Mühazirə -1 FİZİKİ-KİMYƏVİ analiZİn predmet və VƏZİFƏLƏRİ

Endotermik birləşmə. 
 
Əgər sistemdə endotermik birləşmə əmələ gəlirsə və birləşmə sistemin hal diaqramı distektik 
sistemlərin hal diaqramına uyğun olacaqdır. Lakin temperatur müəyyən qədər azaldıqca 
endotermik birləşmə Le-Şatelye prinsipinə uyğun olaraq parçalanmalıdır. Əgər sistemdə 
parçalanma maye fazanın içtirakı ilə başlayırsa, diaqram mürəkkəb şəkil alır və şəkil 6-də təsvir 
olunan hala uyğun gəlir. Burada S birləşməsi B ilə E
1
evtektikasını əmələ gətirir. 
S birləşməsini soyutduqda t
3
P temperaturunda əmələ gələn bu birləşmə tam parçalanaraq, B və 
M-ə çevrilir. Bu zaman S maye fazaya tam çevrilir. M sonrakı soyuma zamanı tarazlıqda E
2
-ə 
uyğun maye və B bərk fazalar olacaqdır. Sistemin sonrakı soyudulması t
4
temperaturunda evtektik 
tarazlığa gətirib çıxarır. Bu diaqramın xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, E
1
evtektikası birləşmənin 
tərkibini göstərən SS
1
perpendikulyarına qədər davam edir. 
Şəkil 6. Parçalanma nöqtəsi 
evtek- Şəkil 7. 
Endotermik birləşmə ev- 
tikadan 
yuxarıda 
olan 
endotermik
tektikadan aşağıda əmələ 
gəldikdə 
birləşmə mövcud olduqda 
sistemin sistemin hal 
diaqramı. 
hal diaqramı 
 
Endotermik birləşmə bərk halda əmələ gəlirsə və evtektik temperaturdan aşağı temperaturda 
parçalanırsa, onun diaqramı 7-ci şəkildəki kimi olacaqdır. 
Burada SS
1
birləşməsinin tərkibini, A
III
B
III
izotermik xətti isə onun parçalanmasını əks etdirir. 
Diaqramın üst hissəsi sadə evtektik sistemlərdə mümkün hala uyğun olduğundan bu hissə burada 
araşdırılmır. 

---

33 
Mühazirə 4
Monokristalların yetişdirilməsi. 
Bərk maddələr amorf və kristallik halda olurlar. Maddənin kristallik halı da polikristal və monokristal 
olmaqla fərqlənir. Yəni polikristallik brk maddə çox saylı kristallardan ibarətdir və bu kristallar bir-birinə 
nisbənən təsadüfi vəziyyətdə yerləşmişlər. Belə polikristallik maddələrin xassələri kristalliklərin 
ölçülərindən, onların istiqamətli düzülüşündən, sətlərinin sahəsindən və mükəmməliyindən, kristalliklər arası
boşluqlardan, defektlərdən və bir sıra faktorlardan asılıdır. Ona görə də eyni bir maddənin eyni şəraitdə 
kristallaşdırılmasından alınan polikristalların belə xassələri çöx zaman fərqli olur. Bu isə materialşünasllıqda 
müəyyən problemlər yaradır. 
Sünii yolla alınmış monokristallar hələ dünya müharibəsi vaxtında istifadə olunurdu. O zaman kvars 
və turmalin ultrasəs detektorlarında istifadə olunurdu. Bərk cisimlərin həqiqi xassələrini bilmək üçün onun 
monokristallarını tədqiq etmək lazımdır. 
İstənilən verilmiş maddənin polikristallik formasından monokristalın alınması iki yolla həyata 
keçirilir. 
1.tədricən böyümə və kristalın səthinin yerdəyişməsi. 
2.verilmiş kristallik formanın tamamilə dağılması və arzu olunan monokristala keçməsi. 
Birinci metod əvvəllər ikincili rekristallaşma zamanı alınan çox kiçik metal kristallarına tətbiq 
olunub.İkinci tip qeyri-metal birləşmələri üşün daha böyük əhəmiyyət kəsb edir.Burada hal dəyişikliyi 
aşağıdakı xarakterə malikdir:bərk faza-maye-bərk faza və ya bərk faza-buxar-bərk faza. 
Kristalların yetişdirilməsinin bütün metodlarını 2 əsas qrupa ayırmaq olar. 
A
.Təmiz ərintidən yetişdirilmə 
1.tigelin yerdəyişməsi ( Bridcmen-Stokbarqera metodu) 
2.kristalların yerdəyişməsi(Çoxralski metodu) 
3.ayrılma səthinin yerdəyişməsi(Verneyl metodu) 
Bu metodun üstünlüyü aşağıdakılardır: 
-böyümənin yüksək sürəti 
-aparatın sadəliyi 
-böyük kristalların alınması
Bu metodun mənfi cəhəti aşağıdakılardır: 
-kristalların keyfiyyəti aşağı ola bilər. 
-böyük temperatur qradienti 
- 
-soyudulma 
B
.məhluldan yetişdirilmə 
1.100 C-dən aşağı temperaturlu maye su(suda həllolan kristallar alınır) 
2.100 C-dən yuxarı temperaturlu maye su (hidrotermal yetişdirilmə) 
3.yüksək kritik su (temperatur > Tc)(hidrotermal yetişdirilmə) 
4.Ərimiş oksid və ya duz(məhlulda ərintidən böyümə) 
5.Buxar-daşıyıcılar(buxar fazadan böyümə) 
Bu metodun üstünlüyü aşağıdakılardır: 
-yetişdirilmənin izotermik mühiti 

---

34 
-yavaş böyümə,yüksək keyfiyyət 
-kristallarda gərginliyin olmaması 
Bu metodun mənfi cəhəti aşağıdakılardır: 
-daşıyıcı mühit və ya qabların materialından kristalların çirklənmə imkanı 
-sənaye istehsalı üçün böyümə sürətinin aşağı olması 
Beləliklə, 
A
metodunda böyümə fazanın tərkibi dəyişmədən və ya dəyişərək yüksək temperaturda 
gedir.B metodu isə aşağı temperaturlarda istifadə olunur. 
Fazanın təbiətinə görə kristalların yetişdirilməsinin A metodu aşağıdakı kimi klassifikasiya olunur. 
-monokristalların buxar fazadan böyüməsi 
-monokristalların maye fazadan böyüməsi 
-monokristalların bərk fazadan böyüməsi 
1.monokristalların buxar fazadan böyüməsi. 
Bu metodun prinsipi olduqca sadədir və maddənin qovulmasına və sonradan toplayıcıda 
kondensasiyasına əsaslanır.Böyük buxar sərtliyinə malik birləşmələrə tətbiq olunur məs; CdS,ZnS,MoO3.Bu 
üsulla tinglərin alınması daha məqsədəuyğundur. 
2.monokristalların maye fazadan böyüməsi. 
Monokristalların yetişdirilmə sistemi dörd əsas komponentdən ibarətdir:götürülmüş 
maddə,maye,kristal və bərk cisim-maye ayrılma səthi.Kristalların həcmli böyüməsi ancaq dörd 
komponentdən birinin yerdəyişməsi zamanı mümkündür: a) kristal-maye ayrılma səthinin 
yerdəyişməsi.Metod müxtəlif adlarla məlumdur-Bridcmen metodu,Stoqbarger metodu və ya Kiropulos üsulu.
Ərinti temperaturda tigelə yerləşdirilir. Maye səthinə intensiv soyudulan fitil kristal yaxınlaşdırılır, 
hansı ki, səthin soyumasını həyata keçirir.Kristallaşma fitilin səthində başlayır və ərintinin dərinliyinə doğru 
gedir.Kristalın ölçüsü ilk növbədə peçdə temperaturun paylanmasına əsasən təyin edilir.Bu metod daha çox 
böyük kristalların hazırlanmasında istifadə olunur-qələvi metalların hallogenidləri.Böyümə sürəti ~1sm/saat 
təşkil edir.Alınan kristallar yaxşı optiki keyfiyyətlərə malikdir ancaq mükəmməl kristallar alınmır.
Твердое тело 
x 
l 
Расплавленная зона 
Нерасплавленная зона 
Нагреватель 

---

35 
.4. Получение монокристаллов 
Большое научное и практическое значение имеют монокристаллы. Монокристаллы 
отличаются 
минимальными 
структурными 
несовершенствами. 
Получение 
монокристаллов позволяет изучать свойства металлов, исключив влияние границ 
зерен. Применение в монокристаллическом состоянии германия и кремния высокой 
чистоты дает возможность использовать их полупроводниковые свойства и свести к 
минимуму неконтролируемые изменения электрических свойств. 
Монокристаллы можно получить, если создать условия для роста кристалла 
только из одного центра кристаллизации. Существует несколько методов, в которых 
использован этот принцип. Важнейшими из них являются методы Бриджмена и 
Чохральского (рис. 2.8). 
Метод Бриджмена (рис 2.8, 
а)