Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M

Йиллик инфляция ва унинг таркиби ўзгариши динамикаси
 
(
фоизда, ўтган йилнинг мос ойига нисбатан)
 
indeksatsiyalanishi, davlat sektorida ish o`rinlari ko`payishi va boshqa 
xarajatlar oshishi asosiy omil bo`ldi. 
SHuningdek, ushbu davrda uy xo`jaliklari xarajatlari deflyatori 
dinamikasi iste`mol narxlari indeksi o`zgarishiga mos bo`ldi. Qayd 
etish joizki, davlat tashkilotlari xarajatlari deflyatori oshib borishi 
kelgusida iste`mol narxlarining oshishiga olib kelishi taxmin 
qilinmoqda. 
Iste`mol narxlari indeksi 
Inflyatsiyani amaliyotda ifodalashda keng qo`llaniladigan 
ko`rsatkich iste`mol narxlari indeksi (INI) hisoblanadi. 2018 
yildan boshlab O`zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo`mitasi 
iste`mol narxlari indeksini hisoblashda o`zgarmas vazn usulidan 
foydalanmoqda. Iste`mol narxlari indeksi kundalik iste`mol tovar va 
xizmatlari narxlarini o`zida aks ettirgani sababli inflyatsiyani 
yaqqolroq namoyon etadi. Mamlakatimizda 2018 yilning birinchi 
yarim yilligida nisbatan yuqori inflyatsion bosim kuzatildi, bu asosan 
aprel’-may oylarida yoqilg’i-energetika mahsulotlari narxlarining 
oshirilishi, o`tgan yilga nisbatan ob-havoning nisbatan qurg’oqchil 
kelishi va o`tgan yillarda inflyatsiya bazasining pastligi bilan 
izohlanadi (3-rasm).
 
6.10-rasm. Manba: Davlat statistika qo`mitasi ma`lumotlari asosida 
Markaziy bank hisob-kitoblari. 

---

124 
Bunda so`m almashuv kursining mustahkamlanishi, mintaqadagi 
davlatlar bilan savdo iqtisodiy aloqalar jadallashishi, shuningdek, 
import hisobiga bozorlarning ijtimoiy ahamiyatga ega ayrim 
mahsulotlar 
bilan 
to`yinganligi 
inflyatsiya 
sur`ati 
yanada 
tezlashishining oldini olishga ma`lum darajada xizmat qildi. 
Yoz 
oylarida 
meva-sabzavot 
mahsulotlarining 
sezilarli 
arzonlashishi hisobiga keyingi oylarda yillik inflyatsiya darajasi 
pasayib bordi. Agar 2017 yilning iyun’-avgust oylarida meva- 
sabzavotlar narxlari oshishi inflyatsiyani keltirib chiqaruvchi asosiy 
omil (drayveri) bo`lib, ularning umumiy inflyatsiyadagi hissasi 
o`rtacha 5 foiz bandni tashkil etgan bo`lsa, 2018 yilning mos davrida 
ushbu ko`rsatkich 0,6 foiz bandni tashkil etdi. 2018 yil boshidan 
nooziq-ovqat tovarlar va xizmatlarning iste`mol narxlari o`sishidagi 
hissasi tobora ko`payib borayotgan bir vaqtda, oziq-ovqat 
mahsulotlarining hissasi, aksincha, kamaydi. 
6.11-rasm. Manba: Davlat statistika qo`mitasi ma`lumotlari 
asosida Markaziy bank hisob-kitoblari. 
Shunga qaramasdan, 2018 yilning birinchi yarmida oziq-ovqat 
narxlarining o`sish sur`ati yuqori bo`lib (yillik hisobda 20 
foizdan ortiq), bunga asosan ichki bozorda mazkur mahsulotlar 
taklifining kamayishi ta`sir ko`rsatdi (4-rasm). Noqulay ob-havo 
sharoiti ta`sirida mahalliy go`sht mahsulotlari va guruchning taklif 

---

125 
hajmi etarli darajada bo`lmaganligi ular narxlarining o`sishiga olib 
keldi. Ozuqa narxlari oshishi hisobiga chorvachilik xarajatlari 
ko`payishi go`sht narxiga qo`shimcha bosim ko`rsatayotganligi 
kuzatilmoqda. 
Mazkur davrda oziq-ovqat mahsulotlari narxlari shakllanishiga 
go`sht mahsulotlari narxi oshishi sezilarli ta`sir ko`rsatdi. Xususan, 
2018 yilning yanvar’-sentyabr oylarida mol go`shti va qo`y go`shti 
narxi yillik hisobda mos ravishda 28,8 va 27,3 foizga qimmatlashdi. 
Ularning umumiy oziq-ovqat mahsulotlari narxlari o`sishdagi oylik 
hissasi 2017 yilning mos davriga nisbatan 3,1 foiz bandga oshib, 
o`rtacha 7,6 foiz bandni tashkil etdi. Ichki bozorlarda go`shtning narxi 
chegaradosh mamlakatlardagi o`rtacha narxlar darajasiga etganligi 
sababli go`shtning ichki taklifi etishmovchiligi go`sht mahsulotlari va 
chorva mollarining importi hisobiga qisman qoplana
boshlandi. Xususan, 2018 yilning yanvar-sentyabr oylarida go`sht 
mahsulotlari va chorva mollarining importi 2017 yilning shu davriga 
nisbatan mos ravishda 81,6 va 43,5 foizga oshdi. 
Bundan tashqari, oziq-ovqat mahsulotlari qimmatlashishining 
yana bir omili ularning faol savdo-sotiq olib borilayotgan qo`shni 
davlatlar narxlari bilan moslashishi bo`ldi. Xususan, O`zbekiston ichki 
bozorlarida meva-sabzavotlar narxlarining nisbatan past bo`lganligi 
sababli, ushbu mahsulotlarga chegaradosh respublikalarda yuqori talab 
shakllanmoqda. 
Tashqi savdoni erkinlashtirish sharoitida mahalliy mahsulotlar 
eksportining (asosan meva-sabzavotlar) sezilarli darajada o`sishi ichki 
bozorlarda 
ushbu 
mahsulotlar 
narxlarining 
tashqi 
narxlarga 
moslashishiga olib keladi. 2018 yilning yanvar’- sentyabr’ oylarida
meva-sabzavot mahsulotlari eksporti 2017 yilning mos davriga 
nisbatan 47,7 foizga yoki 205 mln. AQSH dollariga oshgan. Mazkur 
davrda jami oziq-ovqat mahsulotlari eksportida meva-sabzavotlar 
ulushi 77 foizni tashkil etdi. 
SHuningdek, 2018 yilda, oldingi yillardan farqli o`laroq, shakar, 
kartoshka va o`simlik yog’i narxlari barqaror bo`ldi va inflyatsiyaga 
deyarli ta`sir ko`rsatmadi. Xususan, 2018 yilning sentyabr’ oyida 
shakar narxi yillik hisobda 5,8 foizga arzonlashgan bo`lsa, 2017 
yilning mos oyida uning narxi 29,8 foizga qimmatlashgan edi. Bu 
ijobiy dinamika ushbu bozorda raqobat muhiti yaxshilangani va jahon 
bozorlarida shakar narxi pasaygani hisobiga vujudga keldi. Bunda 

---

126 
2018 yilning yanvar’-sentyabr’ oylarida shakar import qilish hajmi 
2017 yilning mos davriga nisbatan 2,5 foizga oshdi. 
2018 yilning III choragida oziq-ovqat mahsulotlari narxlarining 
yoz mavsumida meva-sabzavotlar sezilarli darajada arzonlashishi 
hisobiga o`sish sur`atining sekinlashishi mavsumiy omillar ta`sirida 
bir maromda qayta tiklanmoqda. SHu bilan birga, joriy yilda qishloq 
xo`jaligida kuzatilgan suv tanqisligi sabzavotlarning kuzgi hosili 
bozorlarga kirib kelishi hajmida va ularning narxlarida aks etmoqda. 
Nooziq-ovqat 
tovarlari 
narxlari 
dinamikasi 
o`zgarishi, 
odatdagidek, oziq-ovqat mahsulotlari narxlariga nisbatan past bo`lib, 
2018 yilning mart oyida 19,5 foizgacha tezlashishdan so`ng 
bosqichma-bosqich pasayib bordi. 2018 yilning yanvar’-sentyabr’ 
oylarida nooziq-ovqat mahsulotlari narxlarining o`sishida kurilish 
materiallarining hissasi sezilarli bo`ldi. Bunda asosiy kapitalga 
yo`naltirilgan investitsiyalar hajmi 2017 yilning mos davriga nisbatan
sezilarli darajada oshib, mazkur investitsiyalarning qariyb yarmi 
qurilish-montaj ishlari uchun sarflanganligi qurilish materiallariga 
bo`lgan yuqori talabni vujudga keltirdi. 
2018 yilning iyul-avgust oylarida nooziq-ovqat tovarlari 
narxlarining oshishi tezlashishiga ko`mir, propan, engil avtomobillar 
va kantselyariya mollari narxlari oshishi ham katta ta`sir ko`rsatdi. 
Joriy yilning birinchi yarmida inflyatsion bosimning pasayishiga 
xizmat qilgan import narxlari, ikkinchi yarim yillikda so`mning 
almashuv kursi qadrsizlanishi va chegaradosh davlatlardan maishiy 
texnikani bojsiz olib kirishga joriy qilingan yangi cheklovlar nooziq-
ovqat tovarlari narxlariga salbiy ta`sir ko`rsatmoqda. 
2018 yilning yanvar’-may oylarida xizmat ko`rsatish sohasidagi 
inflyatsiya, asosan, kommunal xizmatlar tariflarining oshishi 
sharoitida o`sish tendentsiyasiga ega bo`ldi. Xususan, aprel’ oyida 
xizmatlar inflyatsiyasining birinchi keskin ko`tarilishi, asosan, elektr 
energiyasi va tarmoqli tabiiy gaz tariflari oshishi hisobiga kuzatildi. 
May oyida yoqilg’i-energetika mahsulotlari qimmatlashganidan keyin 
isitish va suv ta`minoti tariflari oshirildi. 2018 yilning iyun’-avgust 
oylarida yillik xizmatlar inflyatsiyasi dinamikasi sekinlashdi, ammo 
sentyabr’ oyida oliy ta`lim muassasalarida shartnoma asosida o`qish 
uchun to`lovlarning sezilarli darajada oshirilishidan so`ng u yana 
tezlashdi. 

---

127 
2018 yilda xizmatlarning umumiy inflyatsiyadagi hissasi oldingi 
yillarga 
nisbatan 
oshayotganligi 
kuzatilmoqda. 
Xususan, 
xizmatlarning inflyatsiyadagi oylik hissasi 2018 yilning yanvar’- 
sentyabr’ oylarida o`rtacha 2,5 foiz bandini tashkil etdi, 2017 
yilning mos davrida esa ushbu ko`rsatkich 1,9 foiz bo`lgan. Ushbu 
tendentsiya tartibga solinadigan narxlarning erkinlashtirilishi fonida, 
birinchi navbatda, yoqilg’i-energetika va monopol korxonalar narxlari 
erkinlashtirilishi va bozor narxlari hamda xizmatlar tariflarining bunga 
mos ravishda to`g’rilanishi hisobiga yuz berdi. 
Ma`muriy tartibga solinadigan narxlar 
2018 yilning 9 oyida ma`muriy tartibga solinadigan mahsulot va 
xizmatlar narxlarini erkinlashtirish jarayoni davom etayotganligi 
sababli ularning o`rtacha narxi umumiy inflyatsiyadan farqli o`laroq 
faqatgina o`suvchi trendga ega bo`ldi. Bunda tartibga solinadigan 
narxlarning shakllantirilishi diskretsion (nobozor, hech qanday 
qonuniyatga bo`ysunmaydi) xususiyatliligi hisobiga ularning o`sishi 
yuqori tezlikka ega ekanligi va keskin tebranuvchanligi bilan boshqa 
narxlar o`zgarishidan farq qiladi. 
Xususan, aprel’-may oylarida kommunal xizmatlar tariflari, 
sentyabr’ oyida birinchi navli un narxi va noyabr’ oyida elektr 
energiyasi, tabiiy gaz va benzin narxlari oshirildi hamda sentyabrda 
qolipli non narxini erkinlashtirish bo`yicha harakatlar boshlandi. 
Buning 
natijasida 
tartibga 
solinadigan 
narxlarning 
yillik
inflyatsiyadagi hissasi 2017 yil dekabriga nisbatan 2 barobarga 
ortdi (5-rasm). 
Ta`kidlab o`tish joizki, kelgusi 2-3 yil davomida tartibga 
solinadigan narxlarning erkinlashishi iqtisodiyotda inflyatsion 
bosimning saqlanib turishiga sabab bo`ladi. Kelgusida ularning 
inflyatsiyadagi hissasi kamayishi davlat ulushi mavjud monopol 
korxonalarni 
isloh 
qilish 
bo`yicha 
chora- 
tadbirlarning 
samaradorligiga bog’liq bo`ladi. Tartibga solinadigan narxlarning 
erkinlashtirilishi iqtisodiyotdagi nomutanosibliklarni kamaytirish 
uchun zarur chora hisoblanadi. Birinchidan, u nisbiy narxlarning 
to`g’rilanishiga imkon yaratadi. Hozirgi vaqtda mahalliy yoqilg’i-
energetika mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarning amaldagi ichki 
narxlari mintaqa bo`yicha o`rtacha qiymatdan past, bu esa ushbu 
resurslardan samarasiz foydalanishga olib kelmoqda va ishlab 
chiqaruvchilar moliyaviy holatiga sezilarli ta`sir ko`rsatmoqda. 

---

128