O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti zoyirov Laziz Subxonovich Raimjanova Madina Asrarovna Saidov Rasulbek Boltabayevich Shoislomova Nargiza Qobilovna investitsiya loyihalari ekspertiza
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
tijorat jihatlari
loyiha uchun sarflanadigan resurs va xizmatlarga va ishlab chiqariladigan mahsulotlarni sotilishiga (marketingi) tegishli tadbirlarni o‘z ichiga oladi. Loyiha g‘oyasi tsiklni birinchi bosqichdan o‘tgandan so‘ng (vazifalarini aniqlash) g‘oyani ko‘rib chiqilishini davom ettirish zarur yoki zarur emasligi xaqida qaror qabul qilishi zarur. Loyihani tijorat bo‘yicha hayot kechira olish qobiliyatini ekspertiza va uning mahsulotini xarajatlarini to‘la qoplab kapital uchun adekvot daromadini keltiruvchi narxlarni sotilishini aniqlab berishi kerak. Masalan, qishloq ho‘jaligi va sanoatga oid loyihalarni ekspertiza loyiha bo‘yicha yaratlgan korxona o‘z mahsulotini sotib va kapitalni jalb qilishi uchun ob‘ektni uzoq davrlar davomida ishlatish uchun etarli daromad olishi ehtimolini aniqlab berishi kerak bo‘ladi. Agar narxlar xarajatlarni qoplab, etarli daromadlarni olib kelmasalar, unda ob‘ekt raqobat sharoitida yashashi qiyin bo‘ladi. Tijorat ekspertizasi loyiha bo‘yicha kapital va ishlatish kapitallarinni boshqa davlatlardagi 47 o‘xshash yoki raqobatlanuvchi loyha xarajatlari bilan loyhani raqobatbardoshliligiga ishonch hosil qilish maqsadida taqqoslab ko‘rish mumkin. Bunday o‘lchovlar davlat korxonalaridan ham qo‘llanilishi mumkin. Ekspertiza quyidagi tahlillarni o‘tkazishni talab qiladi: – resurslarga erishish imkoni, ularni sifati va istiqbol narxlarini baholash; – mahsulotga bo‘lgan talab, marketing bo‘yicha tadbirlar va o‘rnatilishi mumkin bo‘lgan ehtimolli narxlar; – xususiy tadbirkor, xususiy va davlat korxonasini tijorat bo‘yicha yashay olish qobiliyatini belgilovchi xarajat va daromadlari. Loyihani ishlab chiqish tsikli birinchi bosqichda taklif qilingan g‘oyalarni, ularni izchil o‘rganishlar olib borishni o‘z ichiga oladi. Birinchi turdagi izlanishlar bajariladigan muxandislik loyihalashtirilishni, iqtisodiy va moliyaviy amalga oshirilishi, loyihani muvaffaqiyatli amalga oshishi uchun ma‘muriy boshqaruv tizimini ko‘rib chiqish va uni so‘nggi ishlatilishda atrof-muhitni himoya qilish nuqtai nazaridan muqobil variantlarni baholash va boshqalar. Loyihani amalga oshirishdagi turli yondashuvlar xaqida ko‘proq ma‘lumotga ega bo‘lganimiz sari nobob variantlarni chetlashtirib, tanlab olingan loyihalarni elementlarini jiddiylik bilan tekshiramiz. Ekspertiza loyihani hamma tomonlarini uni moliyaviy resurslar bilan ta‘minlanishiga talab qo‘yilishi oldindan qat‘iy baholashni amalga oshiradi. Loyihaning ishlanishi oxirgi bosqichida uni maqsadga muvofiqligini va amalga osha olishini aniq asoslanishini tayyorlaydi. Buning uchun loyihaning eng ko‘p daromad keltiradigan tarkibiy qismlari aniqlanadi. Ekspertiza bosqichida asosiy diqqat e‘tibor muqobil variantda jamlanadi va iqtisodiy samara va xarajatlarni noaniqlik omillarini va ular bilan tavakkalchilik hamda boshqaruvdagi yoki strategiyadagi, loyihani amalga oshirishda talab qilinadigan har qanday o‘zgarishlar batafsil o‘rganiladi. O‘z-o‘zidan tushunarli bo‘lib turgan ushbu holdagi tahlil amalga oshishini aniqlash uchun yoki loyihani to‘laligicha asolash uchun uni barcha asosiy ko‘rsatkichlari bo‘yicha, ya‘ni texnik rejasi, atrof-muhitga ta‘siri, bozor samarasi, tashkiliy tarkiblar, ijtimoiy va madaniy jihatlari, moliya va iqtisodiy qiymati va 48 boshqalar kerak bo‘ladi. Bu ko‘rsatkichlarni har biri umumiy ko‘rsatkichga ega bo‘lishi uchun tahlil qilinadi va asta-sekinlik bilan yaqinlashish usuli ishlatiladi. Hozirgi kunda tijorat banklari, investorlar va investitsiya loyihasida ishtirok etuvchi boshqa ishtirokchilar investitsiya loyihasini baholashda bir qancha muammolarga duch kelishadi. Albatta asosiy muammo bu investorlarning eng yuqori daromad keltiruvchi, riski yuqori bo‘lgan ishlab chiqarish tarmog‘iga yo‘naltiriladigan investitsiya loyihalaridan kutiladigan samaradorlikga ishonchining kamligi hisoblanadi. Investitsiya loyihasi samaradorligini baholashda ko‘proq quyidagi muammolarni kiritish mumkin: – yangi texnika va texnologiyalarning ko‘rsatkichlari yoki texnik iqtisodiy ko‘rsatkichlar dinamikasi xaqidagi ma‘lumotlarning aniq yoki to‘liq emasligi; – ishlab chiqarish-texnologik risklar (asbob-uskunalarning buzilishi, ishlab chiqarish nuqsonlari yaroqsizligi va boshqalar); – bozor kon‘yunkturasi, narh, valyuta kursi va boshqalarning o‘zgarib turishi; – loyiha ishtirokchilarining harakati, manfaati va maqsadining noaniqligi. Hozir mamlakatimizda investitsion loyihalarni moliyalashtirish sohasida moliyaviy infratuzilmalar shakllantirilgan. Shuningdek, xorijiy investitsiyalarni Respublikamizga kirib kelishi davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanib bir qancha imtiyozlar berilgan. Respublika iqtisodiyotiga katta miqdorda xorijiy sarmoyalarini keltirilganligi ushbu sohada chuqur o‘ylangan maqsadli siyosat amalga oshirilganligining natijasi hisoblanadi. Investitsiya loyihasini baholashda asosan quyidagi o‘ziga xos namunaviy xatoliklar kelib chikishi mumkin: – loyihani amalga oshirishda bozor risklarini baholash bilan bog‘lik xatolar; – loyiha bo‘yicha hisob kitob uslublarini tanlashdagi xatoliklar; – moliyaviy iqtisodiy hisob kitoblarni amalga oshirishda yul qo‘yiladigan xatoliklar. Loyihani qayta tashkil etish va qayta tarkibini o‘zgartirish jarayonida loyihani amalga oshirish natijasini baholash etarlicha murakkabdir. Bunda loyihani amalga 49 oshiruvchilar real iqtisodiy tushumni o‘rniga oldindan rejalashtirilgan korxonani tushumlarini ko‘rsatishadi. Bu esa loyihani samaradorligini baholashda noaniq natijalarga keltirib chiqaradi. Yangi mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan loyihalarda duch kelinadigan xatoliklardan biri bu, loyiha buyicha olinadigan daromad sifatida faqatgina ushbu loyihadan keladigan tushumlarni hisobga olmasdan balki, korxonaning yalpi tushumini hisobga olishdadir. Shuningdek, investitsiya loyihasini amalga oshirish bilan bog‘liq xarajatlarni hisobga olishda esa faqatgina shu loyiha bilan bog‘liq mahsulotni ishlab chiqarish xarajatlari hisobga olinadi. Bunaqa nomutanosiblik loyihani amalga oshirish natijasida olinadigan samaradorlik ko‘rsatkichlarini sun‘iy o‘sishiga olib keladi. Loyiha buyicha moliyaviy iqtisodiy hisob kitoblarni o‘tkazishdagi xatoliklar ko‘pincha samaradorlik ko‘rsatkichlarini hisobi bilan bog‘liq bo‘lmasdan balki, loyihani amalga oshirishdagi boshlang‘ich shartlarini aniqlash bilan bog‘liq bo‘ladi. Hisob-kitoblarni o‘tkazishda ko‘pincha uchraydigan xatolik bu – loyiha bo‘yicha investitsiya xarajatlari tarkibini noto‘gri aniqlash hisoblanadi. Loyihani tayyorlovchilar investitsiya xarajatlari bilan kapital qo‘yilmalarni tenglashtirishadi va uning tarkibiga aylanma kapitalga bo‘lgan talabning o‘sishini kirgizishmaydi, sotish tarmoqlarini tashkil qilish bilan bog‘liq xarajatlar, kadrlarni tanlash, tayyorlash xarajatlari va boshqa turdagi harajtlar, odatda, investitsiya xarajatlariga tegishli bo‘ladi. Loyihani majburiyatlarini boshqarish va moliyalash manbalarini baholash bilan bog‘liq xatoliklar. Bu guruhga quyidagilarni kiritish mumkin: – loyihani moliyalash manbasidan jalb qilinadigan mablag‘ miqdoridan investitsiya xarajatlari miqdorining oshishi, loyihani moliyalash manbalarini etishmasligi; – moliyalash manbasidan jalb qilish grafigi investitsiyalash grafigiga mos kelmasligi, rejalashtirilgan intervallarda moliyalash manbasining taqchil bo‘lishi; – to‘lov asosida jalb qilingan qarz mablag‘lariga foiz to‘lanmasligi; – jalb qilingan qarz mablag‘larini to‘liq qaytarmaslik yoki kredit 50 shartnomasida rejalashtirilgan qaytarish muddadlarga mos kelmasligi. Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|