Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M

6.2. Inflyatsiyaga ta’sir qiluvchi omillar 
Inflyatsiyani monetar omillar (talab) va monetar bo`lmagan 
omillar (taklif) o`zaro ta’siri natijasida hisobga olsak, sabablarni 
aniqlash mumkin. 

---

102 
Talab inflyatsiyasini uchta asosiy pul omillari keltirib chiqaradi (6.2-
rasm) 
Talab inflyatsiyasi 
(asosiy pul omillari) 
Davlat 
byudjeti 
taqchilligi 
Haddan 
tashqari 
qarz berish 
Tashqi 
iqtisodiy 
sabablar 
6.2-rasm - Talab inflyatsiyasining asosiy omillari 
1. Davlat byudjeti kamomadi. Uni bilvosita, davlat qarzining 
o`sishi yoki inflyatsiya solig’i orqali moliyalashtirish imkoniyati 
mavjud. Mamlakatning iqtisodiyotni harbiylashtirishga va davlat 
bo`linmasi ishini kuchaytirishga samarasiz sarf-xarajatlarining 
rivojlanishi 
tufayli 
tanqislik 
yanada 
kuchaymoqda. 
Byudjet 
kamomadini qoplash Markaziy bank tomonidan hukumatga birlamchi 
bozorda muhim davlat qimmatli qog’ozlarini sotib olish yoki 
hukumatga qarz berish shaklida qarz berish yo`li bilan yuzaga keladi, 
aslida pulning tovar aylanmasiga bo`lgan ehtiyojidan ortiqcha mablag 
‘chiqarilishini keltirib chiqaradi va shunga muvofiq inflyatsiyani talab 
qiladi. 
2. Ortiqcha kredit berish. Bu banklarning kredit kengayishi 
tufayli muomaladagi pullarning iqtisodiyot ehtiyojlaridan ortiqcha 
o`sishi bo`lib, tovar aylanmasiga bo`lgan talabdan ortiqcha to`lov 
qobiliyatiga ega mablag’lar yaratilishiga olib keladi va shu bilan tovar 
va xizmatlarga qo`shimcha so`rovlar yaratiladi. 
3. Tashqi iqtisodiy omil. Milliy valyuta kursini yoki valyuta 
zaxiralari hajmini tartibga solish uchun markaziy bank chet el 
valyutasini sotib oladi. 
Narxlar (taklif) inflyatsiyasi monetar bo`lmagan omillar bilan 
uzviy bog’liqdir (6.3-rasm). 
• ishlab chiqarishning pasayishi va mehnat unumdorligining 
o`sish sur’atlari - iqtisodiy inqiroz va takror ishlab chiqarishning 
umumiy sharoitlarining yomonlashishi natijasida yuzaga keldi. 1970-

---

103 
Narxlar inflyatsiyasi (asosiy pul bo'lmagan 
omillar) 
1980 yillarda. bu omil dunyoning sanoati rivojlangan mamlakatlari 
iqtisodiyotida hal qiluvchi rol o`ynadi. Qayta qurish davrida
O`zbekistonda bu omil odatiy hodisa edi; 
Ish
lab
ch
iq
arish
va
m
eh
n
at
u
n
u
m
d
o
rligin
in
g
p
asay
ish
i 
Mon
o
p
o
l 
n
arxlar
Xo
m
ash
y
o
n
arxlar
in
in
g
k
o
`tar
ilish
i 
va
y
arim
t
ay
y
o
r 
m
ah
su
lo
tlar
Tash
q
i 
iq
tiso
d
iy
o
m
il
Ijtim
o
iy
o
m
il
6.3-rasm - Taklif inflyatsiyasining asosiy omillari 
• xom ashyo narxining ko`tarilishi, yuqori egri soliqlar va yarim 
tayyor mahsulotlar - mahsulotlar narxiga kiradi, shuningdek, ular 
tayyor mahsulotlar narxining oshishiga yordam beradi; 
• psixologik omil - ushbu omil tufayli inflyatsion kutishlar 
ta’sirida narxlar o`zgaradi; 
• ish haqi va aholining boshqa daromadlarining o`sishi, 
daromadlarning asosiy qismi uchun indeksatsiya qilish paytida 
mahsuldorlikning o`sishidan yuqori darajada; 
• monopol narxlar - bu omil mahsulotlarning asosiy qismi 
uchun haddan tashqari oshirilgan monopol narxlar saqlanib 
qolayotganligini ko`rsatadi; 
• tashqi iqtisodiy omil - tovarlarga jahon narxlarining o`sishi, 
chet el kapitali oqimi, milliy valyutaning qadrsizlanishi. 
Shunday qilib, xulosa qilish mumkin - inflyatsiya valyuta 
muomalasi qonuniga rioya qilinmasligini e’lon qiladi, bu esa 

---

104 
to`planish va iste’mol, talab va taklif o`rtasidagi nomutanosibliklarga 
olib keladi.
Inflyatsiya, bu multifaktorial jarayon bo`lib, muhim bosqichda 
u ma’lum bir mamlakatning moliyaviy shakllanishidagi maxsus 
momentning o`ziga xos xususiyatlariga asoslanadi. Iqtisodiyoti zaif 
rivojlanayotgan mamlakatlarda inflyatsiya jarayoni yuqori valyuta 
emissiyalarining o`ziga xos ta’siri ostida bo`lib, Markaziy bankning 
qattiq nazoratiga tushadi va faqat o`sishi mumkin. 
Inflyatsiyani keltirib chiqaruvchi omillar xilma-xil bo`lib, ular 
ham pul, ham pul shaklida bo`lishi mumkin. Odatda, ortiqcha pul 
massasining 
paydo 
bo`lishiga 
davlat 
byudjeti 
kamomadida 
ifodalanadigan davlat moliyasining tartibsizligi yordam beradi, deb 
qabul qilingan. Ushbu defitsitning sabablari ko`p qirrali. Bu erda juda 
katta harbiy xarajatlar va iqtisodiy notinchliklarning roli muhim. 
Biroq, inflyatsion rivojlanish to`g’ridan-to`g’ri ushbu defitsitga nima 
sabab bo`lganiga emas, balki uni qoplash usullariga bog’liq. Agar 
ikkinchisi to`g’ridan-to`g’ri sodir bo`lsa, pul emissiyasi orqali 
inflyatsiyaning ta’siri aniq. 
Agar yetishmovchilik muhim davlat qimmatli qog’ozlarini 
chiqarish bilan qoplansa, ya’ni hukumat qarzining ko`payishi bo`lsa, 
barchasi qiyinroq. Ma’lum bo`lishicha, bu holda davlat byudjetining 
etishmasligi va valyuta ta’minotining kengayishi o`rtasidagi bog’liqlik 
avtomatik emas, chunki u bozordagi muhim qimmatli qog’ozlar 
harakati bilan vositachilik qiladi. Davlat qarzlari real jamg’arma va 
jamg’armalar yordamida joylashtirilishi mumkin va bunday vaziyatda 
mamlakatdan talabning oshishi uning real tejash va tejash yordamida 
kamayishi bilan qoplanadi, so`ngra mamlakatdan talabning o`sishi 
uning milliy iqtisodiyotning xususiy sektorida va aholi orasida 
kamayishi bilan qoplanadi. 
Inflyatsion vaziyat, hukumat qarzlari Markaziy bank tomonidan 
banknotlarni chiqarish bilan, banklar esa kreditlarni berish va shu 
asosda depozit va cheklarni chiqarish yo`li bilan almashtirilganda 
shakllanadi. Boshqacha qilib aytganda, inflyatsiyaning muhim omili 
bu haddan tashqari kredit kengayishi (kredit kengayishi) bo`lib, naqd 
pulsiz shaklda naqd pul chiqarilishiga olib keladi. Davlat qimmatli 
qog’ozlariga 
qarshi 
banknotalarni 
chiqarish, 
banklardagi 
omonatlarning ko`payishi kredit resurslarining bir necha bor 
kengayishiga 
olib 
kelishi 
mumkin. 
Ushbu 
summani 
bank 

---

105 
hisobvarag’iga kiritishda, ikkinchisi zaxira qismini olib tashlagan 
holda ushbu summani kreditga taqdim etish imkoniyatiga ega. 
Birovning qo`lida bo`lganidan so`ng, u oxir-oqibat shunga o`xshash 
operatsiyani amalga oshiradigan boshqa bankdagi depozitga aylanadi 
va hokazo. 
Zamonaviy dunyoda iqtisodiy muvozanatni boshqarish deyarli 
mumkin emas. Mamlakat aholisi uzoq vaqtdan beri tovar va xizmatlar 
yetishmasligi bilan bog’liq muammolarni sezmaydilar, chunki takliflar 
soni juda ko`p. Ammo pul massasi doimiy ravishda o`sib bormoqda.
Mahsulot sifatining oshishi yoki ma’lum bir vaqt ichida resurslarni 
qazib olishning pasayishi tufayli narxlar ko`tarilishi mumkin. Ayrim 
tovarlar va xizmatlar narxlarining mavsumiy tebranishlari ham 
muntazam bo`lib turadi. Ammo narxlarning bunday ko`tarilishi 
inflyatsiya emas - bu umuman tabiiy o`zgarishlar bo`lib, odatda 
vaqtinchalik xususiyatga ega. 
Muayyan vaqtda iste’molchilarga taqdim etiladigan barcha 
tovar va xizmatlarning o`z narxi bor. Shu bilan birga, muomalada 
odamlar kerakli tovarlar va xizmatlarni sotib olishga sarflashlari 
mumkin bo`lgan ma’lum miqdordagi pul mavjud. Agar ushbu ikki 
tarkibiy qism teng bo`lsa, mamlakat iqtisodiyoti barqaror. Ammo 
zamonaviy dunyoda bunday muvozanat uzoq vaqt davomida mavjud 
emas edi. Vaqt o`tishi bilan odamlar ma’lum tovar va xizmatlarni 
sotib olishlari uchun kerak bo`lgan pullarning umumiy miqdori 
iste’molchilar uchun yaxshi tomonga emas, balki o`zgarib boradi. 
Ushbu hodisaning sababi nima?
Inflyatsiyaning asosiy sabablarini ikki 
guruhga bo`lish mumkin: pul va pul bo`lmagan. 
Monetar omillar - muomalaga doirani ortiqcha mablag’lar 
massasi bilan ortiqcha to`yintirish. Agar hajm oshsa, boshqa 
parametrlar bir xil darajada qolsa, inflyatsiya darajasi ham oshadi. 
Inflyatsiyaning monetar omillariga quyidagilar kiradi. 
1. Pulning haddan tashqari emissiyasi - odamlar ko`proq tovar 
va xizmatlarni sotib olishga qodir, ishlab chiqarish esa aholi 
ehtiyojlarini qondira olmaydi. Yoki, iqtisodiy nuqtai nazardan, yalpi 
talab yalpi taklifdan kattaroq bo`ladi; 
2. aylanish tezligining oshishi - bu odamlarning barcha 
mablag’larini yo`qotishdan qo`rqishidan kelib chiqishi mumkin. Aholi 
puldan xalos bo`lishni boshlaydi va bitimlar sonini ko`paytiradi. Bu 
milliy valyuta qadrsizlanishiga olib keladi; 

---

106 
3. iqtisodiyotning tsiklli rivojlanishi - inflyatsiyani yengib chiqa 
olmaslik iqtisodiy mexanizm kamchiliklari tufayli vujudga keladi. 
Markazlashgan iqtisodiyotda deyarli hech qanday teskari aloqa yo`q 
edi, bunga qodir bo`lgan samarali iqtisodiy dastaklar mavjud emas edi 
pul va tovar taklifi o`rtasidagi nisbatni tartibga solish; ma’muriy 
cheklovlarga kelsak, ular etarlicha samarasiz "ishladilar"; 
4. bankning kredit kengayishi - kredit berish iqtisodiy 
muvozanatga olib keladigan va narxlar darajasining o`sishiga ta’sir 
etadigan ancha murakkab mexanizmdir. Ammo hozirgi paytda foizlar 
bilan kreditlar berish jamiyatning ajralmas qismiga aylandi. Shu 
sababli, ko`p yillar davomida mamlakatda inflyatsiya mavjud bo`lib, 
unga ko`pchilik odamlar odatlanib qolgan; 
5. muvozanatsiz investitsiyalar - hukumat ko`pincha byudjetni 
tuzishda hisobga olinmagan investitsiyalarni kiritishi kerak. Bu harbiy 
sanoat yoki falokatlarni tiklash bo`lishi mumkin; 
6. iqtisodiyotni harbiylashtirish - harbiy xarajatlarning 
ko`payishi pul tizimining kon’yunkturasini vaqtincha jonlantiradi, 
garchi umuman olganda bu tovar ishlab chiqarish strukturasining 
deformatsiyasiga olib keladi va inflyatsiya jarayonini tezlashtiradi. 
Harbiy xarajatlar harbiy xizmatda bo`lgan yoki iqtisodiyotning harbiy 
sektorida ishlayotgan shaxslar tomonidan yordamchi samarali talabni 
yaratish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Buning natijasi, muomalaga 
haqiqatan ham kirib kelmasligi nuqtai nazaridan valyuta ta’minotining 
o`sishi; 
7. davlat moliyasining inqirozi - bunday pasayish hukumat 
o`zining ijtimoiy-iqtisodiy funksiyalarini kengaytirganda, aslida 
samarasiz 
xarajatlarning 
ko`payishiga 
olib 
keladi. 
Byudjet 
kamomadini qoplash uchun qo`llaniladigan usullar odatda aylanma 
valyuta taklifining o`sishiga yordam beradi. Sanoati rivojlangan 
mamlakatlar chiqindilarni oldini olishga intiladi va byudjet 
kamomadini 
to`lash 
uchun 
soliqlardan, 
shuningdek 
davlat 
kreditlaridan foydalanishni afzal ko`rishadi; 
8. Soliqlar inflyatsiyaning asosiy sababi deb hisoblanmaydi, 
garchi ular narxlashga ta’sir qilsa ham. Bilvosita soliqlar ular soliq 
soladigan mahsulotlar qiymatining bir qismidir va ularning ko`payishi 
narxlarning ko`tarilishiga olib keladi. Munitsipal qarzlarning 
inflyatsiyaga ta’siri hukumat majburiyatlari qanday taqsimlanishiga 
bog’liq. Davlat qimmatli qog’ozlari (ya’ni, obligatsiyalar) bank 

---

107 
vositalarida to`lov vositalarini chiqarish usuli bilan joylashtirilsa, bu 
inflyatsiya natijalariga olib keladi. 
Monetar bo`lmagan omillar asosan ijtimoiy takror ishlab 
chiqarishdagi nomutanosibliklar yoki qimmat boshqaruv mexanizmi 
bilan bog’liq. 
Ushbu omillarga quyidagilar kiradi: 
1. mehnat unumdorligining pasayishi - bu holda mahsulot 
birligini ishlab chiqarish uchun ko`proq vaqt talab etiladi. SHu bilan 
birga, ko`plab xarajatlar o`zgarishsiz qolmoqda (ish haqi, energiya, 
soliqlar). Ma’lum bo`lishicha, mahsulot tannarxi oshib bormoqda; 
2. 
monopolistik 
narxlar 
- 
monopoliyalar 
inflyatsiya 
jarayonlarini shakllantirishda asosiy rol o`ynaydi va bu narxlash 
jarayoni orqali sodir bo`ladi. Ular narxlarni ikki yo`l bilan 
oshirmoqdalar: 
• kartel shartnomasi - kam sonli etakchi ishlab chiqaruvchilar 
(ya’ni monopolistlar) o`rtasidagi narxlar strategiyasi bo`yicha aniq 
yoki yashirin kelishuv; 
• narxlarda yetakchilik printsipi - bu tadbirkorlar etakchi 
kompaniyalar tomonidan belgilanadigan narxlarni boshqarishi, ya’ni. 
eng yirik ishlab chiqaruvchilar va bu narxlar o`rtacha stavkadan 
yuqori foyda bilan tavsiflanadi. 
3. ishlab chiqarish va muomaladagi xarajatlarning o`sishi - 
valyuta kursining o`sishi bilan barcha import narxlari ham ko`tariladi. 
Agar ishlab chiqarishda import qilinadigan xom ashyoni mahalliy xom 
ashyo bilan almashtirishning iloji bo`lmasa, mahsulot ishlab chiqarish 
tannarxi oshadi. SHuningdek, yoqilg’i narxining ko`tarilishi va boshqa 
tegishli xarajatlarning oshishi (sug’urta, soliqlar, ehtiyot qismlar) 
tufayli narxlar muntazam ravishda oshib boradi. Narxlar elektr 
energiyasi, xizmat ko`rsatuvchi tashkilotlar xizmatlari va boshqa 
ko`plab narsalarning ko`tarilishi tufayli o`smoqda; 
4. jahon tarkibiy inqirozlari - 70-yillarda inflyatsiyaning tashqi 
mezonlari narxlar tarkibini qayta tuzishda namoyon bo`lgan jahon 
tarkibiy kataklizmlari edi. 70-yillarda neft sanoatida narxlar qayta 
ko`rib chiqildi, barcha turdagi xom ashyo narxlari 7 baravarga o`sdi va 
xom neft narxi 20 martadan oshdi. Bularning barchasi xomashyo 
importi narxining oshishiga va ichki bozorda narxlarning o`sishiga 
olib keldi. 

---

108 
Yuqorida sanab o`tilgan sabablarga qo`shimcha ravishda 
inflyatsiya omillari iqtisodiy xarakterga ega bo`lmasligi mumkin - bu 
siyosiy beqarorlik (urushlar, inqiloblar, hukumatga bo`lgan ishonchni 
yo`qotish va boshqalar) natijasida paydo bo`ladigan inflyatsion 
kutishlar.