O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti zoyirov Laziz Subxonovich Raimjanova Madina Asrarovna Saidov Rasulbek Boltabayevich Shoislomova Nargiza Qobilovna investitsiya loyihalari ekspertiza
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
-
texnik va texnologik jihatdan muqobil variantlarni; - loyihani joylashtirish o‘rni bo‘yicha muqobil variantlarni; - loyiha hajmini; - loyihani amalga oshirish muddatlarini; - xom ashyo, ishchi kuchi va boshqa resurslardan foydalanish imkoniyatlari va ularning etarliligini; - loyiha mahsuloti uchun bozor sig‘imini (hajmini); - ko‘zda to‘tilmagan omillarni hisobga olgan holda loyiha xarajatlarini. Turli loyihalarda uchraydigan texnik muammolar o‘ziga xos bo‘ladi. Ammo ayrim muammolar (barcha loyihalarga bo‘lmasada) ko‘pchilik loyihalarga xos bo‘ladi va ularni identifikatsiya qilish mumkin. Bu muammolar quyidagi kategoriyalarga bo‘linadilar: mulk shakli; loyiha ko‘lami; amalga oshirish muddatlari hamda texnlogiyalarni tanlash va to‘plash. Loyihaning texnik rejasi, ekspluatatsiyasi va menejmenti loyihani kim amalga oshirishiga bog‘liq. Qaysi loyihalarni davlat sektori, qaysisini esa xususiy sektor amalga oshirishi kerakliligini aniqlash hozirda ancha muammo. Chunki xususiy investorlar infratuzilmalar va kommunal xizmat singari an‘anaviy davlat sektorlariga ham kirib borishayapti. Loyiha qaysi sohaga (tarmoqqa) tegishli 67 ekanligi ham mulk shaklini tanlashda muhim rol o‘ynaydi. Mulk shakli masalasi shu bilan birga loyihaning qanday texnik rejasi tanlanishini belgilab beradi. Loyiha ko‘lami masalasiga tahliliy yondoshish ham mumkin. Oddiy qilib aytganda loyiha uchun sof keltirilgan qiymat (SJQ) maksimal bo‘lishini ta‘minlaydigan ko‘lam optimal bo‘ladi. Bunday tahlil o‘tkazilishi uchun loyiha bir nechta alohida komponentlarga bo‘lib tashlanadi, so‘ngra bu komponentlar (o‘z xarajatlari va daromadlari bilan birga) texnologik jihatdan eng kichik bo‘lgan «bazis» loyihaga birlashtiriladi. Bundan keyin bazis loyiha uchun hamda komponentlarning har bir kombinatsiyasi uchun SJQ hisoblanadi. Oxirgi qo‘shilgan komponent uchun daromadning cheklangan ichki stavkasi diskont stavkasiga teng bo‘lmagunga qadar loyihaning izlanayotgan ko‘lami kattalashtirib borilaveradi. Ayni shu lahzada SJQ butun loyiha uchun musbat bo‘ladi va maksimal darajaga etadi. Loyiha bundan keyin ham kengaytirilganda qo‘shilgan komponentlar uchun daromadning cheklangan ichki stavkasi diskont stavkasidan past, SJQ esa manfiy bo‘ladi. Iqtisodiyotni qayta qurish sharoitida ko‘lamga nisbatan bunday yondoshuv yirik korxona tarkibida alohida bo‘linmalarni ajratish qanchalik maqsadga muvofiqligini aniqlash uchun qo‘llanilishi mumkin. Ko‘pgina rivojlantirish loyihalari turli sektorlarga yoki faoliyat turlariga tegishli komponentlardan tashqil topadi. Masalan, qishloq xo‘jaligini rivojlantirish loyihasi sug‘orish tizimi va drenajlarni, qishloq xo‘jaligida qo‘llaniladigan turli ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarishni, qishloq yo‘llari va ijtimoiy infratuzilmaning klublar, suv ta‘minoti tizimi, maktab va tibbiyot muassasalari kabi elementlarini o‘z ichiga olishi mumkin. Shu tufayli loyihaning turli elementlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni aniqlash birinchi navbatdagi vazifa hisoblanadi. Maktablar, klublar va tibbiyot muassasalari bir vaziyatda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi bilan chambarchas bog‘langan bo‘lsa, boshqa vaziyatda hech qanday aloqaga ega bo‘lmasligi mumkin. Agar loyiha komponentlari o‘zaro chambarchas bog‘langan bo‘lsa, u holda iqtisodiy tahlilda daromadlar va xarajatlarni komponentlar bo‘yicha taqsimlash hech qanday mazmunga ega 68 bo‘lmaydi. Shu tufayli turli komponentlar bo‘yicha daromad stavkasini aniqlash kerak emas. Bunday holda dastlab butun loyiha uchun SJQ va daromadning ichki stavkasini aniqlash so‘ngra loyihaning bir yoki bir necha komponentini o‘zgartirib aytilgan ko‘rsatkichlarni oshirish mumkin yoki mumkin emasligini aniqlash kerak. Agar loyihaning alohida komponentlari bir- biri bilan deyarli bog‘lanmagan bo‘lsa ular alohida-alohida tahlil qilinishi kerak. Loyihaning alohida komponentlarini iqtisodiy tahlili. Loyihaning turli komponentlari o‘zaro bir-birining o‘rnini bosadigan, bir- birini to‘ldiradigan yoki mustaqil komponentlar bo‘lishi mumkin. Qachonki loyiha komponentlarini birgalikda amalga oshirishdan olinadigan manfaat ularning har biri alohida amalga oshirilganda olinadigan manfaatlar yig‘indisidan kam bo‘lsa, bunday komponentlar o‘zaro bir-birining o‘rnini bosadigan komponentlar deyiladi. Agar loyihaning alohida komponentlaridan manfaat ko‘rilsa ular o‘zaro bir- birini to‘ldiruvchi komponentlar deyiladi. Agar butun loyihadan ko‘rilgan manfaat alohida komponentlardan ko‘rilgan manfaatlar yig‘indisiga teng bo‘lsa, bu komponentlar mustaqil komponentlar deyiladi. Loyiha komponentlari shuningdek xarajatlarga ko‘ra ham o‘zaro bir-birining o‘rnini bosadigan, o‘rnini to‘ldiradigan va mustaqil komponentlar bo‘lishi mumkin. Bir-birining o‘rnini bosuvchi komponentlar uchun umumiy xarajatlar ularni alohida-alohida amalga oshirish xarajatlari yig‘indisidan katta bo‘ladi. Bir-birini to‘ldiruvchi komponentlar uchun esa umumiy xarajatlar ularni alohida-alohida amalga oshirish xarajatlari yig‘indisidan kichik bo‘ladi. Mustaqil komponentlar uchun xarajatlar miqdori boshqa komponentlar bor yo‘qligiga bog‘liq bo‘lmaydi. Ko‘pgina ko‘p maqsadli loyihalar xarajatlarga ko‘ra bir-birini to‘ldiruvchi, daromadlarga ko‘ra esa bir- birini o‘rnini bosuvchi hisoblanadi. Masalan, sug‘orish va gidroelektrostantsiya uchun umumiy tug‘on qurish alohida-alohida tug‘on qurishga nisbatan kam xarajat talab etadi. Lekin elektr energiyasi olish uchun qishda oqizilgan suv sug‘orish uchun foydasiz bo‘lsa, yozda sug‘orish uchun elektr energiyasi olish ehtiyojlaridan ko‘proq suv oqiziladi. Suv oqizish miqdori GES talablari uchun ham qishloq xo‘jaligi talabi uchun ham zarur bo‘lgan optimal miqdordan ko‘p bo‘ladi. Oqibatda 69 alohida loyihadagiga nisbatan kamroq qishloq xo‘jalik mahsuloti hamda elektr energiyasi ishlab chiqarilishi mumkin. Bunday holatda iqtisodiy tahlil chog‘ida «loyihasiz» vaziyat sifatida tegishli inshootlarni alohida qurish varianti ko‘rib chiqilishi kerak. Har qanday investitsiya loyihasi quvvatini aniqlashning eng muhim omili texnologiya va ―nou-xau‖ hisoblanadi. Loyiha bo‘yicha mos keladigan texnologiya va ―nou-xau‖ni tanlash loyihani texnik-iqtisodiy asoslashning muhim elementi hisoblanadi. Lekin tanlash jarayoni texnologiyalarning jamiyat va milliy iqtisodiyotga, atrof-muhitga ta‘sirini va ahamiyatini aniqlash bilan amalga oshriladi. Texnologiyaning loyiha maqsadlariga mos kelmasligi, ishonchsizligi, uni ishlab chiqaruvchi firmaning hali etarli tajribaga ega emasligi va mahalliy sharoitlarga mos tushishining noaniqligi texnologik risklarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Texnologik risklarni baholash uning imkoniyatlarini oldindan aniqlash va unga ishonch hosil qilish, uni o‘zlashtirishning murakkablik darajasi va uzoq vaqt talab etishi, uning sinalganligi, tekshirilganligi, loyiha maqsadi va mahalliy sharoitlarga, atrof-muhitni muhofazalash talablariga mosligini hamda uning kam xarajat talabligi, yaroqlilik davrini, shuningdek texnologik jarayonlarning turli bosqichlaridagi operatsiyalarning murakkabligi va muayyan vaqt talab etishini aniqlash bilan bog‘liq. Baholash natijalariga qarab texnologik risklarni bartaraf etish tadbirlari ishlab chiqiladi. Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|