O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti zoyirov Laziz Subxonovich Raimjanova Madina Asrarovna Saidov Rasulbek Boltabayevich Shoislomova Nargiza Qobilovna investitsiya loyihalari ekspertiza
Investitsiya loyihalari hayotiyligining har bir bosqichida tijorat
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.2. Investitsiya loyihalari hayotiyligining har bir bosqichida tijorat
tahlilining ahamiyati Investitsiya loyihasi hayotiylik tsiklining har bir bosqichida tijorat tahlili olib borilishi talab etiladi. ―Loyiha tsikli‖ tushunchasiga loyihani turli ishlab chiarish va amalga oshirish bosqichlari kiradi. Tsiklning birinchi bosqichiga asos bo‘lib hisoblangan g‘oyalarni tanlash tegishli bo‘lib, ular eng muhim tarraqqiyot masalalarining bajarilishini ta‘minlaydi. Loyihaning bunday g‘oyaviy ro‘yxatiga qurilish loyihalari, kreditor bilan ta‘minlanish va boshqa ishbilarmonlikdagi faollik taraqqiyoti siyosatining o‘zgarishi, boshqaruvdagi o‘zgarishlar tadbiri hamda taraqqiyot masalasiga erishishning boshqa vositalari kiradi. Ushbu bosqichda iqtisodiy taraqqiyot maqsadini bajarishda ko‘maklashuvchi barcha mavjud g‘oyalar ro‘yxati tuzilishi kerak. Loyiha bosqichlari bo‘yicha harakatlanganimiz sari, o‘sib boruvchi jiddiylik bilan tadbirlarni nihoyasiga etgan kombinatsiyaning loyiha maqsadiga erishishni eng yaxshi yo‘l bilan ta‘minlanishini belgilaydi. Birinchi bosqichda, loyihani amalga oshirilishida keladigan daromad uni ishga tushirilish xarajatlaridan ortiq bo‘lishi sharti bilan bo‘lishi kerak. Shunday qilib loyiha tsiklining birinchi bosqichini iqtisodiy taraqqiyot maqsadini aniq ifodalanishidan boshlanadi va shu bilan birga Jahon bankining iqtisodiy siyosatini sektori tahlili bir tomondan va Jahon banki tomonidan loyihaga kredit ajratilishi oralig‘idagi ko‘prikni tashkil qiladi. Iqtisodiy siyosat tahlili iqtisodiyot taraqqiyotini ustivor maqsadlari dasturini belgilash va bu masalalarni echishda siyosatda va rahbarlikda qanday o‘zgarishlar talab qilishi bo‘yicha izlanishlar olib borishni o‘z vazifasi deb biladi. Loyihani tijorat jihatlari loyiha uchun sarflanadigan resurs va xizmatlarga va ishlab chiqariladigan mahsulotlarni sotilishiga (marketingi) tegishli tadbirlarni o‘z ichiga oladi. Loyiha g‘oyasi tsiklni birinchi bosqichdan o‘tgandan so‘ng 51 (vazifalarini aniqlash) g‘oyani ko‘rib chiqilishini davom ettirish kerakli yoki yo‘qligi haqida qaror qabul qilishi zarur. Loyihani ishlab chiqarish tsikli birinchi bosqichda taklif qilingan g‘oyalarni, ularni izchil o‘rganishlar olib borish hisobiga torayishlar borishini o‘z ichiga oladi. Birinchi turdagi izlanishlar shular jumlasidan bajariladigan muhandislik loyihalashtirilishni, iqtisodiy va moliyaviy amalga oshirilishi, loyihani muvaffaqiyatli amalga oshishi uchun ma‘muriy boshqaruv tizimini ko‘rib chiqish va uni so‘nggi ishlatilishda atrof-muhitni himoya qilish nuqtai nazaridan muqobil variantlarni baholash boshqalar. Loyihani amalga oshirishdagi turli yondashuvlar haqida ko‘proq ma‘lumotga ega bo‘lganimiz sari nobob variantlarni chetlashtirib tanlab olingan loyihalarni elementlarini jiddiylik bilan erishamiz. Ekspertiza, loyihani hamma tomonlarini, uni moliya bilan ta‘minlanishiga talab qo‘yilishi oldindan qat‘iy baholashni amalga oshiradi. Loyihaning ishlanishi oxirgi bosqichida uni maqsadga muvofiqligini va amalga osha olishini aniq asoslanishini tayyorlaydi. Buning uchun loyihaning eng ko‘p daromad keltiradigan tarkibiy qismlari aniqlanadi. Ekspertiza bosqichida asosiy diqqat-e‘tibor muqobil variantda jamlanadi va iqtisodiy samara va xarajatlarni noaniqlik omillarini va ular bilan bo‘lib tavakkalchilik hamda boshqaruvdagi yoki strategiyadagi, loyihani amalga oshirishda talab qilinadigan har qanday o‘zgarishlar batafsil o‘rganiladi. Loyihani vazifasini aniqlashdan boshlanadigan jarayon ishlab chiqarish va ekspertiza bosqichlarida ham davom etadi va pirovard natijada uni amalga oshirish uchun mablag‘ olish imkonini hal qilishga olib keladi. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, bu silliq va birin-ketin bajariladigan jarayon bo‘lmay, balki inversiyadir. Unda o‘tib ketilgan bosqichlarga yana qaytish avval ifodalangan goyalarni o‘zgartirish muqobil variantlarni amaldagilar bilan ularni nisbiy qiymati va daromadliligini taqqoslash yo‘li bilan loyihani turli darajadagi aniqlikda texnik, ekologik, iqtisodiy-ijtimoiy, moliyaviy va tashkiliy tomonlarini tahlil qilish bilan amalga oshiriladi. Loyihalarni maqsadlarini va ularga erishish vositalarini aniqlashtirish, loyiha faoliyatida muhim qismini tashkil qiladi. Aniqlashtirish turli yo‘llar bilan olib 52 boriladi. Masalan, ishlab chiqarishni vazifalari aniq bo‘lib, bosqichma-bosqich ma‘lum mahsulot to‘rini ishlab chiqarishni ko‘paytirib borishdan iboratdir. Loyihani oldindan amalga oshish yoki oshmasligi, tahlil qilingan yoki qilinmaganligidan qat‘iy nazar, amalga osha olishini asosiy tahlilini loyiha ishlab chiqilishi jarayonining markaziy negizini tashkil qilishi kerak bo‘ladi. Loyiha masalalari turli yo‘llar bilan aniqlanadi. Ba‘zi loyihalar goyasi hokimiyat yoki sanoat tarmog‘iga qarashli investitsiyalarni rejalashtirishda yuzaga keladi. Boshqa loyihalar esa amaldagi loyihalarni davomi yoki taraqqiyoti hisoblanadi. Loyihalarni yana bir guruhi uzoq muddatli tarkibiy o‘zgarishlarni ta‘minlash uchun avvaldan keltirilgan tadbirlar majmuasini bir qismi sifatida tarmoq yoki o‘lka iqtisodida tuziladi. Loyihalarni yana bir manbai sifatida kredit beruvchilar bilan milliy yoki tarmoq iqtisodini taraqqiyoti infratarkib loyihalari uchun taalluqli bo‘lgan jiddiylik va tizimli yondashuv uni hamma loyihalar uchun kerakli qiladi, oddiy va qaytariladigan kapital mablag‘lar kiritish bundan mustasno. Loyihani amalga osha olishi tahlili loyihani olib borish va kerakli loyiha maqsadiga erishishda qanday variantni afzal ekanligini belgilab berishi kerak. O‘z-o‘zidan tushunarli bo‘lib turgan ushbu holdagi tahlil amalga oshishini aniqlash uchun yoki loyihani to‘laligicha asolash uchun uni barcha asosiy ko‘rsatkichlari bo‘yicha, ya‘ni texnik rejasi, atrof-muhitga ta‘siri, bozor samarasi, tashkiliy tarkiblar, ijtimoiy va madaniy tomonlar, moliya va iqtisodiy qiymati va boshqalar kerak bo‘ladi. Bu ko‘rsatkichlarni har biri umumiy ko‘rsatkichga ega bo‘lishi uchun tahlil qilinadi va asta sekinlik bilan yaqinlashish usuli ishlatiladi. Masalan, ishlatilishi mumkin bo‘lgan talab bilan loyihani amalga oshiruvchi tashkilotni ma‘muriy imkoniyatlariga hamda so‘nggi ishlab chiqaruvchi va istemolchilarni moddiy an‘analari va ijtimoiy huquqiga bog‘liqdir. Loyihaning aniq goyalari moliyaviy vosita olish uchun etarli yoki etarli emasligini belgilash, loyihani vazifasi hisoblanmaydi. Tahlilni imkonli echimidan eng yaxshisi o‘ziga xos tarzda tanlab olish va loyihaning bu sharoitlarini ko‘rinishini o‘zgartirilishini ko‘rsatishdan iboratdir. 53 Ko‘rsatilgan umumiy tavsiflardan tashqari loyihalarning amalga oshishini tahlil qiluvchi loyihalar usuli kabi bir-biridan katta farq qiladi. Loyihani tahlilini ko‘lami va davomiyligini shunday omillar bilan, ya‘ni loyiha uchun tavsifli majmuaviylik loyiha haqida nimalar ma‘lum va ular innovatsion bo‘lib hisoblanadimi yoki o‘tmishdagi loyihalarni takrorlaydimi kabilar bilan aniqlanadi. Loyihalarni amalga oshirilishini tahlili bir necha oy, yil davom etishi mumkin. Tahlil o‘tkazishga ketadigan xarajatlar bir necha ming AQSh dollaridan (oddiy loyiha bo‘ladigan bo‘lsa) to bir necha million dollarga etishi mumkin (murakkab loyihalar bo‘lsa). Loyihaning tahlilini amalga oshirayotgan davlat, salmoqli pul vositalarini loyiha ishlanishi uchun talab qilishi mumkin. Shu sababli bu kabi xarajatlar o‘rinlimi yoki yo‘qmi degan savol tugilishi, tabiiy. Loyihaning tahlili rejasini bajaruvchi shaxslar shuni esda tutishlari kerakki, barcha xarajatlarni va pul vositalarini iqtisod qilishga urinishlari o‘rinsizdir, chunki loyihani amalga oshishi va daromadni ko‘payishi hisobiga o‘zini ko‘p martalab oqlashi mumkin. Resurslarni etkazib berish bitimi juda muhim, chunki samarasiz sotib olish faoliyati yuqori harajatlarga va loyihadan daromad olishini sekinlashishiga olib kelishi mumkin. Mahsulot etkazib berishiga tuzilgan bitim ekspertizasi davlat va loyihaning o‘ziga xosligi to‘g‘risida axborot berdi. Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|