huquqini ta’minlovchi qonunlarni joriy 
etish; 
3)
yo‘llarni o‘g‘ri-qaroqchilardan muhofaza qilish. 
Shoh esa fuqarolardan soliqni vaqtida to‘lashni (hozirgi kunda 
ham nihoyatda dolzarb), chiqargan farmon qonunlarini bajarish hamda 
do‘stiga do‘st, dushmanga dushman bo‘lishni talab qiladi, deb yozadi. 
Ko‘rinib turibdiki, bunda jamiyat va siyosiy hokimiyat o‘zaro 
mutanosib bo‘lishi zarurligi g‘oyasi aniq ifoda etiladi. 
Pulning qadrli bo‘lishi haqidagi g‘oya, aslini olganda inflyatsiya 
muammosi bilan chambarchas bog‘liq, baholarning mo‘tadilligi ham 
ta’min etiladi. U o‘z navbatida inqirozsiz iqtisodiyot, erkin 
muomaladagi valuta masalalariga borib taqaladi. 

---

103 
Yo‘llarni o‘g‘rilardan muhofaza qilish ichki va ayniqsa tashqi 
savdo (eksport-import)ni ta’minlash va qo‘llab-quvvatlashning 
o‘zginasidir. Bu yerda savdoning xalq xo‘jaligi uchun ustuvor 
ahamiyati to‘g‘risida gap yuritiladi. 
Yusuf Xos Hojib barcha imtiyozlardan mahrum kambag‘al 
tabaqalar ahvoliga achinish hissini izhor qiladi. Donishmand 
hokimlarni quyi tabaqa vakillarini ularga nisbatan mehr shafqatli, 
insof-adolatli, marhamatli bo‘lishiga, ayni paytda raiyatni hokimlarga 
bo‘ysunuvchi, sadoqatli bo‘lishiga chaqiradi. Mana shunday 
kelishtirish yo‘li bilan osoyishta hayotga erishishga umid bildiriladi 
(bu esa iqtisodiy rivoj uchun ham zaruriy shartdir). 
Kitobdagi g‘oyalar dunyodagi barcha ishlarda qo‘l keladi. Unda 
mulk tutishning siru-asrorlari, mamlakatni idora qilish tartibi, sharti, 
shuningdek, molu-mulk, el-yurtning mangu qolishi, gullab-yashnashi 
va uning xarob bo‘lish belgilari berilgan. Mutafakkir ayniqsa kasb- 
hunar ahlining faoliyatini yuqori baholaydi. «Bir yigitga qirq hunar 
oz» bobi xuddi shu masalaga bag‘ishlangan. Vazir, qo‘mondon, elchi 
va boshqa hukmdorlarning faoliyat mezonlari diqqatga sazovordir. 
Masalan, «Vazir ko‘zining to‘q bo‘lishi uni har xil mol-mulk 
oldida suqlanishdan asraydi. Ko‘zi och odam bor olamga ham 
to‘maydi», deydi olim. Dehqon, savdogar, chorvador, oddiy 
mehnatkash ahli to‘g‘risida nodir fikrlar bildiriladi. «Bular bilan yaqin 
bo‘lgin hamisha, to tomoq tashvishin bilmasdan yasha», deb aytiladi. 
Ayniqsa, bilim va aql-idrokka, shu soha sohiblariga katta e’tibor 
beriladi. «Odamzod naslining ulug‘ligi bilimdan. U aql-idrok tufayli 
ne-ne tugunlarni yechishga qodir», deb yozadi alloma. 
Aql-idrok egalarining nafi har doim ko‘pchilikka tegib turadi. 
Bilim egalari esa elda aziz bo‘ladi, hurmat qozonadi. Butun ishlar 
o‘quv-idrok bilan amalga oshadi. Barcha murakkab ishlar bilish bilan 
hal etiladi.