3-mavzu: Odam va hayvonlarda parazitlik qiluvchi zuluklar va mollyuskalar

---

3-mavzu: Odam va hayvonlarda parazitlik qiluvchi zuluklar va mollyuskalar. 
Parazit bo’g’imoyoqlilar.
Mavzu rejasi: 
1.
Bo‘g‘imoyoqliklar tipiga kiruvchi parazitlarning umumiy tavsifi va tasnifi. 
2.
Parazit qisqichbaqasimonlarning tuzilishi, ko‘payishi va baliqchilik 
xo‘jaliklariga keltiradigan zarari. 
3.
Parazit o‘rgimchaksimonlarning tuzilishi, ko‘payishi, tarqalishi va keltiradigan 
zarari. 
4.
Parazit kanalar, ularning tuzilishi, tarqatadigan kasalliklari va ularni oldini 
olish choralari. 
Tayanch so‘zlar: xitin, sklerit, tullash, gemolimfa, traxiya, xelitsera, pedipalplar, 
malpigi, papulalar, nimfa, kopulyatsiya, stigmalar, imago, spiroxetoz, gnatostoma, 
idnosoma. 
Bo‘g‘imoyoqlilar (Arthropoda) tipi hayvonot olamida turlarining ko‘pligi 
jihatdan dunyoda birinchi o‘rinda turadi. Ayni vaqtda ularning 1500000 ga yaqin 
turi fanga ma’lum. Bo‘g‘imoyoqlilar evolyusiya taraqqiyoti jarayonida turli muhit 
sharoitda yashashga moslashgan hayvonlar hisoblanadi. Ular dengiz va okeanlarda, 
chuchuk suv havzalarida, tuproq usti va ichida, havoda yashaydi. Bir qancha turlari 
esa odam va hayvonlarda parazitlik qilib yashaydi. 
Bo‘g‘imoyoqlilarning eng xarakterli belgisi gavda va undagi o‘simtalarni 
bo‘g‘imlarga bo‘linganligidir. Gavdasi xitinli kutikula bilan qoplangan. Kutikula 
ularni mexanik shikastlanishdan saqlaydi va muskullar birikadigan tashqi skelet 
vazifasini bajaradi. Bo‘g‘imoyoqlilarning gavdasi uch bo‘limdan, ya’ni bosh, 
ko‘krak va qorindan iborat. 
Ovqat hazm qilish organlari oldingi, o‘rta va orqa ichaklarga bo‘linadi. 
Oziqlanish usullariga qarab og‘iz apparatlari har xil tipda tuzilgan. Nerv sistemasi 
bosh miya va qorin nerv zanjiri tipida tuzilgan bo‘lib, funksional jihatdan yuqori 
darajada ixtisoslashgan. 
Bo‘g‘imoyoqlilar ayrim jinsli. Ular yashash tarziga qarab teri, jabra, o‘pka 
va traxeya orqali nafas oladi. 
Bo‘g‘imoyoqlilar 
tipida 
parazit 
turlari 
asosan 
hasharotlar, 
o‘rgimchaksimonlar va qisman qisqichbaqasimonlar sinflari ichida uchraydi. 
Qisqichbaqasimonlar (Crustacea) jabra bilan nafas oluvchilar (Branchiata) 
kenja tipining yagona sinfi bo‘lib, ularning deyarli hammasi suv hayvonlari 
hisoblanadi. Gavdasi bosh, ko‘krak va qorin qismiga bo‘lingan, hamda ustki 
tomondan xitinli kutikula bilan qoplangan. Bosh qismida 5 juft o‘simtasi bo‘lib, 
birinchi jufti – antenulla, ikkinchi jufti – antenna deb ataladi. Keyingi 3 jufti og‘iz 
oyoqlari hisoblanadi. Ko‘krak va qorin qismidagi oyoqlar soni turkumlariga qarab 
har xil bo‘ladi. 
Qisqichbaqasimonlar deyarli ayrim jinsli, ovqat hazm qilish, ayirish va qon 
aylanish sistemalari mavjud. Jabralar yoki teri orqali nafas oladi. 
Qisqichbaqasimonlarning ayirim turlari parazitlik bilan yashashga o‘tgan, 
shunga ko‘ra ularda gavdasining ko‘rinishi va tuzilishi tubdan o‘zgarib ketgan va 
tashqi ko‘rinishi bo‘yicha mutlaqo qisqichbaqasimonlarga o‘xshamaydi. Parazit 

---

turlari ayniqsa kurakoyoqlilar (Copepoda, - 1000 dan ortiq turi bor), karpxo‘rlar 
(Branchiura, 130 ta turi bor), mo‘ylovoyoqlilar (Cirripedia, 54 ta turi bor) va 
tengoyoqlilar (Isopoda, 430 ta turi bor) turkumlari orasida keng tarqalgan. 
Kurakoyoqlilar (Copepoda) turkumiga kiruvchi bir qancha turlari har xil 
hayvonlarda, ko‘proq baliqlarda parazitlik qiladi. Parazitlik qilib hayot kechirishi 
munosabati bilan bunday qisqichbaqasimonlarning tana tuzilishi turli darajada 
o‘zgarishga uchragan. Baliqlarning jabralarida sikloplarga o‘xshaydigan Ergasilus 
va tashqi ko‘rinishi boshqa qisqichbaqasimonlardan farq qiladigan Lamproglena va 
Achteres parazitlik qiladi. 
Parazit kurakoyoqlilar baliqlarda ektoparazitlik qilishdan tashqari, 
ko‘pchilik umurtqasiz hayvonlar (marjonpoliplar, xalqali chuvalchanglar, 
mollyuskalar) va boshqa tur qisqichbaqasimonlarda va ninaterililarda ham 
tekinxo‘rlik qilib hayot kechiradi. 
Parazit kurakoyoqlilar parazitlik qilib yashash sharoiti ta’sirida o‘ziga xos 
moslamalar hosil qilgan. Ularning antenulla va antennalari xo‘jayin organlarga 
yopishib olish va uning to‘qimalaridan shiralarni so‘rib olishga turlicha 
moslashgan. Parazit kurakoyoqlilarning ba’zi erkin yashovchi kurakoyoqlilarga 
o‘xshashligi bir muncha saqlangan. Boshqa parazit kurakoyoqlilarda tanasining 
tuzilishi shu qadar ko‘p o‘zgarganki, ularni kurakoyoqlilar emas, balki 
qisqichbaqasimonlar sinfi vakillari ekanligini bilib bo‘lmaydi. Masalan, treska 
baliqlarining jabralarida Lernaeocepa branchialis degan parazit yashaydi. Baliq 
jabrasiga yopishib olgan parazit gavdasining shakli uzun xaltaga o‘xshaydi. Jinsiy 
bezlarining rivojlanganligidan gavdasi shishib turadi. Oyoqlari bo‘lmaydi. 
Gavdasining oldingi uchida esa yopishish organlari bor, bu organlar shoxlanib 
ketgan ildizlarga o‘xshaydi. Bu hayvonning rivojlanishi o‘rganilgandan keyingina, 
uning kurakoyoqli qisqichbaqalarga kirishi ma’lum bo‘ldi. Karp biti yoki karpxo‘r 
qisqichbaqasimonlar karp balig‘ining ektoparaziti hisoblanadi. Gavda tuzilishi 
tubdan o‘zgargan. Boshko‘kragi yaxlit. Faqat qorin qismining uchi erkin holatda. 
Gavda o‘simtalaridan so‘rg‘ichlar va boshqa yopishuvchi organlar hosil bo‘lgan. 
Parazitlikda hayot kechirish sharoiti karp bitining ichki tuzilishini 
o‘zgarishiga ham olib kelgan. Jumladan, o‘rta ichak shoxlangan bo‘lib, unda faqat 
oziq moddalarni zaxira qilib oladi. Karp bitining 60 dan ortiq turi baliqlardan 
tashqari mollyuskalar va amfibiyalarda parazitlik qiladi. 
Kurakoyoqlilar baliqlarning terisi, jabrasi, ko‘zlari va og‘iz bo‘shliqlarida 
yopishib yashab, xilma-xil jarohatlarni hosil qiladi. Natijada baliqlarning teri, jabra 
va muskullari shishib ketadi. Jabrada qon aylanish va nafas olish funksiyalari 
buziladi. Jarohatlangan joydan qon oqishi yoki o‘sha joydan har xil mikroblarning 
organizmga kirishi sodir bo‘ladi. Parazitlar bir necha yuztadan 3000 tagacha 
uchraydi. Ular baliqlarni mexanik jarohatlashdan tashqari, o‘zlaridan har xil 
toksinlar ajratib baliqlarni zaharlaydi. Kasallangan baliqlar ozib, ayniqsa, yosh 
baliqlar qirilib ketadi. 
Xelitseralilar (Chelicerata) kenja tipiga 40000 dan ortiq tur kiradi. Ularning 
deyarli hammasi quruqlikda yashashga o‘tgan. Gavda tuzilishi bo‘g‘imoyoqlilarga 
xos belgilarni saqlab qolgan. Odatda tanasi boshko‘krak va qorin qismlaridan 
iborat. Boshko‘krak qismidan olti juft o‘simtalar chiqqan: jumladan, bir juft 

---

xelitsera, bir juft pedipalp va to‘rt juft yurish oyoqlari. Qorin qismida o‘simtalar 
bo‘lmaydi, uchragan taqdirda ham ular har xil rudiment organlar yoki teri 
o‘simtalardan iborat bo‘ladi. 
Xelitseralilar kenja tipi uchta sinfga bo‘linadi: qilichdumlilar (Xiphosura), 
ulkan qalqondorlar (Gigantostraca) va o‘rgimchaksimonlar (Arachnida). 
Parazit turlari asosan o‘rgimchaksimonlar sinfida uchraydi.
Œrgimchaksimonlar (Arachnida) sinfining deyarli hammasi quruqlikda 
yashashga o‘tib, har xil sharoitlarda hayot kechirishiga moslashgan. Bu sinf ichida 
kanalar turkumi vakillari xaqiqiy parazitlar hisoblanadi. 
Œrgimchaksimonlar sinfining tasnifi hali uzil kesil hal etilmagan. 
Adabiyotlarda bu sinfni 9-13 turkumga, jumladan kanalarni uchta turkumga 
bo‘lishadi. Lekin ko‘pchilik tadqiqotchilar kanalarni bitta turkumdan iborat deb 
e’tirof etishadi. 
Kanalar (Acari) turkumi vakillarini o‘rganuvchi fan akarologiya deb ataladi. 
hozirgi vaqtda kanalarning 30 mingga yaqin turi ma’lum. Kanalarning aksariyati 
odam va har xil hayvonlarning ektoparazitlari bo‘lishi bilan bir qatorda, ular xilma-
xil havfli kasalliklarni ham tarqatadi. Parazitlik hayot sharoiti ularning tuzilishini 
o‘zgarishiga olib kelgan. Jumladan, boshko‘krak qoringa butunlay qo‘shilib 
ketgan, xelitseralari va pedipalplari sanchib so‘ruvchi xartumga aylangan va 
gavdaning oldingi uchida bo‘rtib chiqib turadigan “boshcha”sini hosil qilgan. 
Kanalar metamorfoz yo‘li bilan rivojlanadi, ya’ni tuxumdan to‘rt juft o‘rniga atigi 
uch juft yurish oyoqlari bo‘lgan lichinga chiqadi. Lichinka rivojlanadi va tullab 
to‘rt juft oyoqli nimfa davriga o‘tadi. Nimfa 1-3 marta po‘st tashlab, jinsiy yetuk 
kana – imagoga aylanadi. Kanalar 6 oydan 25 yilgacha yashaydi. 
Kanalarning 800 dan ortiq turi o‘simliklarda parazitlik qiladi. 50 dan ortiq 
turi esa tasmasimon chuvalchanglarning rivojlanish siklida oraliq xo‘jayin 
hisoblanadi. 
Kanalar odam va hayvonlarning terisiga yopishib, qonini so‘radi, mexanik 
jarohatlab, yaralar hosil qiladi, zaharli so‘laklarini organizmga yuborib zaharlaydi 
va kuchli bezovtalanishga olib keladi. Qichima, ya’ni qo‘tir kanalari esa terida 
kuchli qichishni vujudga keltirib, organizmni darmonsizlantiradi. Kanalar vujudga 
keltirgan yaralar orqali har xil mikroblar ichkari kirib, boshqa kasalliklarni keltirib 
chiqaradi. Ayniqsa chorva mollari va parrandalar kanalardan ko‘p azob chekib, 
ularning mahsuldorligi pasayadi, rivojlanishdan orqada qoladi, yosh mollar 
ko‘pincha qirilib ketadi. 
Kanalar turkumi vakillari morfologik va biologik xususiyatlariga ko‘ra bir 
nechta oilaga bo‘linadi. chorva mollariga, parrandalarga va odamlarga ziyon 
yetkazuvchi parazit kanalarga asosan iksod kanalar, argaz kanalar va qichima 
kanalar oilalari kiradi. 
Iksod kanalar (Ixodidae) oilasi vakillari eng yirik kanalar hisoblanib, jinsiy 
voyaga yetganlarining kattaligi 4-5 mm dan 2-3 sm gacha boradi. Tanasi 
bo‘g‘imlarga bo‘linmagan. Oziqlanish darajasiga ko‘ra ularning katta-kichikligi, 
gavdasining shakli va rangi o‘zgarib turadi. Och kanalar yassi va uzunchoq, oval 
shaklida, ranglari esa och sariq, sariq-qo‘ng‘ir, qoramtir, hatto qora tusli bo‘ladi. 
Qon so‘rib to‘ygan urg‘ochi kanalar kul rang va och sariq tusga kiradi. 

---

Tanasining ustki qismi xitin qoplag‘ichi bilan qoplangan. Mazkur qoplag‘ich 
erkagining tanasini ustki tomondan boshdan-oyoq qoplagan bo‘lib, unga dorzal 
qalqoncha deyiladi. Urg‘ochilarida qalqoncha tananing faqat oldingi uchini qoplab 
turadi. Shunga qarab erkak kanalarni urg‘ochilaridan oson farq qilish mumkin. 
Iksod kanalarning gavdasi ikki qismdan: xartumli “boshcha” – gnatosoma va 
haqiqiy tana – idiosomalardan iborat. Gnatosoma haqiqiy tanaga terminal 
tutashgan va oldingi tomonga turtib chiqib turadi. Xartumning tarkibiy qismiga 
gipostom, xelitseralar va boshqa bo‘g‘imli pedipalplar kiradi. Gipostom pastki 
jag‘dan iborat bo‘lib, xartum asosining o‘rta qismidan oldinga qarab yo‘nalgan. 
Uning yuzasi orqaga qayrilgan tishchalar bilan qoplangan. Gipostomning o‘tkir 
tomoni xelitseralar bilan birga xo‘jayin tanasini teshishda ishtirok etadi. 
Xelitseralar gipostomning uchida joylashgan. Xelitseralar yordamida kana 
o‘z xo‘jaynining terisida jarohat hosil qiladi. 
Pedipalplar sezish organlari vazifasini bajaradi. Kanalar u bilan teri ustini 
paypaslab, xartumini qadaydigan joyni tanlaydi. 
Idiosomada 4 juft olti bo‘g‘imli oyoqlar joylashgan. har bir oyog‘ining 
oxirgi bo‘g‘imida qayrilgan bir juft o‘tkir tirnog‘i bor, ularning asosida esa so‘rish 
yostiqchasi joylashgan. Qorin tomonida uchinchi juft oyog‘i bilan bir qatorda 
ko‘ndalang jinsiy teshigi joylashgan bo‘ladi. To‘rtinchi juft oyoqlarining asosidan 
har ikki tomonga stigma – nafas olish teshigi ochiladi. Ko‘pgina iksod kanalarda 
ko‘zlari bo‘ladi. Shuningdek, maxsus hid bilish, eshitish organlari ham mavjud. 
Iksod kanalarining individual rivojlanishi bir necha davrdan iborat: tuxum, 
lichinka, nimfa va imago. Bu davrlar bir-biridan morfologik tuzilishi va biologik 
xususiyatlariga ko‘ra tubdan farq qiladi. 
Kanalar ayrim jinsli. Tuxum qo‘yib rivojlanadi. Bitta urg‘ochi kana 3-4 
mingdan 10-17 mingtagacha tuxum qo‘yadi. Tuxumlari mayda, ko‘pincha oval 
shaklida va sariq tusli bo‘ladi. Iksod kanalarning tuxum qo‘yish faolligi va 
urg‘ochilarining qon so‘rishi tashqi muhit omillari bilan bevosita bog‘liq. Faqat 
qon bilan oziqlangandan keyingina tuxum qo‘yadi. 
Urg‘ochi kana urug‘lanib, xo‘jayin qonini so‘rib to‘ygandan keyin tashqi 
muhitga chiqib, tuxumlarini tuproqqa qo‘yadi. Iksod kanalarining urg‘ochilari 
hayotida bir marta tuxum qo‘yadi va keyin halok bo‘ladi. Tuxumdan juda mayda 
olti oyoqli lichinkalar chiqadi. U xo‘jayiniga yopishib qonini so‘rib tullaydi. 
Tashqi ko‘rinishi ona kanaga o‘xshagan 8 oyoqli nimfaga aylanadi. Voyaga 
yetmagan lichinka hamda nimfaning jinsiy teshigi, lichinkalarining esa nafas olish 
organlari bo‘lmaydi, ular butun tanasi yuzasi orqali nafas oladi. Nimfa davrida esa 
tanasining ikki yon tomonidagi 4-juft oyoqlarining yonida joylashgan stigma bilan 
tugovchi traxeya orqali nafas oladi. Nimfalar ma’lum vaqtdan keyin oziqlanib 
to‘ygach, tullab jinsiy voyaga yetgan erkak va urg‘ochi kanalarga aylanadi. 
Rivojlanish sikli xilma-xil kanalarda bir necha oydan 3-4 yilgacha davom etadi. 
Kanalar lichinka va nimfa davrlarida ko‘pincha kemiruvchilar, 
hasharotxo‘rlar, qushlar va sudralib yuruvchilar hisobiga yashaydi. Jinsiy voyaga 
yetgan davrida esa yirik hayvonlar, ya’ni har xil uy va yovvoyi tuyoqlilar, it, tulki 
va quyonlarning qoni bilan oziqlanadi. 

---

Kanalar har gal tullagandan keyin xo‘jayini qonini so‘rib yashaydi, shu 
vaqtda kana gavdasini qoplab olgan xitin bir muncha qattiqlashadi. 
Ayrim lichinkalar, och qolgan nimfa va imagolar o‘tlarga yopishib harakat 
qiladi. Ular orqa oyoqlari bilan o‘tlarga yopishib oladi va oldingi bir juft oyoqlarini 
yuqoriga ko‘tarib, tebranib turadi. Kanalar eshitish organlari yordamida o‘z 
xo‘jayini yaqinlashayotganini sezadi va unga tashlanadi. Bunda u oyoqlari 
yordamida teriga yopishib, xartumi bilan terini teshadi. 
Kanalarda o‘z xo‘jayini qonini so‘rish muddati, ularning rivojlanishiga 
qarab 3-10 kun davom etadi. Erkak kanalar urg‘ochilariga qaraganda kamroq qon 
so‘radi. 
Kanalar rivojlanish davrida xilma-xil tabiiy sharoitda yashab qishlashi 
mumkin. Kuzda qo‘ygan tuxumlari qishlaydi, undan kelgusi yil bahorda lichinka 
chiqadi. Ayrim tur kanalar jinsiy voyaga yetganda xo‘jayini tanasida qishlaydi va 
shu organizmda rivojlanadi. Erkak kanalar urg‘ochilariga qaraganda xo‘jayini 
tanasida uzoq yashaydi. Odatda erkak kanalar bir joydan ikkinchi joyga o‘tib 
urg‘ochi kanalarni izlaydi va ularni topib urug‘lantiradi. 
Kanalar rivojlanishi va oziqlanishiga ko‘ra bir, ikki va uch xo‘jayinli 
bo‘ladi. Bir xo‘jayinli kanalar rivojlanishining hamma fazalarini yerga 
tushmasdan, faqat o‘z xo‘jayini tanasida o‘tkazadi. Bir xo‘jayinli kanalarga 
Boophilus calcaratus, Hyalomma scupense va boshqalar kiradi. 
Ikki xo‘jayinli kanalar birinchi xo‘jayiniga lichinkalik davrida o‘tadi. Uning 
tanasida tullab, nimfaga aylanadi. Nimfa qon so‘rib to‘ygandan keyin yerga tushib 
tullaydi, so‘ngra imagoga aylanadi. Imago oziqlanish uchun ikkinchi xo‘jayinga 
hujum qilib, qonga to‘ygandan keyin yerga tushadi. Ikki xo‘jayinli kanalarga 
Rhipicephalus bursa, Hyalomma pulmeum, Hyalomma detrium va boshqalar 
kiradi. 
Uch xo‘jayinli kanalar uch turdagi hayvon organizmini almashtiradi. 
Birinchi xo‘jayinga lichinkalik davrida o‘tib qonini so‘rib to‘ygandan so‘ng yerga 
tushadi, tullaydi va nimfaga aylanadi. Nimfa ikkinchi xo‘jayinga o‘rmalab o‘tadi 
va uning qonini so‘rib yerga tushadi, tashqi muhitda tullab, imagoga aylanadi. 
Uchinchi xo‘jayinga hujum qilib uning qonini so‘radi, so‘ngra tuxum qo‘yish 
uchun yerga tushadi. Bunday kanalarga Ixodes, Haemaphysalis, Dermacentop 
avlodlari va Philicephalus tipanicus, Hyalomma anatolicum turlari kiradi. 
Bir yoki ikki xo‘jayinli kanalarning lichinka va nimfalari mayda yovvoyi 
sutemizuvchilar, parrandalar va sudralib yuruvchilar hisobiga yashaydi. Imago 
davrida esa yirik uy va yovvoyi hayvonlarning qonini so‘rib oziqlanadi. Iksod 
kanalarida rivojlanish sikli ancha mukammalashgan, ular bir fazadan ikkinchi 
fazaga o‘tganda bir marta tullaydi. Shuningdek, evolyusion taraqqiyot jarayonida 
ular ko‘p xo‘jayinlilikdan bir xo‘jayinlilikka o‘tgan, chunki ko‘p xo‘jayinlilik 
kanalarning yashashi uchun noqulay bo‘lgan. 
Iksod kanalari bir qancha og‘ir kasalliklarni, ya’ni tayga ensefaliti, toshmali 
tif, tulyaremiya, gemorragik isitma, piroplazmoz, babezioz, anaplazmoz, teylerioz 
va boshqa ko‘plab kasalliklarni yuqtiradi. 
Mol kanasi (Ixodes ricinus)ning imago davridagi xo‘jayini qoramol, ot, 
qo‘y, echki, bug‘u, tulki, bo‘ri, quyon, tipratikan va boshqalar hisoblanadi. Mol 

---

kanasi lichinka va nimfa davrida asosan sichqonsimon kemiruvchilar, tipratikan, 
sudralib yuruvchilar va parrandalarda parazitlik qiladi. Bu kanalar imago va nimfa 
davrida odamga hujum qilishi mumkin. Mol kanasi asosan Yevropa va Osiyodagi 
o‘rmon mintaqalarida tarqalgan.
Mol kanasining tanasi oval shaklda, tusi jigarrang. Erkagining tanasi usti 
tomondan yaxlit qalin xitinli plastinka - dorsal qalqoncha bilan qoplangan. 
Urg‘ochisida qalqoncha tananing faqat old qismini qoplab turadi. Yetilgan mol 
kanasining boshko‘krak va qorin qismi bir-biriga bevosita qo‘shilib ketgan. To‘yib 
qon so‘rgan kanalarning tanasi hajmiga kattalashishidan tashqari tashqi ko‘rinishi 
ham o‘zgaradi. To‘ygan kana tanasining uzunligi 11-12 mm, eni 6-7 mm kelgani 
holda, och kananing uzunligi 2-2,5 mm, eni 1-1,5 mm bo‘ladi. Tananing oldingi 
uchida bo‘rtib chiqqan “boshchasi” ham bo‘ladi. Mol kanasida jinsiy dimorfizm 
juda yaqqol ko‘rinadi. Urg‘ochisi och rangli. Uning dorzal qalqonchasi tanasining 
oldingi qisminigina qoplaydi. Mol kanasi uch xo‘jayinli. 
Mol kanasi birmuncha sovuqqa chidamli (-20
0
S), hamma rivojlanish fazalari 
tabiiy muhitda o‘tadi. Bu kanalarning tabiiy rivojlanish sikli to‘rt yilgacha boradi. 
Ular rivojlanish davrida ikki yilgacha ochlikka chiday oladi. 
Tayga kanasi (Ixodes persulcatus) tana tuzilishi jihatdan it kanasiga yaqin 
turadi. Lekin urg‘ochi it kanasining jinsiy teshigi to‘g‘ri yoki to‘lqinsimon bo‘ladi. 
Tayga kanasi uch xo‘jayinli. To‘ygan va urug‘langan urg‘ochi kanalar 
o‘rmonlardagi yerga to‘kilgan barglar orasiga kirib tuxum qo‘yadi. Taygada 
odamga ham hujum qiladi. ¨sh kanalar mayda sutemizuvchilar va parrandalarda 
parazitlik qiladi. Tayga kanasining kattaligi 2,5-4 mm keladi. 
Tayga kanasi kana ensefaliti qo‘zg‘atuvchisini tarqatadi. Bu kana 
Kamchatkadan janubiy Sibir o‘rmonlarigacha tarqalgan. 
Ensefalit kasalligi kanalar orqali yovvoyi hayvonlardan odamga yuqishini 
akademik Ye.N. Pavlovskiy va L.A. Zilber 1930 yilda aniqlagan. Kana ensefaliti 
odamda juda og‘ir o‘tib, o‘limga olib keladi yoki tana qismlarining falajlanishiga 
sabab bo‘ladi. Kana taygadagi sutemizuvchi hayvonlar va parrandalardan virusni 
o‘ziga yuqtirib turadi. Virus kana tanasida uzoq vaqt saqlanadi va nasldan-naslga 
o‘tadi. 
Tayga kanasidan saqlanish uchun odamlar tayga hududlariga borganda uzun 
etik, kombinzon kiyib, yengi uchlari rezinka tasma bilan bog‘lanadi. Badanga 
kanalarni cho‘chitadigan surtmalar surtiladi. 
Dermasentor kanalari (Dermacentor) avlodining MDhda 10 dan ortiq turi 
uchraydi. Ular €arbiy Sibirda keng tarqalgan. 
Dermasentor kanalarning dorzal qalqoni kumush rangli yaltiroq bo‘lishi 
bilan xarakterlanadi. Jinsiy voyaga yetgan kananing tanasi oval shaklda. 
“Boshchasi” tananing oldingi uchida joylashgan, xartumchasi iksod avlodiga 
kiradigan kanalar xartumchasiga nisbatan kaltaroq. Ko‘zlari bor, uch xo‘jayinli. 
Imago davrida qoramol, ot, qo‘y, bug‘u, cho‘chqa, tulki, it va boshqa 
hayvonlarning qoni bilan oziqlanadi. Lichinka va nimfalari sichqonsimon 
kemiruvchilar, hasharotxo‘rlar hisobiga yashaydi. Imagolari 2-3 yilgacha och 
yashashi mumkin. 

---

Bu kanalar tulyaremiya, piroplazmoz, tayga ensefaliti, tepkili terlama, 
gomosporodioz kabi kasalliklarni yuqtiradi. 
ßylov kanalari (Hyalomma) ham iksod kanalarining eng yirik vakillari 
hisoblanadi. Qonga to‘ygan urg‘ochi kananing uzunligi 2,5-3 sm ga boradi. 
MDhda yaylov kanasining 10 dan ortiq turi tarqalgan. 
Xialomma avlodiga kiruvchi kanalar bir, ikki va uch xo‘jayin ishtirokida 
rivojlanadi. Urg‘ochilari 4 mingdan 15 minggacha tuxum qo‘yadi. Xialomma 
avlodining quyidagi turlari veterinariyada muhim ahamiyatga ega.
Hyalomma scupence rivojlanish sikli bir xo‘jayinda o‘tishi bilan boshqa 
turlardan farq qiladi. Bu kana asosan qoramol va qisman ot qoni bilan oziqlanadi. 
Ular Shimoliy Kavkaz va Markaziy Osiyo mamlakatlarida, Œrta Povolje va 
Ukrainada tarqalgan. Ular qoramollarga teylerioz, anaplazmoz, otlarga nuttalioz, 
cho‘chqalarga piroplazmoz kasalliklari qo‘zg‘atuvchilarini yuqtiradi. Bu kana 
tanasida brusellyoz va o‘lat kasali qo‘zg‘atuvchilari ham bo‘lib, undan boshqa 
hayvonlarga va odamga o‘tadi.
Hyalomma detritum boshqa yaylov kanalariga qaraganda yirikroq va ikki 
xo‘jayinli. Urg‘ochi kana 5-7 mingtagacha tuxum qo‘yadi va bir ikki oydan keyin 
ulardan lichinkalar chiqadi. Lichinka bilan nimfa 10 kungacha qon so‘radi. 
Kananing to‘liq rivojlanishi 4 oydan 13 oygacha davom etadi. Lichinkalari 7-8 
oygacha, imagolari 6-8 oygacha yashashi mumkin. Bu kana Ozarbayjon, Sharqiy 
Gruziya, Armaniston, Turkmaniston, Janubiy Qozog‘iston, Œzbekiston va 
Tojikistonning cho‘l va chala cho‘l mintaqalarida uchraydi. Bu kana 
qoramollarning teylerioz kasalligini yuqtiruvchilaridan biri hisoblanadi. 
Hyalomma anatolicum uncha katta bo‘lmagan uch xo‘jayinli kana, asosan 
qoramollarda parazitlik qiladi. Ayrim vaqtlarda ot va boshqa hayvonlarning qonini 
so‘radi. Imago, nimfa va ba’zan tuxumlari qishlaydi. 8-10 kungacha yashashi 
mumkin. Bu kana ham Markaziy Osiyo respublikalarida tarqalgan. Asosiy zarari 
qoramollarga teylerioz qo‘zg‘atuvchisini yuqtiradi hamda listerioz, isitma 
qo‘zg‘atuvchilarini o‘z tanasida saqlaydi. 
Hyalomma plumbeum gavdasi birmuncha katta bo‘ladi, ikki xo‘jayinli kana. 
Urg‘ochilari 10-16 mingtagacha tuxum qo‘yadi. Kananing imagolari qoramol, ot, 
eshak, qo‘y, echki, buyvol, cho‘chqa, it, tovuq, va boshqa hayvonlarda parazitlik 
qiladi. Lichinka va nimfalari har xil yovvoyi parrandalar, quyon, tipratikan, ba’zan 
qoramollar va otlarni qonini so‘radi. 
Bu tur kanalar Shimoliy Kavkaz, Qrim, Markaziy Osiyo respublikalarining 
dasht va chala dasht mintaqalaridagi butazor o‘rmonlarida keng tarqalgan. Jinsiy 
voyaga yetgan kanalar qoramollarga teylerioz, otlarga nutallioz va piroplazmoz 
qo‘zg‘atuvchilarini yuqtiradi. 
Argaz kanalari (Argasidae) oilasining deyarli hamma vakillari parazitlik 
bilan hayot kechiradi. Argaz kanalarining tanasi yumshoq va cho‘ziluvchan. 
Ularning dorzal va ventral qalqonlari bo‘lmaydi. Tanasining yumshoqligi kananing 
tezda tortilib kichrayishi yoki katta bo‘lishiga imkon beradi. Och kanalarning 
tanasi yassi, oval yoki ellips shaklida. Tanasining oldingi tomoni ancha tor va uchli 
bo‘lib, orqa tomoni yoysimon kengaygan. Ko‘zlari yo‘q. Imago va nimfalarida 
to‘rt juft oyoqlari bor. Argaz kanalarida jinsiy dimorfizm unchalik sezilmaydi. 

---

Erkaklari urg‘ochilaridan birmuncha kichikroq. Bu kanalar molxona devorlarining 
yoriqlarida, ya’ni berk joylarda yashashi bilan iksod kanalardan ajralib turadi. 
Odam, turli sutemizuvchilar va qushlarga tashlanib, 2-5 minut qon so‘radi. 1000 
tagacha tuxum qo‘yadi. Bir oy o‘tgach, tuxumlaridan lichinkalar chiqadi. 
Lichinkalar faol oziqlanadi va nimfaga aylanadi. Argaz kanalarda nimfa 3-5 marta 
tullab imagoga aylanadi. Argaz kanalari 20-25 yil yashab, 10-11 yil ochlikka 
bardosh berishi mumkin. 
Argaz kanalari ektoparazitlikdan tashqari odam va hayvonlarga har xil og‘ir 
kasalliklarni ham yuqtiradi. Argaz kanalarining eng muhim turlariga persid kanasi 
(Argas persicus) va ornitodorus (Ornithodorus papillipes) kanasi kiradi. 
Persid kanasi asosan tovuqlar tanasida parazitlik qiladi, ayrim hollarda esa 
o‘rdak, g‘oz, ot, qoramol, cho‘chqa va boshqa hayvonlarda parazitlik qiladi. 
Ornitodorus kanasi (Ornithodorus papillipes) tanasi uzunchoq, bo‘limlarga 
bo‘linmagan, yaxlit, to‘q kul rang tusda. Urg‘ochi kananing uzunligi 8-9 mm, eni 
4-5 mm, erkagining uzunligi esa 4-5 mm, eni 2-3 mm keladi. Ornitodorus kanalari 
juftlashgandan so‘ng yopiq joyga tuxum qo‘yadi. Tuxumdan uch juft oyoqli 
lichinka chiqadi. Nimfada to‘rt juft oyog‘i bo‘ladi. Jinsiy teshigi bo‘lmaydi. 
Ornitodorus kanasi rivojlanishi davrida 3-5 ta nimfa davrini o‘taydi. U 20-25 
yilgacha yashaydi, 12 yilgacha ochlikka chidaydi. 
Ornitodorus 
kanasi 
issiq 
iqlimli 
mintaqalarda, 
Markaziy 
Osiyo 
respublikalarida, Eron va hindistonda ko‘proq uchraydi. Bu kana qaytalama tifni 
tarqatadi. Kanalar o‘z navbatida infeksiyali odam yoki hayvon qonini so‘rganda, 
kasallik qo‘zg‘atuvchilarini o‘ziga yuqtirib oladi. Kana tanasida tif mikroblari 
yillab saqlanadi va kanalarning qo‘ygan tuxumlariga o‘tadi. Odamga bu kasallik 
kemiruvchilar yaqinida tunab qolganda yoki jayralar, ko‘rshapalaklar yashaydigan 
g‘orlarga borib qolganda kanalar talanishidan yuqishi mumkin. 
Ornitodorus kanalarining yuqumli kasalliklar tarqatishini rus olimlaridan 
N.I. Latishev va V.A. Moskvinlar aniqlashgan. 1924 yilda N.I. Latishev kana 
orqali qaytalama tifni o‘ziga yuqtiradi, natijada kananing kasallik tarqatishini 
isbotlaydi. 
Qichima (qo‘tir) kanalar (Sarcoptidae) oilasi vakillari ko‘zga 
ko‘rinmaydigan, juda mayda. Ular odam va har xil sutemizuvchilar: ot, tuya, qo‘y, 
bug‘u, qoramol, quyon, it, eshak, bo‘ri, tulki va boshqalarning teri epidermisida 
parazitlik qilib yashaydi. Ular terini qattiq jarohatlab, kuchli qichishni vujdga 
keltiradi. 
Qichima kanalarining tana tuzilishi boshqa kanalar kabi boshko‘krak va 
qorin qismlariga bo‘linadi, lekin ular yaxlit bo‘lib qo‘shilib ketgan, tana shakli, 
yumaloq, yassi. Usti ko‘ndalangiga ketgan yumshoq yo‘lli xitin bilan qoplangan. 
Imago va nimfalarida to‘rt juft oyoqlari bor, ularning shakli konussimon. 
So‘rg‘ichlari urg‘ochi kananing birinchi va ikkinchi, erkagining esa birinchi, 
ikkinchi va uchinchi juft oyoqlarining panjasida bo‘ladi. Bu kanalarning maxsus 
nafas olish organi yo‘q, ko‘zi ham bo‘lmaydi. Kattaligi 0,2-0,5 mm ga boradi. 
Qichima kanalar metamorfoz yo‘l bilan rivojlanadi: tuxum, lichinka, birinchi 
nimfa, ikkinchi nimfa va imago davrlarini o‘taydi. Erkak kana voyaga yetgan 
urg‘ochi kana bilan emas, balki ikkinchi nimfa davridagi urg‘ochi kana bilan 

---

qo‘shiladi. Urg‘ochi kana ikki qavat parda bilan qoplangan oval shakldagi tuxum 
qo‘yadi. Tuxumlarining uzunligi 0,1-0,2 mm. Bitta urg‘ochi kana 20-50 tagacha 
tuxum qo‘yadi. 
Shunisi xarakterliki, teridagi yo‘lakchalarining aksariyatini urg‘ochi kanalar 
kovlaydi. Bu teshiklar orqali kanalar hamma rivojlanish davrida atmosfera 
kislorodi bilan nafas olib turadi. Erkak kanalar urg‘ochilari kovlagan tayyor 
yo‘llari orqali harakat qiladi.
Qichima kanalarining rivojlanishi 2-3 hafta davom etadi. Kanalar juda tez 
ko‘payadi. Ular 21 kungacha och yashay olishi mumkin. 
Qichima kanasi bilan zararlangan hayvon akarioz, ya’ni qichima-qo‘tir 
kasalligining manbai hisoblanadi. Kasallik sog‘lom hayvonlarga yaylovda va 
ko‘proq molxonalarda yonma-yon turishi, surkalishi, hayvonlarni tozalaydigan 
buyumlar, yopqich, cho‘tka, taroq, kiyim va nihoyat molboqarlar orqali o‘tishi 
mumkin. 
Qichima-qo‘tir kanalarining juda ko‘pchiligi odamda parazitlik qiladi. 
Shundan eng ko‘p tarqalgani Sarcoptes scabiei turi hisoblanadi. 
Bu 
tur 
kana 
odamda 
uchraydigan 
qichima-qo‘tir 
kasalligining 
qo‘zg‘atuvchisidir. Bu kana juda kichkina bo‘lib, urg‘ochisining uzunligi 0,2-0,5 
mm, erkaginiki 0,2-0,3 mm keladi. Tanasi ovalsimon ko‘rinishda, rangi xira oq, 
xitini ko‘proq bo‘lgan yerlari bir oz jigar rangli. Ularning embrional rivojlanishi 2-
4 kun davom etadi. Kananing tuxum qo‘yishdan imagogacha bo‘lgan rivojlanish 
davri 9-12 kun davom etadi. Voyaga yetgan kana bir yarim oyga yaqin yashaydi. 
Qichima-qo‘tir kanalari teri epidermisining shoh qavatida yashaydi. Qo‘tir 
kanalari terining nozik joylarida, ya’ni barmoqlar orasida, bilak bilan tirsak 
o‘rtasida, qo‘ltiq ostida va boshqa joylarda parazitlik qiladi. Qo‘tir odamga ko‘p 
azob berib, darmonini quritadi, ish qobiliyatini pasaytirib yuboradi. Bundan 
tashqari, terining shikastlanishi va qichishidan turli mikroblarning organizmga 
kirishi uchun yo‘l ochiladi. 
Qichima kanalardan – Sarcoptes equi – ot va eshaklarda, Sarcoptes suis - 
cho‘chqalarda, Sarcoptes caprae - echkida, Sarcoptes ovis - qo‘yda, Sarcoptes 
bovis - qoramolda, Sarcoptes cameli - tuyada, Sarcoptes cani - itda va boshqa 
hayvonlarda ham parazitlik qiladigan turlari bor. 
Qichima kana bilan kasallangan odam qichigan joylarini qashiganda kanalar 
tirnoq orasiga kiradi, odam bu kanalarni badanining boshqa joylariga yuqtiradi. 
Kasal odam bilan qo‘l orqali ko‘rishganda yoki uning kiyimlaridan foydalanganda 
ham yuqadi. 
Qo‘tir kasalligi kishilar o‘rtasida sanitariya-gigiena, avvalo, shaxsiy gigiena 
qoidalariga amal qilmaslik natijasida paydo bo‘ladi. 
Odam terisidagi yog‘ bezlari va soch xaltasida xusinbuzar kanasi (Demodex 
folliculorum) parazitlik qiladi. Bu kananing ta’sirida ayrim odamlarning yuzida va 
terisining turli joylarida ba’zan bezlarning ko‘payishi natijasida xusnbuzar toshib 
ketishiga sabab bo‘ladi. 
Gamaz kanalar (Gamasoidea) katta oilasi vakillari iksod va argaz 
kanalaridan farq qilib, juda mayda bo‘ladi. Tanasi 0,2-2,5 mm kattalikda. Gamaz 
kanalar katta oilasiga 20 dan ortiq oilalar kiradi. Bu kanalar ichida erkin 

---

yashaydiganlari va parazitlari bor. Ularning teri qoplami kuchsiz xitinlashgan, 
rangi sarg‘ish va bir oz qo‘ng‘ir. Tanasi gnatosoma va idiosomalardan iborat. Unda 
sezgi organi vazifasini bajaruvchi har xil shakldagi tukchalar joylashgan. Xartumi 
va oyoqlari uzun. Xelitserasi ingichka, uzun ignaga o‘xshash, terini teshib, qon 
so‘rishga moslashgan. Xaqiqiy tanasi oval shaklda, ba’zan uzunchoq. Jinsiy 
dimorfizm yaxshi seziladi. Erkaklari urg‘ochilarga nisbatan ancha kichkina. 
Gamaz kanalar tuxum qo‘yib ko‘payadi, ammo tirik tug‘adiganlari ham bor. 
Tuxumdan chiqqan olti oyoqli lichinka tullab, birinchi va ikkinchi nimfaga va 
undan keyin imagoga aylanadi. 
Gamaz kanalar tuproqda, o‘rmon, yaylov, hayvon uyalari va molxonalarda 
yashaydi. 
Ularning 
xo‘jayinlari 
xilma-xil 
hayvonlar: 
kemiruvchilar, 
hasharotxo‘rlar, mayda yirtqichlar, parrandalar va sudralib yuruvchilar hisoblanadi. 
Gamaz kanalaridan tovuq gamaz kanasi (Dermanyssus gallinae) tovuq va boshqa 
uy parrandalari hamda yovvoyi qushlarda parazitlik qiladi. Tovuqlar bu kanalardan 
katta zarar ko‘radi, oriqlab ketadi, kam tuxum qo‘yadi, ayrim vaqtlarda halok 
bo‘ladi. 
har xil kasalliklarni qo‘zg‘atuvchi viruslar, bakteriyalar, spiroxetalar, parazit 
bir hujayrali hayvonlar, kanalar yoki hasharotlar orqali yuqadigan kasalliklar 
transmissiv deyiladi. Tabiatda transmissiv kasalliklarning tabiiy manbai mavjud. 
Lekin yovvoyi hayvonlar organizmida odatda shunday kasalliklarga qarshi 
immunitet paydo bo‘lishi tufayli ularga kasallik katta ziyon yetkazmaydi. Tabiiy 
manbaga tushib qolgan odam yoki uy hayvonlari bu kasalliklarni kanalar yoki 
hasharotlar orqali yuqtirishi mumkin. Transmissiv kasalliklarning oldini olish 
uchun kanalar va hasharotlardan saqlanish choralariga rioya qilish lozim. 
Kanalarga qarshi kurash murakkab kompleks tadbirlardan iborat bo‘lib, 
buning uchun birinchi navbatda, kanalar butunlay rivojlanish davrida mexanik 
usulda qirib tashlanadi. Mol terisiga yopishib turgan kanalar terib olib kuydirib 
yuboriladi. ¨pishib yotgan kanalarni terib olishdan oldin tanaga benzin, kerosin 
yoki boshqa yog‘lar surtiladi.
Ma’lumki, kanalar mol boqiladigan binolarda, shuningdek yaylovlarda 
yashab ko‘payadi. Kanalarga qarshi kurash uchun qo‘riq yerlarni o‘zlashtirish, 
yaylov va eski qo‘tanlar o‘rniga har xil ekinlar ekish, begona o‘tlarni yo‘q qilish va 
boshqa agrotexnik hamda meliorativ tadbirlarni amalaga oshirish lozim. Shunday 
qilinganda kanalarning rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan bioekologik sharoit tubdan 
o‘zgaradi. 
Kanalarga qarshi qo‘llaniladigan kimyoviy moddalar – akaritsidlar deyiladi. 
Akaritsidlardan ikki yo‘nalishda foydalaniladi. 
Birinchidan mollarning tanasidagi kanalarni yo‘qotish uchun akaritsid 
preparati mol badaniga purkaladi yoki surtiladi. 
Ikkinchidan esa akaritsidlar molxonalar, qo‘tanlar va yaylovlarda 
uchraydigan kanalarni yo‘qotishda ishlatiladi. 
Kanalarga qarshi kurashda mollarni beton yoki temir-betonli maxsus 
vannalarda cho‘miltirish samarali natija beradi. Bunda xlorofos, geksaxloranning 
kreolinli emulsiyasi va polixlopinen eritmalari ishlatiladi. Mol boqiladigan 
binolarga kanalarga qarshi dori sepib turiladi. Ayniqsa, devorlardagi tirqish va 

---

yoriqlarga ko‘proq dori sepiladi, chunki bunday joylarda kanalar tez urchib 
ko‘payadi. 
Topshiriqlar: 1.Bo‘g‘imoyoqlilar tipiga kiruvchi parazitlarning asosiy 
xarakterli xususiyatlari va tasnifini bayon eting. 2.Baliqlarda parazitlik qiluvchi 
qisqichbaqasimonlarning o‘ziga xos tuzilish xususiyatlari va ularning keltiradigan 
zarari nimalardan iborat? 3.Odam va mahsuldor hayvonlarda parazitlik qiluvchi 
kanalarning tuzilishi, ko‘payishi va tarqalishini tushuntirib bering? 4. Kanalar 
parazit yashashga qanday moslashgan? 5.Kanalar turkumining tasnifini bayon 
eting? 6.Iksod kanalarning o‘ziga xos tuzilish xususiyatlari, ko‘payishi va ularning 
mahsuldor hayvonlarga hamda odamga zararini tushuntiring? 7.Argaz kanalarining 
tuzilishi, ko‘payishi, tarqalishi va ularning parrandalarga hamda chorva mollariga 
keltiradigan zarari qanday? 8.Qichima kanalarining tuzilishidagi asosiy xarakterli 
belgilarini va ularning zararini tushuntiring? 9.Gamaz kanalarining tuzilishi, 
ko‘payishi va zararini bayon qiling? 10. Kanalarga qarshi qanday kurash choralari 
olib boriladi?
Odam va hayvonlarda parazitlik qiluvchi hasharotlar 
Mavzu rejasi: 
1.
Odam va hayvonlarda parazitlik qiluvchi hasharotlarning umumiy tasnifi. 
2.
Patxo‘rlar turkumi vakillarining tuzilishi, ko‘payishi, rivojlanishi va ularning 
parrandachilik hamda chorvachilik xo‘jaliklariga keltiradigan zarari. 
3.
Bitlar turkumi vakillarining tuzilishi, ko‘payishi va ularning odam hamda 
chorva mollariga keltiradigan zarari. 
4.
Odam va hayvonlarda uchrovchi parazit qandalalarning tuzilishi, ko‘payishi, 
zarari va ularga qarshi kurash choralari. 
5.
Burgalar turkumi vakillarining tuzilishi, ko‘payishi, zarari va ularga qarshi 
kurash choralari. 
6.
Ikki qanotlilar turkumi vakillarining tuzilishi, ko‘payishi, zarari va ularga 
qarshi kurash choralari. 
Tayanch so‘zlar: reduksiya, rudiment, metamorfoz, maksillalar, gipofarinks, 
ftirioz, imago, pedikullyoz, koltun, tif, in’eksiya, obligat, gematofag, stigmalar, 
rezervuar, kon’yuktivit, poliomielit, fakultativ, transmissiv, sinantrop. 
hasharotlar (Insecta) sinfi vakillari yer yuzida juda keng tarqalgan bo‘lib, 
xilma-xil tabiiy sharoitlarda hayot kechirishga moslashgan. hasharotlar sinfi 
traxeya bilan nafas oluvchilar (Tracheata) kenja tipi, bo‘g‘imoyoqlilar 
(Arthropoda) tipiga kiradi. 
hasharotlar sinfiga 1,5 mln.dan ortiq tur kiradi. hasharotlar orasida odam va 
hayvonlarda parazitlik qiluvchi hamda turli kasalliklar tarqatuvchi turlari ham 
ko‘plab uchraydi. 
hasharotlar orasida ayniqsa bitlar, burgalar, ko‘pchilik ikki qanotlilar, 
qandalar turkumlari vakillari odam va mahsuldor hayvonlarda parazitlik qilib, har 
xil xavfli kasalliklarni qo‘zg‘atadi va tarqatadi.

---

Quyida ana shunday hasharotlar to‘g‘risida ma’lumotlar keltiriladi. 
Parxo‘rlar (Mallophaga) turkumi vakillari qanotsiz bo‘lib, qushlarning va 
qisman sutemizuvchilarning parazitlari hisoblanadi. Parxo‘rlarning tanasi bir oz 
yassilashgan, ko‘zlari o‘z navbatida reduksiyaga uchragan. Og‘iz apparati 
kemiruvchi tipda, parazitlik hayotiga maxsus moslashgan. Oyoq panjalari 1-2 
bo‘g‘imdan iborat bo‘lib, bitta yoki ikkita “tirnoqcha” bilan tugallanadi. Parxo‘rlar 
o‘zlarining tuzilishi bilan bir tomondan pichanxo‘rlarga o‘xshasa, ikkinchi 
tomondan bitlarga o‘xshab ketadi. 
Parxo‘rlar patlar, parlar, sochlar, tuklar orasida yoki terida parazitlik qilib 
hayot kechiradi. Ularning ayrim turlari hatto yirik qushlarning og‘iz bo‘shlig‘ida 
uchrab, ularning endoparazitlariga aylangan. Parxo‘rlar soch, tuk, jun, pat va parlar 
orasida erkin harakat qilish qobiliyatiga ega. Tuxumlari qopqoqchali bo‘lib, 
patlarga, sochlarga, junlarga yopishtirib qo‘yiladi. 
Bunday tuxumlardan tez muddat ichida lichinkalar paydo bo‘ladi. 
Lichinkalar o‘z tuzilishiga ko‘ra voyaga yetganlariga o‘xshab ketadi, faqat 
o‘lchamlari va teri pigmentlari bilan farq qiladi. Parxo‘rlarning umumiy 
rivojlanishi 3-4 haftani o‘z ichiga oladi. Ular asosan teri epidermisi, patning ayrim 
qismlari, teridan ajraladigan mahsulotlar hisobiga, shuningdek, yaralardan 
ajraladigan moddalar hisobiga yashaydi. Ular o‘zlari yashayotgan organizmni juda 
ham bezovta qiladi, buning evaziga hayvonlarning mahsuldorligi kamayadi. It va 
mushuklarning parxo‘rlari jun ostida yashab, parazitlik qilish bilan birga, ba’zan 
ayrim tur parazit chuvalchanglarning tuxumlarini ham tarqatadi. 
Parxo‘rlarning 2600 ga yaqin turi ma’lum, shulardan 300 yaqin turi 
sutemizuvchilarning, qolganlari esa qushlarning parazitlari hisoblanadi. Ulardan 
taxminan 400 ga yaqin turi MDh mamlakatlarida uchrashi qayd qilingan. 
Parxo‘rlar turkumi o‘z navbatida ikkita kenja turkumni va bir necha oilani 
o‘z ichiga oladi. haqiqiy parxo‘rlar kenja turkumiga oqish tovuq parxo‘rini misol 
qilib olish mumkin. Pat va sochxo‘rlar kenja turkumiga esa tovuqlarning bosh 
parxo‘ri va kaptar parxo‘rini misol qilib keltirish mumkin. 
Shuningdek, ularga kattaligi 4-5 mm keladigan yirik o‘rdak parxo‘ri, it, 
mushuk va boshqa sutemizuvchilarda uchraydigan parxo‘r turlarini ham ko‘rsatish 
mumkin. 
Kimyoviy preparatlardan foydalanib parxo‘rlarga qarshi kurash olib boriladi. 
Bitlar (Anoplura) turkumining vakillari faqat sutemizuvchilar sinfi 
vakillarida parazitlik qilib yashaydigan qon so‘ruvchi ektoparazitlardir. Bitlarning 
300 ga yaqin turlari bor. MDhda 40 ga yaqin turi uchraydi. Bitlarning tanasi 
dozoventral tomonga qarab yassilangan. Bosh qismida og‘iz apparati, sezgi 
organlari joylashgan. Ko‘zlari oddiy, ayrimlarida esa ko‘zlari umuman bo‘lmaydi. 
Bir juft 3-5 bo‘g‘imli kalta mo‘ylovlari sezish a’zolari vazifasini bajaradi. 
Og‘iz apparati sanchib-so‘ruvchi tipda tuzilgan. Bir juft maksillalar, 
gipofarinks va pastki lab uzun nina shaklida bo‘lib, xartumchaning ichida 
joylashgan. Bit chaqqanda og‘iz a’zolari xartumchadan tashqariga chiqib, terini 
jarohatlaydi va qonni so‘radi. So‘lak bezlarining mahsuloti qon ivishiga qarshilik 
ko‘rsatadi. Tananing ko‘krak qismi bir-biriga qo‘shilib ketgan uchta segmentdan 
tuzilgan bo‘lib, uch juft yurish oyoqlariga ega. Qanotlari bo‘lmaydi. Oyoqlari 

---

tirnoqlari bilan tugaydi. hasharotning jinsiga qarab oxirgi qorin segmentining 
shakli turlicha bo‘ladi. Urg‘ochi bit qornining oxirida o‘roqqa o‘xshagan bir juft 
o‘simtasi bo‘ladi. Jinsiy teshigi sakkizinchi qorin segmentida joylashgan. 
Erkaklarining jinsiy teshigi to‘qqizinchi segmentda joylashgan. Demak, bitlarda 
jinsiy dimorfizm yaqqol ko‘rinadi. Urug‘lanishi ichki, rivojlanishi chala 
metamorfozli. Tuxumdan chiqqan lichinka uch marta tullab imagoga aylanadi. 
Bitlarning tuxumi sirka deyiladi. Bitlar ixtisoslashgan parazitlar hisoblanadi. har 
bir tur hayvonning o‘ziga xos biti bo‘ladi. Bitlar turkumiga uchta oila kiradi: 
1. Gematopidlar (Heamatopidae) oilasi vakillarining ko‘zi yo‘q, tanasi 
tukchalar bilan qoplangan, faqat quruqlikdagi sutemizuvchilarda (primatlardan 
tashqari) parazitlik qiladi. Fil, cho‘chqa, qoramol, quyon va bug‘u bitlari shular 
jumlasiga kiradi. Bu bitlar parazitlik qilish bilan birga kuydirgi, cho‘chqalarda 
o‘lat kasalligini ham tarqatadi. 
2. Tikanli bitlar (Echinophthizidae) oilasiga faqat dengiz sutemizuvchilarida 
parazitlik qiladigan bitlar kiradi. Ularning tanasi tikanchalarga o‘xshagan tukchalar 
bilan qoplagan bo‘ladi. Tyulenlar burun teshiklarining oldida tyulen biti parazitlik 
qiladi. 
3. Pedikulidlar (Pediculidae) oilasiga faqat odam va odamsimon 
maymunlarda parazitlik qiladigan bitlar kiradi. Odamda bitlarning uch turi 
yashaydi, ya’ni bosh biti, kiyim biti va qov biti uchraydi. 
Qov biti odam badanining tukli joylarida (qovda, qo‘ltiq tagi junida, soqolda 
va hatto qosh hamda kipriklar orasida) uchraydi. 
Qov biti boshqa bitlardan farq qiladi. Uning boshchasi aniq ko‘rinib turadi. 
Ko‘krak va qorin qismi bir-biridan aniq ajralmagan. Bitlar ichida eng kichigi 
(erkagi – 1 mm, urg‘ochisi – 1,5 mm) hisoblanadi. Qov biti 26 kungacha yashaydi. 
Qov biti ftirioz kasalligini qo‘zg‘atadi. U o‘zining yassi tanasi bilan odam 
terisiga mahkam yopishib oladi. Ular xartumini teriga sanchib bitta joyda 
qimirlamasdan uzoq vaqt davomida qon so‘radi, chaqqan joyi tinimsiz kechayu-
kunduz qichiydi va ko‘karib qoladi. Uning so‘lagi gemoglabinni parchalaydi, 
shuning uchun chaqqan joyi ko‘karib qoladi. U jinsiy aloqa vaqtida, umumiy o‘rin-
ko‘rpadan foydalanilganda, ichki kiyimlar orqali bir odamdan boshqa odamga 
o‘tadi. Qov biti kasallik tarqatish-tarqatmasligi isbotlanmagan. Aksincha, odamda 
yashaydigan bitlarning boshqa turlari – bosh biti va kiyim biti turli kasalliklarni 
tarqatuvchilar sifatida xavflidir. 
Kiyim biti (Pediculus humanus vestimenti) va bosh biti (Pediculus humanus 
capitis) bir-birlari bilan chatishib serpusht nasl beradi, shuning uchun ular bitta 
turning (Pediculus humanus) tur xillari deb hisoblanadi. 
Bosh biti sochlarda bo‘lib, o‘z tuxumini (sirkalarni) sochga yopishtirib 
qo‘yadi. Tanasining kattaligi erkaginiki 2-3 mm, urg‘ochisiniki esa 4 mm atrofida 
bo‘ladi. Rangi to‘q kulrang. 
Kiyim biti kiyim-kechaklarning choklarida yashaydi va shu joylarga sirka 
qo‘yadi. Uning tanasi och kulrang bo‘lib, urg‘ochisining kattaligi 4-5 mm ga 
boradi. Qorin segmentlarini ikki yonidagi pigment dog‘lar och rangda, tanasini 
qoplab turgan xitinli qoplamasi juda yupqa bo‘lib, hatto so‘rilgan qon ko‘rinib 
turadi. Bitlar hayotining hamma rivojlanish davrida odam qoni bilan 

---

ovqatlanadigan, doimiy ektoparazitdir. Bir kunda ikki-uch marta 3-10 minut 
davomida qon so‘radi, ovqatsiz o‘n kungacha yashashi mumkin. Kiyim biti 
harakatchan, 27
0
S li haroratda 1 minutda 35 sm harakat qiladi. Otalangan 
urg‘ochilari bir kunda 6-14 tadan tuxum (sirka) qo‘yadi. Kiyim biti umri davomida 
300 taga yaqin, bosh biti esa 150 tagacha tuxum qo‘yadi. Tuxumdan bir haftada 
yosh bitchalar chiqadi. Umuman, tuxum qo‘yishidan boshlab, voyaga yetgan bitga 
aylanguncha rivojlanish davri 16-20 kunga to‘g‘ri keladi. Voyaga yetgan bitlar 1,5-
2 oy yashaydi. Ancha tez rivojlanadigan bo‘lgani uchun parazitlarning soni qisqa 
vaqt ichida ko‘payib ketishi mumkin. Bitlar qon bilan ovqatlanganda, odam 
terisiga o‘z so‘lagini tushiradi. chaqqan joylar qichishadi, qashiganda terida 
jarohatlar paydo bo‘ladi. Bitlab ketgan odam (qarovsiz qolgan bolalar, qariyalar) 
pedikullyoz kasalligiga uchrashi mumkin. Pedikullyoz avj olishi natijasida 
organizmni umuman quvvatsizlantirib, koltun degan kasallikka sabab bo‘lishi 
mumkin. Bu kasallikda jarohatlangan teridan qon chiqib, jarohatlar yallig‘lanadi, 
yiringlaydi va sochlar bir-biriga yopishib qoladi.
Bitlar shuningdek og‘ir kasalliklarni (toshmali va qaytalama terlama (tif)) 
tarqatuvchilar hisoblanadi. Toshmali tif bilan og‘rigan bemorning tana harorati 
ko‘tariladi, badanida shu kasallikka xos bo‘lgan toshmalar paydo bo‘ladi, boshi 
og‘riydi, hatto hushidan ketishi mumkin. Bu kasallikdan birinchi va ikkinchi jahon 
urushlarida qanchadan-qancha odamlar qirilib ketgan. Toshmali terlama 
kasalligining chaqiruvchisi Provachek rikketsiyalari bo‘lib, bemorlarni qonida 
bo‘ladi. Birinchi marta 1910 yilda amerikalik olim G.T.Rikkets tomonidan 
kasallikning chaqiruvchilari toshmali tif bilan og‘rigan bemorlarning qonida va 
ularda parazitlik qilayotgan bitlar ichagida aniqlangan. Lekin olim o‘zining bu 
tajribasini oxiriga yetkaza olmay o‘ziga yuqqan toshmali tifdan o‘ladi. Bir yildan 
keyin kasallik chaqiruvchilari to‘liq o‘rganilib, olim sharafiga Provachek 
rikketsiyasi deb nomlanadi. Toshmali tif qo‘zg‘atuvchilarining bemor qonida 
bo‘lishini aniqlashda rus shifokori O.O.Mochutkovskiy (1845-1903) fidoiylik 
ko‘rsatadi. U toshmali tif bilan og‘rigan bemor qonini o‘ziga in’eksiya qiladi va 
18 kundan keyin ushbu kasallikning og‘ir ko‘rinishiga uchraydi. Bit bemor qonini 
so‘rar ekan, o‘zi bilan kasallik chaqiruvchilarini olib ketadi. Rikketsiyalar bitlar 
oshqozonida ko‘payadi va axlati bilan birga tashqariga chiqadi. Rikketsiyalar bit 
orqali ikki yo‘l bilan sog‘lom odamga o‘tishi mumkin: 
1.
Qonni so‘rganda, ya’ni rikketsiyalar bilan ifloslangan bitning og‘iz apparati 
orqali (ayrim ma’lumotlar asosida xulosa qilingan, lekin zararlangan bitlarning 
so‘lak bezlarida kasallik chaqiruvchilarni topishmagan). 
2.
Badanning bit axlati qolib ketgan joyi qashilganda. 
Ma’lumki, bit qon so‘rayotgan paytda axlatini chiqarib turadi. Bitlar axlatida 
rikketsiyalar bo‘lib, chaqqan joylar qashilganda, jarohatlangan teri orqali yuqadi. 
Qaytalama terlama kasalligining tarqatuvchisi ham bitlardir. Qaytalama 
terlama kasalligining meyer spiroxetasi bo‘lib, bemor qoni bilan birga bit 
oshqozoniga va u yerdan bit tanasi bo‘shlig‘iga tushadi. 
Spiroxetali bitlar odamni chaqqanda unga kasallik yuqtirmaydi. Bit ezilganda 
uning tanasidagi suyuqlik (gemolimfa) qashlangan joyga tushgan taqdirdagina 

---

odamga kasallik o‘tadi. Bitning bitta mo‘ylovi ezilsa kifoya, bir tomchi gemolimfa 
tushgan joyidagi teri orqali spiroxetalar yuqadi.
Bitlar og‘ir sharoitda, odamlar bir joyda to‘planib antisanitar holatda 
yashashlari natijasida, yuvinish, kiyim-kechaklarni almashtirish imkoniyati 
bo‘lmaganda ko‘plab uchraydi. Ayniqsa, ocharchilik va urush yillarida bitlar keng 
tarqalgan. hozirgi sharoitda ham odamlar g‘uj bo‘lib yashaydigan joylar, ya’ni 
bog‘cha, maktab, harbiy xizmat joylari va qamoqxonalar bitlarning tarqalishi 
uchun qulay joylardir. 
Kasallikning oldini olish pedikullyozni yo‘qotishdan iborat. Ichki kiyimlar va 
o‘rin-ko‘rpalarga issiqlik yoki bug‘ bilan ishlaydigan kameralar bilan (100 
o
S da) 
ishlov berilsa, bitlar tamomila qirilib ketadi. Shu bilan birga shaxsiy gigiena 
qoidalariga ham qat’iy rioya qilish kerak. ßna shuni ham eslatib o‘tish kerak-ki, 
rikketsiyalar o‘lib, qurib ketgan bitlar tanasida ham ancha vaqt tirik holda 
saqlanishi mumkin, hatto qurib ketgan bitlarning axlatida ham uzoq vaqtgacha 
o‘zining yuqumliligini yo‘qotmaydi. Demak, kasallik tarqalishi uchun bitlar tirik 
bo‘lishi shart emas, balki bemor kiyimlarida saqlanib qolgan zararlangan bitlarning 
axlati yoki o‘ligi ham kasallikning yuqishiga sababchi bo‘lishi mumkin. 
Qandalalar (Hemiptera) turkumiga 40 mingga yaqin tur kiradi. Ular orasida 
o‘simlik zararkunandalari bilan bir qatorda yirtqich va parazit turlari ham uchraydi. 
100 dan ortiq turlari qushlar va sutemizuvchilarda ektoparazitlik qilib yashaydi. 
Shularning ichida to‘shak qandalasi (Cimex lectulazius) muhim o‘rin tutadi. 
To‘shak qandalasi kosmopolit tur hisoblanib, yer yuzida keng tarqalgan. 
Uning kattaligi 4,5-8,4 mm keladi. Tanasi mayda tukchalar bilan qoplangan. 
Parazitlik hayotiga moslashishi tufayli ularning qanotlari qisqarib, tanasi 
yassilashgan. Oyoqlari yuruvchi tipda bo‘lib, tez harakatlanadi. 1 minutda 1 metr 
masofani bosib o‘tadi. To‘shak qandalasining ham tanasi 3 qismdan, ya’ni bosh, 
ko‘krak va qorin bo‘limlaridan tashkil topgan. Bosh qismida bir juft mo‘ylov, bir 
juft ko‘z va sanchib-so‘ruvchi og‘iz apparati joylashgan. Ko‘krak qismi 3 ta 
bo‘g‘imdan iborat. har bir bo‘g‘imdan bir juftdan oyoq chiqqan. 10 ta segmentdan 
iborat qorin qismi shaklan bargga o‘xshaydi. Ularda hid bilish organi yaxshi 
rivojlangan. Qandalalar uzoq masofada turib o‘z xo‘jayinining hidini sezadi. 
To‘shak qandalasi, asosan, tunda hayot kechiradi, kunduzi esa devorlarning, 
pollarning yoriqlarida, uy burchaklarida, mebel, uy-ro‘zg‘or buyumlarining ostida 
yashirinib yotadi. Uzoq vaqt och qolgan qandalalargina kunduzi yoki sun’iy 
yorug‘lik paytida odamga hujum qilishi mumkin. Qon so‘rish paytida terini 
teshishi va suyuqlik yuborishi tufayli qattiq og‘riq paydo bo‘ladi. Ularning 
ommaviy holda urchishidan odamlar qattiq bezovtalanishi va yaxshi uxlay 
olmasligi mumkin. 
To‘shak qandalasi, odatda, kunduzi yashirinadigan joylariga tuxum qo‘yadi. 
Bitta urg‘ochisi bir kecha-kunduzda 12 tagacha, hayoti davomida esa bir necha 
yuzlab tuxum qo‘yadi. Tuxumdagi embrionning rivojlanish muddati tashqi muhit 
haroratiga bog‘liq 35-37
o
S da 4-6 kundan keyin tuxumdan lichinkalar chiqadi. 
Agar tashqi muhit harorati +10
o
S gacha bo‘lsa, tuxumlar rivojlanmaydi, 6
o
S dan 
past bo‘lsa, ular 1,5 oygina tirik saqalanishi mumkin. Tuxumdan chiqqan 
lichinkalar 5 marta po‘st tashlab, imagoga aylanadi. har bir tullaganda lichinkalar 

---

bir marta qon so‘radi. Lichinkalar 1,5 yilgacha och yashay oladi. Jinsiy voyaga 
yetgan qandala 14 oygacha yashashi mumkin. 
To‘shak qandalasi hayotining barcha bosqichlarida faqat issiqqonli hayvonlar 
va odam qoni bilan oziqlanadi. Ayrim odamlar to‘shak qandalasining chaqishiga 
juda sezgir bo‘ladi, bunday odamlarning terisida har xil toshma paydo bo‘lib, unga 
mikroblar tushishi natijasida yiringli yallig‘lanish yuzaga keladi. To‘shak qandalasi 
har xil yuqumli kasallik mikroblarini mexanik tashib yuradi. 
Uyda, jamoat muassasalarida, transport vositalarida to‘shak qandalasining 
tarqalishi sanitariya-gigiena qoidalarining buzilishi oqibatidir. 
Burgalar (Aphaniptera) turkumiga 1400 dan ortiq tur kiradi. MDhda 400 dan 
ortiq turi uchraydi. Burgalar to‘liq metamorfoz bilan rivojlanadigan qanotsiz 
hasharotlar bo‘lib, ular asosan obligat gematofaglar, issiqqonli hayvonlarda 
(qushlar va sutemizuvchilarda, shu jumladan odamda) qon so‘rib parazitlik qiladi. 
Markaziy Osiyoda burgalarning 310 ta turi aniqlangan. 
Burgalar mayda ektoparazit bo‘lib, tanasining uzunligi 1-6 mm. Tanasi ikki 
yonidan siqilgan bo‘lib, to‘q sariqdan to jigarranggacha bo‘lishi mumkin. Ustidan 
qattiq yaltiroq xitinli kutikula bilan qoplangan. Kutikulasida uchi orqaga qayrilgan 
xitinlashgan tukchalar bo‘ladi. Mana shunday tukchalar boshining oldingi va pastki 
qismlarini qoplagan bo‘ladi. Tukchalar burgaga xo‘jayinning jun va patlari orasida 
erkin harakat qilishi uchun imkoniyat yaratadi. 
Burgalarning ko‘zlari va sanchib-so‘ruvchi og‘iz apparati boshida 
joylashadi. Og‘iz apparati quyidagicha tuzilgan: bir juft pastki jag‘lar uzun 
ingichka plastinkalar shaklida tuzilgan bo‘lib, terini teshish uchun xizmat qiladi. 
Ular asosida so‘lak bezlari nayi va bir juft kalta pastki jag‘ paypaslagichlari 
joylashgan. Yuqori labi o‘zgarib, toq sanchuvchi ignani hosil qiladi. Pastki lab 
reduksiyalangan, shunday bo‘lsa-da, pastki lab paypaslagichlari yaxshi taraqqiy 
etgan. Ular tarnovsimon bo‘lib, bir-biriga zich taqalib turadi, natijada sanchuvchi 
apparat qanotlari g‘ilofini hosil qiladi. Ko‘krak qismida uch juft oyoqlari bo‘lib, 
keyingi juft oyoqlari kuchli rivojlangan va sakrovchi tipda tuzilgan. Ular uzun va 
mushakli oyoqlari bilan sakrab harakatlanadi. Masalan, odam burgasi 9 sm 
balandlikka, 32 sm uzunlikka sakrashi mumkin. Qorin qismi 10 ta bo‘g‘imdan 
tashkil topgan bo‘lib, orqa qismida jinsiy apparati joylashgan. Qorin 
segmentlarining 2 yonida stigmalar ko‘rinadi. 
Burgalar jinsiy dimorfizmga ega: erkaklari bir oz kichikroq va qorin 
bo‘limining oxirgi qismi yuqoriga qayrilgan bo‘ladi, shu joyda murakkab 
kopulyativ apparati joylashgan. Urg‘ochilarining jinsiy apparati kolbasimon, xitinli 
rezervuar urug‘ qabul qiluvchi pufakcha ko‘rinishida tuzilgan. Urg‘ochi burga 
hayoti davomida 400-500 tacha tuxum qo‘yadi, bir qo‘yganda tuxumlar soni 6-10 
tagacha boradi. Odatda, burgalar tuxumlarini organik chirindilarga boy bo‘lgan 
joylarga, ya’ni pol tirqishlariga, to‘shamalar ostiga, quruq axlatxonalarga, devor 
yoriqlariga va kemiruvchilar iniga qo‘yadi. Tuxumdan chuvalchangsimon 
lichinkalar chiqadi. Embriogenez davri 3 kundan 15 kungacha davom etadi, bu esa 
burgalarning turiga va tashqi muhit sharoitiga, ayniqsa harorat va namlikka 
bog‘liq. Lichinkalari rangsiz, pigmentlashmagan, tanasi tuk bilan qoplangan, 
oyoqsiz bo‘lib, ikki qanotlilar lichinkasiga o‘xshash bo‘ladi. Lichinkalar 

---

chiriyotgan organik moddalar bilan oziqlanadi. Ular pilla ichida g‘umbakka 
aylanadi.
Tashqi muhit sharoitiga qarab burgalarning rivojlanishi 20 kundan bir 
yilgacha davom etadi. €umbakdan chiqqan voyaga yetgan davri - imago - faqat 
qon bilan oziqlanadi. Voyaga yetgan burgalar 2-5 yil umr ko‘radi. 
Burgalar bir kunda kamida bir marta qon so‘radi. Ular asosan (95 foizi) 
sutemizuvchilarda va ayniqsa, kemiruvchilarda parazitlik qiladi. Burgalar muayyan 
turdagi xo‘jayin bilan juda mahkam bog‘lanmay, bir turdagi hayvondan ikkinchi 
turdagi hayvonga va odamga o‘tishi mumkin. Bunday gematofag hayvonlarga 
polifaglar deyiladi. Tabiatda shunday burgalar borki, hatto vaqtincha bo‘lsa ham 
ilonda, ba’zilari esa hasharotlarning lichinkalarida parazitlik qiladi. Mushuklarda 
mushuk burgasi (Ctenocephalides felis), itlarda it burgasi (Ctenocephalides canis), 
odamlarda odam burgasi (Pulex irritans), kalamushlarda kalamush burgasi 
(Xenopsylla cheopis) parazitlik qiladi. Lekin, ular odamga ham hujum qiladi. 
Kalamush va odam burgalari odamlarga o‘lat (chuma) va terlama kasalligining 
qo‘zg‘atuvchilarini yuqtiradi. Bu og‘ir kasalliklarning mikroblari kasal odamlar, 
kalamushlar va burgalarning axlati orqali odam terisiga tushib qolsa, uning 
tirnalgan joyidan qonga o‘tib, ko‘paya boshlaydi. 
Odam burgasi urg‘ochisining kattaligi 3-4 mm bo‘ladi. Odam burgasi uy 
hayvonlarining tanasida ham yashashi mumkin. Burgalar issiq qonga o‘ch bo‘lib, 
o‘lgan hayvonning sovib borayotgan tanasini tashlab, yangi xo‘jayin axtaradi. 
o‘lat kasalligi tabiiy manbali fakultativ transmissiv kasalliklar guruhiga 
kiradi. Uning tabiiy manbai kemiruvchilar, asosan, kalamushlar, yumronqoziqlar, 
sug‘urlar va qumsichqonlar hisoblanadi. Bu kasallik bilan og‘rigan bemor 3-4 
kunda o‘lishi mumkin. o‘lat odamga 2 xil yo‘l bilan yuqishi mumkin: 1). Bemor 
qoni bilan oziqlangan burga qon bilan birga o‘lat chaqiruvchilarini (o‘lat 
tayoqchalarini) ham o‘ziga yuqtiradi. Burganing oshqozon va ichagida o‘lat 
tayoqchalari shu qadar ko‘payib ketadiki, natijada burganing oshqozonini to‘ldirib, 
hasharotning normal oziqlanishiga to‘sqinlik qiladigan o‘lat tiqinini hosil qiladi. 
Zararlangan burga qon so‘rganda ovqat oshqozoniga bora olmasdan qaytib tushadi, 
ya’ni burga qusadi. Ana shu paytda o‘lat tayoqchalari ham burga "qusgan" joyga 
tushib, odamni zararlaydi. chaqqan joylarni qashlaganda, tirnalgan teri orqali, ya’ni 
kontaminatsiya yo‘li bilan odamga o‘lat yuqishi mumkin. 
2). Mexanik yo‘l bilan, masalan, bemor bilan yaqin aloqada bo‘lganda, 
bemorning chiqindilari va hatto havo-tomchi orqali ham o‘lat kasalligi yuqishi 
mumkin. 
o‘lat kasalining qo‘zg‘atuvchisi uzoq vaqtgacha noaniq bo‘lgan. 1893-1894 
yillarda fransuz olimi sersen va ßponiyalik olim Kitasato (bir-birini bilmagan 
holda) o‘lat kasalining qo‘zg‘atuvchisi chuma tayoqchasi - Pasteurella pestis 
ekanligini aniqladilar. 1896 yili hindistonda ishlayotgan rus shifokori V.A.Xavkin 
o‘lat kasaliga qarshi zardob ishlab chiqib, uni o‘zida sinab ko‘radi va bu zardob 
yaxshi natija berishini aniqlaydi. 1897 yili M.Ogata va 1898 yili Zimond o‘lat 
kasalining tarqalishida burgalar ishtirok etishini tajribalar asosida isbotladilar. Rus 
shifokori D.K.Zabolotniy (1887 y.) o‘lat kasalining manbai sutemizuvchilardan 
kemiruvchilar turkumi vakillari ekanligini aniqladi. 

---

Insoniyat tarixida o‘lat kasali yer yuzidagi aholini uch marta juda katta 
ofatlarga olib kelgan. 
Birinchi marta 542 yili Misrda o‘lat kasali paydo bo‘lib, qisqa vaqt ichida 
Suriya, Kichik Osiyo va Konstantinopolga tarqaldi, to‘rt oy davomida har kuni 10 
minglab aholining yostig‘ini quritdi. Bu epidemiya "Yustiniana" chumasi nomi 
bilan tarixda qolgan. 
Ikkinchi marta 1334 yili dastlab Osiyoda yangi chuma epidemiyasi kelib 
chiqadi. Bu kasallik har xil yo‘llar (asosan savdo-sotiq karvonlari) bilan hindiston, 
Kichik Osiyo, Konstantinopol, keyinchalik Arabiston orqali Afrika va o‘rta 
dengizga tarqaladi. 1348 yili Kipr orolining aholisi to‘lig‘icha qirilib ketadi. Ikki-
uch yil ichida bu ofat butun Ovro‘pa qit’asiga tarqaladi, natijada Ovro‘pa 
aholisining to‘rtdan bir qismi (25 mln kishi) qirilib ketadi. Italiya aholisining yarmi 
halok bo‘ladi. Bu ofat tarixga "qora o‘lim" nomi bilan ma’lum. 
Uchinchi marta 1894 yili chuma Gong-Kongda boshlanib, Osiyo 
mamlakatlarining deyarli hammasiga tarqaladi. Bu epidemiyadan aholining 60-90 
% o‘lgan. 
hozirgi vaqtda o‘lat kasali asosan Osiyo, Afrika va Janubiy Amerikaning 
tropik mintaqalarida tez-tez uchrab turadi. 
Burgalar faqat odamlar o‘rtasida yuqumli kasalliklarni tarqatib qolmasdan, 
balki kemiruvchilar, yirtqichlar va uy hayvonlari o‘rtasida ham ularning qonini 
so‘rish orqali yuqumli kasalliklarning mikroblarini sog‘ hayvonlarga va odamlarga 
o‘tkazadilar. 
Burgalardan saqlanishning asosiy yo‘llaridan biri sanitariya-gigiena 
qoidalariga rioya qilishdir. Molxonalar, odam turadigan xonalarni toza saqlash, 
undagi pol va to‘shamalarni vaqti-vaqti bilan karbolning 2-5 %li eritmasi bilan 
dezinfeksiya qilish, devor va pol tirqishlarini kerosinga ho‘llangan latta bilan 
yuvish lozim. Dala sharoitida kemiruvchilarga qarshi kimyoviy dorilar (xlorpikrin, 
piretrum) sepish kerak. 
Ikki qanotlilar (Diptera) turkumiga 150 mingga yaqin tur kiradi. MDh 
mamlakatlarida 10 mingdan ortiq turi uchraydi. Ular eng yuksak tuzilgan 
hasharotlardan hisoblanadi. Qanotlari bir juft, uncha yirik bo‘lmaydi, odatda 
yalang‘och, tuk yoki tangachalar bilan qoplanmagan bo‘ladi. Ikki qanotlilarda 
ikkinchi juft qanotlarining qoldig‘i to‘g‘nog‘ichsimon o‘simtani hosil qiladi. Bu 
o‘simta muvozanat saqlash vazifasini bajaradi. Ikki qanotlilar uchganida qanot 
qoldig‘i rudimenti yordamida ovoz chiqaradi. Ikki qanotlilarning bosh bo‘limi juda 
harakatchan. Og‘iz organlari yalovchi, sanchib-so‘ruvchi yoki kesib-so‘ruvchi 
tipda tuzilgan. Lichinkasining voyaga yetishi davrida metamorfoz keskin namoyon 
bo‘ladi. €umbagi erkin yoki bochkasimon tipda tuzilgan. Ular orasida yirtqich, 
qon so‘ruvchi parazitlari bor. Lichinkalari suvda, tuproqda yoki chiriyotgan 
organik qoldiqlarda rivojlanadi. Ikki qanotlilar avlodi to‘g‘risida deyarli 
g‘amxo‘rlik qilmaydi. Bu g‘amxo‘rlik faqat urg‘ochilarining lichinka uchun oziq 
bo‘ladigan muhitga (masalan, uy pashshalari - go‘ng va axlatga, go‘sht pashshalari 
- go‘sht yoki murdaga, chivinlar - suvga) tuxum qo‘yishdan iborat. Ikki qanotlilar 
3 ta kenja turkumga bo‘linadi. 1. Uzun mo‘ylovlilar (Nematocera). 2. Kalta 

---

mo‘ylov to‘g‘ri chokli ikki qanotlilar (Brachycera - Orthorrhapha). 3. Kalta 
mo‘ylov doira chokli ikki qanotlilar (Brachycera - Cyclorrhapha). 
Uzun mo‘ylovlilar (Nematocera) kenja turkumi vakillarining mo‘ylovlari 
uzun va ko‘p bo‘g‘imli, qorin bo‘limi ingichka bo‘ladi. Lichinkalari oyoqsiz, lekin 
ularning boshlari rivojlangan bo‘lib, og‘iz organlari kemiruvchi tipda tuzilgan. 
€umbaklari harakatchan bo‘ladi. Bu kenja turkumga qon so‘ruvchi chivinlar, 
iskabtoparlar, moshkarlar, g‘urra yasarlar, uzunoyoqlar, zaxkashlar va boshqa 
oilalar kiradi. Qon so‘ruvchi ikki qanotlilar - gnuslar deb ataladi. Gnuslar 
vaqtinchalik parazitlar hisoblanadi. 
Qon so‘ruvchi chivinlar (Culicidae) oilasi vakillarining og‘iz organlari 
sanchib-so‘ruvchi tipda tuzilgan, erkaklari gul nektari bilan oziqlanadi, urg‘ochilari 
esa qon so‘radi. chivinlar tuxumlarini tinch oqadigan hovuz va ko‘lmak suvlarga, 
binolarning suv bosgan yerto‘lalariga, nam va zax tuproqlarga, hatto suvli 
bochkalarga qo‘yadi. Lichinkalari atmosfera havosi bilan nafas oladi. Bir 
mavsumda chivinlarning 4-6 nasli rivojlanishi mumkin.
chivinlarning hid bilish organi yaxshi rivojlangan. Ular ter hidini va nafas 
olganda chiqadigan SO
2
gazi konsentratsiyasining o‘zgarishini yaxshi sezadi. 
chivinlar juda serharakat hasharotlar. Ular qon so‘rish uchun bir necha km 
masofaga ham uchib borishi mumkin. Tajribada chivinlar 18 km masofaga uchib 
borishi kuzatilgan. Kunduzlari chivinlar daraxtlarning kovagi, yerto‘lalar va o‘tlar 
orasida yashirinib yotadi. Kun botgandan keyin faol harakat qilib qon so‘rishga 
o‘tadi.
chivinlarning bir qancha oilasi bo‘lib, tibbiyotda ahamiyatga ega bo‘lgani 
Culicidae oilasidir. Bu oila 2000 turni o‘z ichiga oladi, bularning ko‘pchiligi 
obligat gematofaglardir. Mamlakatimiz hududida Anopheles, Culex, Aedes 
avlodlariga kiradigan turlari uchraydi. Anopheles avlodiga kiradiganlarni bezgak 
chivinlari deyiladi, chunki shu avlodga kiradigan hamma turlar bezgak kasalligini 
tarqatadi. Culex avlodiga kiradiganlarni esa oddiy chivinlar deyiladi. Bezgak 
chivinlarning tipik vakili Anopheles maculopennis hisoblanadi. Bu chivin bezgak 
kasalligi qo‘zg‘atuvchilarining o‘ziga xos tarqatuvchisidir. 
Bezgak chivini uzun va ingichka bo‘lib, bosh, ko‘krak va qorin qismlaridan 
iborat. Bosh qismida mo‘ylovlari va ko‘zlaridan tashqari og‘iz apparati joylashgan. 
Urg‘ochi chivinlar qon bilan oziqlanadigan bo‘lgani uchun uning og‘iz qismlari 
sanchib-so‘ruvchi tipda tuzilgan. Erkaklari esa o‘simlik shiralari bilan oziqlanadi, 
shunga ko‘ra ularning og‘iz apparati so‘ruvchi tipda bo‘ladi.
chivinlarning juftlashishi havoda bo‘ladi. Juftlashib bo‘lganidan keyin, 
urg‘ochilari tuxumini rivojlantirish uchun qon so‘radi. Qon so‘rishda ular odam, uy 
va yovvoyi hayvonlarni talaydi. 1-2 minut davomida gavdasining og‘irligidan ham 
ko‘proq qonni so‘rib oladi. Shundan keyin urg‘ochi chivinlar qorong‘u joyga 
o‘rnashib olib, 2-12 kun davomida ovqatini hazm qiladi. 
Tuxumlar yetilgandan keyin urg‘ochi chivinlar ko‘lmak suvlarga uchib 
boradi va suv ustiga yoki suv o‘simliklariga qo‘nib tuxum qo‘yadi. Tuxum qo‘yib 
bo‘lgan chivinlarning bir qismi o‘ladi, qolganlari esa yana qon so‘rib, tuxum 
qo‘yishga kirishadi. Bezgak chivini o‘z hayotida 60 dan 350 tagacha tuxum 
qo‘yadi. Boshqa chivinlarga qarshi o‘laroq, bezgak chivini tuxumlarini bir-biriga 

---

yopishtirmasdan tarqoq holda qo‘yadi. Bezgak kasalini tarqatmaydigan chivinlar 
tuxumlarini suv yuzasiga g‘uj-g‘uj qilib tashlaydi. Mazkur tuxumlar to‘plami 
qayiqchaga o‘xshab ketadi. Tashqi muhit haroratiga qarab, 2-10 kun ichida 
tuxumdagi lichinkalar yetiladi. Tuxumdan chiqqan lichinkalarda gavdasining bosh, 
ko‘krak va qorin qismlari yaqqol ajralib turadi. har xil chivinlarning lichinkalari 
morfo-anatomik tuzilishlari va biologik xususiyatlariga ko‘ra bir-birlaridan 
farqlanadi. Lichinkalar to‘rt marta tullab, g‘umbaklarga aylanadi. €umbaklardagi 
nafas olish naylarining shakliga qarab bezgak chivinini oson farqlab olish mumkin: 
ularning nafas olish naylari konussimon bo‘lib, go‘yo karnaycha ko‘rinishida 
bo‘ladi. €umbakdan imago rivojlanadi. Tuxum qo‘yishdan boshlab imago 
chiqquncha bo‘lgan rivojlanish davri tashqi muhitga qarab 14-30 kun davom etadi. 
Culex avlodiga kiradigan Culex pipiens chivini ham odamda uchraydigan 
transmissiv kasalliklarining chaqiruvchilarini tarqatadi. ßponiya, Koreya yarim 
orolida, Shimoliy Xitoy va Uzoq Sharqda Culex chivinlari og‘ir virus kasalligi - 
yapon ensefalitini tarqatadi.
Aedes avlodiga kiradigan chivinlar sariq isitma degan og‘ir tropik kasallik 
qo‘zg‘atuvchilarini tarqatishda ishtirok etadi. Ularning tuzilish va rivojlanishi 
bezgak chivinlariniki o‘xshaydi, lekin ayrim belgilari bilan farq qiladi. 1. Urg‘ochi 
oddiy chivinlarning voyaga yetgan davrida pastki jag‘ paypaslagichlari kalta 
bo‘lib, xartumining 1/3 qismini egallaydi, bezgak chivinlarida pastki jag‘ 
paypaslagichlari xartumiga teng bo‘ladi. Erkaklarining pastki jag‘ paypaslagichlari 
oddiy va bezgak chivinlarida xartumiga teng, ammo oddiy chivinlarda oxirigi 
bo‘g‘imi kengaymagan bo‘lib, bezgak chivinlaridan farq qiladi. Bundan tashqari 
erkaklarining mo‘ylovlari sertuk bo‘ladi. 2. Bezgak chivinlarining oyog‘i tanasidan 
ikki baravar uzunroq bo‘ladi, oddiy chivinlarda esa 1,5 baravar, ko‘kragining o‘rta 
bo‘g‘imida joylashgan bir juft qanotida qoramtir to‘rtta dog‘i bo‘lib, bu dog‘lar 
zich joylashgan tanachalaridan iborat. Oddiy chivinlarning qanotida dog‘lari 
bo‘lmaydi. 3. Bezgak chivinlari qo‘nib turganda qorin qismini ko‘tarib burchak 
hosil qilib turadi, oddiy chivinlar bo‘lsa, parallel holda qo‘nadi. 4. Odatda bezgak 
chivinlari tuxumlarini o‘zlari rivojlanib chiqqan, kislorodga boy, toza suv 
havzalariga qo‘yadi, oddiy chivinlar uchun bunday sharoitning ahamiyati yo‘q, suv 
bo‘lsa yetarli, hatto yomg‘irlardan qolgan ko‘lmaklarga, suvi bor idishlarga ham 
tuxumlarini qo‘yishi mumkin. 5. Culex chivinlarining tuxumida havo kamerasi 
bo‘lmaydi, shuning uchun u tuxumini bir-biriga tik aylana o‘qi bo‘yicha yopishgan 
holda qo‘yadi. Natijada qayiqchaga o‘xshash 200-400 tadan bo‘lgan tuxumlar 
to‘plamini hosil qiladi. Bunday holda tuxumlar cho‘kib ketmaydi. Aedes chivinlari 
esa tuxumini suvga emas, suvli, zax joylardagi substratlarga qo‘yadi. Odatda, 
ularning rivojlanishi deyarli qurib qolayotgan suv havzalarida kuzatiladi. Tuxum 
ichida rivojlangan lichinkalar bir yilgacha saqlanishi mumkin. Suv tekkandan 
keyin ular tashqariga chiqadi va rivojlanadi. 6. Bezgak tarqatmaydigan 
chivinlarning lichinkalari suv yuzasiga nisbatan burchak hosil qilib suzadi, chunki 
nafas teshikchalari qorin qismidan hosil bo‘lgan tana o‘simtasida - sifonda 
joylashgan bo‘ladi. Shu sababdan, lichinkalar suvning ustki parda qavatiga sifoni 
bilan yopishadi, gavdasi pastga osilib turadi. Bezgak chivinining lichinkalari suv 
yuzasida yashab va shu joydagi mayda zarrachalar va mikroorganizmlar bilan 

---

oziqlansa, oddiy chivinlarning lichinkalari esa suv qatlamidagi organizmlar bilan 
oziqlanadi. 7. Oddiy chivinning g‘umbaklaridagi nafas olish nayi silindr shaklida 
bo‘ladi, bezgak chivinida esa konus shaklidadir. 
Bundan tashqari chivinlar parazit nematodalardan - filyariyalarning 
rivojlanish siklida ham oraliq xo‘jayin sifatida ishtirok etadi. 
Bukur chivinlar (Simulidae) oilasi vakillari qon so‘ruvchi eng mayda 
chivinlar bo‘lib, gavdasining uzunligi 2-6 mm keladi. Ayni vaqtda ularning 1000 
dan ortiq turi aniqlangan. Bukur chivinlarning rangi ko‘pincha qora va ko‘kish 
tusda bo‘ladi. Urg‘ochilari urug‘lanib, hayvon qonini so‘rib, keyin oqar suvlardagi 
o‘simliklar va boshqa substratlarga 100-800 tadan tuxum qo‘yadi. Oradan 4-12 kun 
o‘tgach tuxumdan lichinkalar chiqadi. Ular orqa qorin segmentidagi so‘rg‘ichlar va 
ilmoqchalar yordamida suvdagi har xil substratlarga yopishib olib hayot kechiradi. 
Lichinka besh marta tullagach (3-4 hafta davomida) maxsus pillali g‘umbak hosil 
qiladi va 20-21 kun ichida jinsiy voyaga yetadi. hayoti davomida 1-3 marta avlod 
beradi.
Urg‘ochilari hayvonlarga kunduz kunlari shamol yo‘q paytda hujum qiladi. 
hayvon qonini so‘rib, zaharli so‘lak ajratadi, bir necha soat o‘tgach, hayvon terisi 
shishadi, harorati ko‘tarilib, yurak urishi tezlashadi. 
Taygada qonxo‘r bukur chivinlar ko‘plab uchraydi. Ular Sibir yarasi, 
tulyaremiya, yapon ensefaliti, moxov kasalliklarini, qoramollarda va shimol 
bug‘ularida esa onxotserkoz, qushlarda gemosporidioz kasalliklarining 
qo‘zg‘atuvchilarini tarqatadi.
Iskabtoparlar (Phlebotomidae) oilasi vakillari juda mayda bo‘lib, uzunligi 
1,3-3,5 mm keladi. Ular kichik kapalakchalarga o‘xshaydi. Iskabtoparlar 
kemiruvchilar va boshqa sutemizuvchilar, kaltakesaklar hamda toshbaqalarning 
inlarida, qushlarning uyalarida, molxonalarda, aholi turar joylarida yashaydi. Ular 
Yevropaning janubi, o‘rta va Janubiy Osiyo, hamda Shimoliy Afrikada keng 
tarqalgan. Iskabtoparlar obligat qon so‘ruvchi hasharotlar bo‘lib, odatda, 
odamlarga, hayvonlarga tunda, issiq va dim paytlarda hujum qiladi. Qonni faqat 
urg‘ochilari so‘radi. Tana tuzilishi chivinlarga xos bo‘lib, ulardan juda uzun 
mo‘ylovlari bo‘lishi va tanasida qalin, qattiq uzun tuklari borligi bilan ajralib 
turadi. Oyoqlari uzun va ingichka, ayniqsa, oxirgi juft oyog‘i ancha uzun bo‘ladi. 
Oyoqlari va qanotlari butun tanasi singari tukchalar bilan qoplangan. Otalangan 
urg‘ochilari tuxum qo‘yishdan oldin, albatta, qon so‘rishi kerak, shundan 
keyingina tuxumlari rivojlanadi. 
Iskabtoparlar ovqat izlab 1,5 km dan ko‘proq yo‘l bosadi. Tuxumlarni 
qorong‘i organik moddalarga boy, zax yerlarga qo‘yadi. Bir qo‘yishda urg‘ochilari 
50-70 taga yaqin tuxum qo‘yadi. Tuxumdan chiqqan lichinkasi chuvalchangsimon 
bo‘lib, tanasi 12 segmentdan tashkil topgan. Lichinkalar chiriy boshlagan organik 
moddalar bilan oziqlanadi va to‘rt marta tullaydi. To‘rtinchi marta tullashdan keyin 
g‘umbakka aylanadi. €umbakdan voyaga yetgan hasharot chiqadi. Tuxum 
qo‘yishdan to voyaga yetguncha qulay sharoitda 46 kun kerak bo‘ladi, noqulay 
sharoitda rivojlanish muddati juda cho‘zilib ketishi mumkin. 

---

Iskabtoparlarning qurtlari organik qoldiqlarga boy bo‘lgan joylarda, 
masalan, g‘orlar, daraxtlarning kovagi yoki sudralib yuruvchilar va 
kemiruvchilarning inlarida rivojlanadi. Bir yilda ularning ikki nasli voyaga yetadi. 
Iskabtoparlardan Phlebotomus pappatasii turi odamlarga leyshmanioz 
(pashshaxo‘rda) va papiatachi isitmasi kabi kasalliklarni yuqtiradi. 
Zaxkashlar (Ceratopogonidae) oilasi vakillari qon so‘ruvchi ikki qanotlilar 
ichida eng maydasi hisoblanadi (0,5-4 mm). Bosh qismi biroz katta, unda bir juft 
murakkab ko‘zlari joylashgan. Og‘iz apparati sanchib-so‘ruvchi tipda. Qanotlarida 
dog‘lar va tuklari bor. Oyoqlari uzun va tirnoqli bo‘ladi.
Bu hasharotlar zax, sernam joylarda, unchalik katta bo‘lmagan suv 
havzalarida, ko‘l va hovuz suvlarida, botqoq joylarda yashaydi. Shuning uchun 
ularni "mokres", ya’ni zaxkash deb aytiladi. hozirgi vaqtda zaxkashlarning 4000 ga 
yaqin turi ma’lum. Ular asosan, Sibir va Uzoq Sharqda, o‘rta Osiyo, Shimoliy va 
Janubiy Amerikada hamda Tinch okeanining ko‘pgina orollarida keng tarqalgan. 
o‘zbekistonda 60 dan ortiq turi uchraydi. 
Urg‘ochi zaxkashlar juftlashib bo‘lgach qon so‘radi va har xil sernam 
joylarga, hatto oqmas ko‘lmak suvlarga 40 dan 120 tagacha, o‘z hayoti davomida 
esa 350 tagacha tuxum qo‘yadi. Oradan 3-6 kun o‘tgach, ulardan ipsimon 
ko‘rinishidagi 0,5 mm uzunlikdagi lichinkalar chiqadi. Lichinkaning bosh qismi 
qo‘ng‘ir rangda bo‘ladi. Lichinkalari ko‘lmak suv yoki nam tuproqlarda 25-30 kun 
yashab, 15 mm uzunlikda bo‘ladi va uch marta tullab, g‘umbakka aylanadi. Oradan 
3-5 kun o‘tgach, g‘umbakdan qanotli hasharotlar chiqadi. Shunday qilib, 
zaxkashlarning tuxum qo‘yishdan jinsiy voyaga yetishiga qadar 60 kun o‘tadi. Bir 
yilda zaxkashlar 2-5 marta avlod berishi mumkin. 
Zaxkashlarning urg‘ochisi har xil issiqqonli hayvonlar, odam va sudralib 
yuruvchilarning qonini so‘rib oziqlanadi. Ular ertalab va kechqurunlari faol qon 
so‘radi. chaqishidan teri qichiydi, teri ostidagi to‘qimalar shishib ketib, hayvon 
qattiq bezovtalanadi, junlari to‘kilib, oriqlay boshlaydi. Bundan tashqari, 
zaxkashlar bir qator infeksion, invazion, virusli va boshqa kasalliklarning 
qo‘zg‘atuvchilarini yuqtiradi. Tulyaremiya, qo‘ylardagi virus va otlardagi o‘lat 
kasalliklari, onxotserkoz, gemosporidioz, filyarioz, yapon ensefaliti shular 
jumlasidandir. 
€urra yasarlar (Cecidomyiidae) oilasining vakillari juda mayda, imagosi 
oziqlanmaydi, faqat 2-3 kun yashaydi. Lichinkalari o‘simlikning turli organlari 
(guli, mevasi, novdasi, bargi, novdaning o‘sish nuqtasi)da bo‘rtma (g‘urra) hosil 
qiladi. har bir hasharot muayyan bir o‘simlikda o‘ziga xos g‘urra hosil qiladi. 
Bo‘rtmalar turiga qarab hasharot turini aniqlash mumkin. Shulardan g‘alla 
ekinlarining zararkunandasi Gessen pashshasi (Mayetiola destructor) bo‘lib, 
Ovro‘pa, Osiyo va Shimoliy Amerikada keng tarqalgan. 
Shunday qilib, yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, 
chivinlar uy hayvonlari va odamlarning tinchligini buzishi bilan katta ziyon 
keltiradi. chivinlardan bezovta bo‘lgan chorva mollarining mahsuldorligi pasayib 
ketadi. Bezgak chivinlari tropik mamlakatlarda odamlar o‘rtasida bezgak kasalini 
tarqatadi. Ayrim chivinlar virusli ßpon ensefaliti, tulyaremiya kasalligini tarqatadi. 

---

chivinlarni yo‘qotish uchun ularning barcha rivojlanish davrlarini hisobga 
olgan holda chora tadbirlarni amalga oshirish kerak. Voyaga yetgan chivinlar yoz 
paytlarida kunduzi qo‘nib turadigan joylarda, qish paytida esa qishlash joylarida 
har xil insektitsidlar yordamida yo‘qotiladi. Lichinkalari va g‘umbaklariga qarshi 
kurashish uchun suv havzalari tekshiriladi.
Anopheles lichinkalari sho‘r, kislorodi kam, soya suv havzalarida 
yashamaydi. Suvi tez oqib turadigan daryo va anhorlarda ham lichinkalari 
uchramaydi. chivinlarning lichinkalariga qarshi kurashishda xo‘jalik maqsadlari 
uchun keraksiz bo‘lgan kichikroq suv havzalari tuproq bilan ko‘mib tashlanadi. 
Baliq ko‘paytirilmaydigan va xo‘jalik maqsadlari uchun ishlatilmaydigan suv 
havzalariga zaharli kimyoviy moddalar sepiladi, neftlanadi. Neft suv betiga 
nihoyatda yupqa parda ko‘rinishida yoyilib, lichinkalar va g‘umbaklarning nafas 
olish teshiklarini bekitib qo‘yadi va ular o‘ladi. Kimyoviy moddalar 
zarrachalarining kattaligi lichinkalar oziqlanadigan mikroorganizmlardan kichik 
bo‘lishi kerak, shundagina ular kimyoviy moddalarni yutadi.
hozirgi vaqtda kurashning biologik usuli rivojlanib bormoqda. Lichinkalar 
va g‘umbaklari bor suv havzalarida ular bilan oziqlanadigan gambuziya balig‘ini 
ko‘paytirish yaxshi natija bermoqda. Sholipoyalarni esa uzib-uzib sug‘orish, ya’ni 
qisqa vaqt suvni chiqarib tashlash yo‘li bilan parazitlarni yo‘qotish mumkin. 
Bundan tashqari hovuz suvlarini vaqti-vaqti bilan oqizib turish, suv havzalarining 
organik chiqindilar bilan ifloslanishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. 
Kalatamo‘ylov to‘g‘ri chokli ikki qanotlilar (Brachyera - Orthorrhapha) 
kenja turkumi vakillarining qanotlari kalta va kuchli, mo‘ylovlari uch bo‘g‘imli 
bo‘ladi. Qurtlarining bosh kapsulasi reduksiyaga uchragan. €umbagi yopiq tipda 
tuzilgan. Imago chiqishi oldidan g‘umbak po‘sti bosh ko‘krak ustidan "t" shaklida 
yirtiladi. Bu kenja turkumga so‘nalar, qitir pashshalari oilalari va boshqa ayrim 
ikki qanotlilar kiradi. Odamlar va chorva mollariga asosan, so‘nalar oilasining 
vakillari zarar keltiradi. 
So‘nalar (Tabanidae) oilasiga eng yirik qon so‘ruvchi ikki qanotlilar kiradi. 
Tanasining uzunligi 2-3 smga yetadi, ko‘zlari yirik qizg‘ish tilla rangda tovlanib 
turadi. Erkagi va yosh urg‘ochi so‘nalar gul nektari bilan oziqlanadi. Urg‘ochi 
so‘nalar faqat urug‘langandan keyin qon bilan oziqlanishga o‘tib, qoramollarga, 
odam va yovvoyi hayvonlarga hujum qiladi. So‘nalar hayvonlar terisini sanchib-
yalovchi yoki kesib-yalovchi og‘iz organlari orqali kesib, o‘sha joydan chiqadigan 
qonni so‘rib oziqlanadi va 2-4 kundan so‘ng suv yoki ariq bo‘ylaridagi nam 
tuproqlarga tuxum qo‘yadi.
So‘nalar bir yilgacha yashaydi, ammo qon so‘rib olgan urg‘ochi so‘na bir 
oygina yashaydi va shu vaqt ichida bitta urg‘ochi so‘na ariq bo‘yidagi nam 
tuproqqa 300 tadan 3500 tagacha tuxum qo‘yadi. Tuxumlardan 1-2 haftadan keyin 
qurtlar chiqadi. Qurtlar 10-11 oygacha botqoqlikdagi organik qoldiqlar bilan 
oziqlanadi. Bu muddat ichida ular olti marta po‘st tashlab, olti yoshga kiradi. 
Bahorda qurtlar g‘umbakka aylanadi. €umbaklik davri ob-havoga bog‘liq bo‘lib, u 
6 kundan 25 kungacha davom etadi, so‘ngra jinsiy voyaga yetgan qanotli so‘na 
uchib chiqadi. 

---

So‘nalar chorva mollariga ko‘plab hujum qilib, ularning mahsuldorligini 
pasaytirib yuboradi. Ular hayvonlar orasida tulyaremiya, Sibir yarasi, tripanosoma 
kabi kasalliklarni tarqatadi. ho‘kiz so‘nasi (Tabanus bovinus) keng tarqalgan 
turlaridan biri hisoblanadi. So‘nalar N.G.Olsufev tomonidan yaxshi o‘rganilgan. 
Dunyoda so‘nalarning 3 mingdan ortiq turi keng tarqalgan, MDhda ularning 200 
ga yaqin turlari aniqlangan. M.Q.Qodirovaning ma’lumotlari bo‘yicha 
o‘zbekistonda so‘nalarning 49 ta turi uchraydi. 
Kaltamo‘ylov doira chokli ikki qanotlilar (Brachycera-Cyclorrhapha) kenja 
turkumi vakillarining tanasi kichik, mo‘ylovlari uch bo‘g‘imli, lichinkasining bosh 
bo‘limi butunlay reduksiyaga uchragan. Lichinkasining po‘sti g‘umbakka aylanish 
davrida tushib ketmasdan bochkasimon shaklga kiradi va qotib, soxta pillani hosil 
qiladi. Bu kenja turkumning 100 ga yaqin oilalari bor. Parazitlari va kasallik 
qo‘zg‘atuvchilarini tashuvchilariga asl pashshalar, se-se pashshalari, kulrang go‘sht 
pashshalari, qon so‘ruvchi pashshalar oilalari va bo‘kalarning 3 ta oilasi kiradi.
Asl pashshalar (Muscidae) oilasi vakillari juda keng tarqalgan kulrang yoki 
qoramtir rangli hasharotlar hisoblanadi. Imagosi gul nektari, organik moddalar 
chiqindilari, axlatlar bilan oziqlanadi. Ayrim turlari qon so‘radi. Lichinkalari 
orasida fitofaglari, saprofaglari, yirtqich va parazitlari bor. Oilada 400 ga yaqin turi 
keng tarqalgan. MDhda 1000 ga yaqin turi uchraydi. 
Uy pashshasi (Musca domestica) butun dunyo bo‘ylab keng tarqalgan 
sinantrop hasharotlardan hisoblanadi. Faqat aholi yashaydigan joylarda uchraydi. 
Pashsha xartumining kengaygan uchki qismida og‘iz teshigi joylashgan. Yumshoq 
lablari yordamida suyuq oziqni yalab oladi. Pashshalar qattiq oziq bilan ham 
oziqlanishi mumkin. 
Og‘iz apparati yalovchi tipda. Bir juft qanoti ikkinchi ko‘krak segmentida 
o‘rnashgan. Oyoq panjasining tirnoqchasi ostida yopishqoq yostiqchasi bor. Shu 
yopishqoq yostiqchasi tufayli pashshalar juda silliq sathda ham o‘rmalab yura 
oladi. Gavdasi tuklar bilan qoplangan, ana shu tuklarga iflos narsalar osongina 
yopishadi. 
Urug‘langan urg‘ochi pashsha bir yo‘la 120-150 dona tuxumini iflos 
chiqindilarga, ochiq qolgan oziq-ovqatlarga qo‘yadi. Tuxumdan chiqqan 
chuvalchangsimon lichinkalari chirib kelayotgan organik moddalar bilan 
oziqlanadi. Lichinka uch marta tullab g‘umbakka aylanadi. Uy pashshasining 
g‘umbagi harakatsiz, ovalsimon shaklda. Ma’lum vaqt o‘tgach, g‘umbakdan yetuk 
pashsha chiqadi. Tuxum qo‘yishdan boshlab imago davriga yetishguncha o‘rtacha 
10-25 kun kerak bo‘ladi. Pashshalar qorong‘ulikni yoqtirmaydi va doim 
yorug‘likka intiladi. Ular oziq-ovqat mahsulotlari, non, qand, murabbo, go‘shtli 
taomlar va boshqalarga qo‘nib, ularni yalab-so‘radi va so‘lagini tushirib, har xil 
mikroblar bilan ifloslantiradi.
Pashshada hid bilish va ta’m bilish organlari yaxshi rivojlangan. Zarur 
bo‘lgan oziqni hididan topadi. Ta’m bilish organi oyoq panjalarining uchida 
joylashgan. Bir yilda pashshaning 10-12 avlodi rivojlanadi. 
Uy pashshasi ekologik jihatdan odamlar turadigan joy bilan yaqindan 
bog‘liq. Pashsha yotoqxona, oshxona, axlatxona va hojatxonalarda, shuningdek 

---

transportlarda uchraydi. Ular bir qancha kasalliklarning qo‘zg‘atuvchilarini 
mexanik ravishda bir joydan ikkinchi joyga olib borib tarqatadi. 
Uy pashshalari iflosliklar orqali ichburug‘, qorin terlamasi (tifi), o‘pka sili, 
vabo, bo‘g‘ma, kuydirgi, kon’yuktivit (ko‘z kasalliklari) va poliomielit kabi virus, 
bakteriya va boshqa kasalliklarning qo‘zg‘atuvchilarini, har xil yiringli kasalliklar 
mikroblarini, bir hujayrali parazitlarning sistalarini va parazit chuvalchanglarning 
tuxumlarini 
odamlarga 
yuqtirishi 
mumkinligi 
aniqlangan. 
Akademik 
Ye.N.Pavlovskiyning ma’lumotiga ko‘ra pashshalar 63 turdan ortiq zararli 
mikroorganizmlarni tarqata oladi. 
Asl pashshalar orasida bir qancha turlari o‘simlik to‘qimalari bilan ham 
oziqlanadi. 
Se-se pashshalari (Glossidae) oilasiga 20 ga yaqin tur kiradi. Ular tropik 
Afrikada tarqalgan bo‘lib, afrika uyqu kasalligining qo‘zg‘atuvchilari - 
tripanosomalarni tarqatadi. Ularning kattaligi 6,5-14 mm bo‘ladi. Urg‘ochilari tirik 
tug‘adi. Bor-yo‘g‘i bitta lichinka tug‘adi. hayoti davomida (3-6 oyda) urg‘ochisi 6-
12 tagacha lichinka tug‘adi. se-se pashshalarining lichinkalari tashqariga chiqishi 
bilan tuproqqa tushadi va tezda tuproq ichiga kirib g‘umbaklik davriga o‘tadi. 3-4 
haftadan keyin jinsiy voyaga yetgan pashshaga aylanadi. Ular asosan yovvoyi va 
uy hayvonlarining, shuningdek odamlarning qoni bilan oziqlanadi. Keng tarqalgan 
turlariga Glossina palpalis va Glossina morsitans kiradi.
Glossina palpalis asosan Afrika qit’asining g‘arbiy mamlakatlarida 
tarqalgan. Uzunligi 1 smdan katta. Odamlarning uylariga yaqin bo‘lgan daryo va 
ko‘llar qirg‘oqlarida yashaydi. Asosan odam qoni bilan oziqlanadi. Shuning uchun 
ham odam tripanosomoz kasalligini tarqatuvchi manba bo‘lib xizmat qiladi. se-se 
pashshalari tanasida tripanosomalar 2-3 oy tirik holda saqlanishi mumkin. 
Glossina morsitans turining hajmi 1 smdan kichik. Asosan Afrika 
o‘rmonlarida yashaydi. Ko‘proq yirik yovvoyi hayvonlarning (antiloplar, 
buyvollar, karkidonlar va bosh.) qoni bilan oziqlanadi. Odamga kamdan-kam 
hujum qiladi.
Tripanosomoz kasalligidan Afrikada har yili minglab odamlar o‘ladi. 
Afrikada se-se pashshalariga qarshi ko‘p yillardan beri turli pestitsidlar qo‘llanib 
kelinadi. Lekin bu ishlar ijobiy natijalar bermayapti. Aksincha pestitsidlar bu 
yerdagi flora va faunaga salbiy ta’sir qilmoqda. 
Volfart pashshasi (Wohlfahrtia magnitica) taxin pashshalari oilasiga kiradi. 
U uy pashshasidan kattaroq bo‘lib, gavdasining uzunligi 9-13 mm, rangi och 
kulrang. Og‘iz apparati sanchib-so‘ruvchi tipda tuzilgan. Boshida ikkita yirik 
murakkab ko‘zi va bo‘g‘imli mo‘ylovlari bor. Ko‘kragida bir juft qanoti va 
jizillagichi joylashgan. Volfart pashshasi Janubiy Yevropa va o‘rta Osiyoda keng 
tarqalgan. Mamlakatimizning markaziy va janubiy qismlarida uchraydi. 
Voyaga yetgan volfart pashshasi dashtlarda dalalarda gullarning shirasi bilan 
oziqlanib yashaydi. Ular juftlashgandan keyin 120-200 tagacha tirik lichinka 
tug‘adi, lichinkalarini hayvonlar terisining jarohatlangan joyiga, shuningdek ko‘z, 
burun, og‘iz shilimshiq pardalariga, quloq supralariga kuch bilan sepib o‘tib ketadi. 
Lichinkasi juda yirik, yo‘g‘on, chuvalchangsimon shaklda. Lichinkalarning bosh 
tomonida xitinli ilmoqlari bor. U ana shu tomoni bilan tana teshigiga va 

---

to‘qimalariga kirib, tirik to‘qimalar bilan oziqlanib, yemira boshlaydi. Yemirilish 
jarayoni juda tez kechadi. 2-3 kun ichida lichinka yara va jarohatni suyakkacha yeb 
boradi. Bu jarayon qattiq og‘riq hosil qilish bilan boradi. Ko‘zlarning 
shikastlanishi ko‘rlikka olib kelishi mumkin.
Lichinkalarning o‘sishi va rivojlanishi xo‘jayinning tirik to‘qimalari 
hisobiga boradi, bunda ular 3-4 kun ichida lichinka davrini boshidan kechiradi. 
€umbakka aylanishdan oldin lichinkalar yerga tushadi va tuproqda g‘umbakka 
aylanadi. Butun taraqqiyot davri 11-23 kun davom etadi. Volfart pashshasi yiliga 6 
marta bo‘g‘in berishi mumkin. Lichinkalari miaz kasalligini tarqatadi. Miaz og‘ir 
kasallik bo‘lib, vaqtida oldi olinmasa, ba’zan o‘limga ham olib keladi. Volfart 
pashshasi lichinkalari odamlarga tushishi mumkin. Ular odamning yara joyiga, 
terisiga, ko‘z va burniga tushganida to‘qimalarini yeb tuzalishi qiyin bo‘lgan 
yaralar paydo qiladi. 
Demak, odamlar va hayvonlar hayoti uchun volfart pashshasining o‘zi emas, 
balki uning lichinkalari xavflidir. 
Kurash choralari: volfart pashshasi lichinkalari yaradan qisqich bilan terib 
tashlanadi, yara xloroforli suv, xloroformli suv, xlorofos eritmasi bilan yuviladi. 
Uy hayvonlari yarasidagi lichinkalar qirtishlab olinadi, yara esa lizol, volfartol, 
kodoform, kseroform, kreolin bilan yuviladi. 
Kulrang go‘sht pashshalari (Sarcophagidae) oilasi lichinkalari buzilayotgan 
go‘shtda, go‘ng va boshqa chiriyotgan organik moddalarda yashaydi. Ular o‘rta 
mintaqalarda keng tarqalgan. Ko‘pchilik turlari tirik tug‘adi. 
Go‘sht pashshasi (Calliphora erythrocephala)ning bo‘yi 7-14 mm, metalga 
o‘xshash yaltiroq, boshining oxirgi qismi qizg‘ish, ko‘krak qismi esa qora tusda. 
Go‘sht pashshasi ayniqsa, qushxonalarga tuxum qo‘yish uchun uchib kiradi. 
Kattaligi 1,5 mm keladigan ellipssimon shakldagi tuxumlarini 450-600 tadan qilib, 
go‘sht va boshqa hayvon mahsulotlariga qo‘yadi. 
Tuxumdan chiqqan lichinkalar 10-12 kun oziqlanib, g‘umbakka aylanish 
oldidan yerga tushadi. Bu pashshaning lichinkalari har xil yaralar va jarohatlarda 
soxta parazitlik qiladi. Pashshaning lichinkalari toza sharoitda o‘stirilib, tuzalishi 
qiyin bo‘lgan osteomielit kasalligini davolashda qo‘llaniladi. Buning uchun 
yaraning ichiga lichinkalar yuboriladi. Lichinkalar kasallangnan to‘qimalarni 
iste’mol qiladi. har besh kunda lichinkalar almashtirilib turiladi. Bunday davolash 
yosh bolalarda 6-7 hafta, katta yoshdagi kishilarda ko‘proq davom etadi. 
Qon so‘ruvchi pashshalar (Hyppoboscidae)ning tuzilishi hayvonlar juni va 
pat qoplami orasida harakatlanishga moslashgan. Tanasi yassi va keng, qanotlari 
tanasiga tig‘iz tegib turadi va oyoq tirnoqlari o‘tkir. Ayrim turlarida qanotlari 
reduksiyaga uchragan. Ular uzun xartumi bilan sutemizuvchilar va qushlar qonini 
so‘radi. Ayniqsa, qo‘y pashshasi, ot pashshasi, it pashshasi ko‘pchilikka ma’lum. 
Qo‘y pashshasi hayvonlar qonining kamayib ketishiga, terisining yallig‘lanishiga 
va junlarining to‘kilishiga sabab bo‘ladi.
Pashshalarga qarshi kurashish uchun avvalo, ular ko‘payadigan joylardagi 
lichinkalarni to‘liq yo‘qotish, kir o‘ralari, hojatxonalar va axlatxonalarni tez-tez 
tozalab turish lozim. Quruq axlatni yoqib tashlash kerak. chiqindilarni kompostlash 
yoki dezinfeksiyalovchi moddalar bilan zararsizlantirish lozim. Ochiq tipdagi 

---

hojatxonalarda axlat ustiga so‘ndirilmagan ohak yoki xlorli ohak sepib turish zarur. 
Voyaga yetgan pashshalarni qirish uchun binolarga insektisdlar bilan ishlov berish 
lozim. Pashshalarni yopishqoq qog‘oz va pashsha tutqichlar bilan tutiladi. Jamoat 
ovqatlanadigan 
korxonalarda, 
oziq-ovqat 
omborlarida, 
kasalxona 
va 
yotoqxonalarda pashshani batamom qirib tashlash zarur. Buning uchun ularga 
qarshi turli insektitsidlar: xlorofos, geksoxloran va boshqa dorilar qo‘llaniladi. 
Bino va oziq-ovqat mahsulotlarini pashshadan saqlash kerak. ¨z vaqtlarida 
derazalarga doka, sim to‘r tutish, ovqatlarning va idishlarning ustini yopib qo‘yish 
lozim. 
Bo‘kalar ham doira chokli ikkiqanotlilar kenja turkumiga kiradi. 
Bo‘kalarning quyidagi 3 ta oilasi bor: oshqozon bo‘kalari, teri osti bo‘kalari va 
burun-xalqum bo‘kalari. 
Bo‘kalar lichinkalik davrida parazitlik qiladi. Voyaga yetgan hasharotlarning 
og‘iz organlari reduksiyaga uchragan, oziqlanmaydi. Shuning uchun ular uzoq 
yashamaydi. Ularning lichinkalari chorva mollarida va yovvoyi hayvonlarda 
parazitlik qiladi. 
Teriosti bo‘kalari (Hypodermatidae) oilasi vakillarining urg‘ochilari 
tuxumlarini hayvonlar juniga qo‘yadi. Lichinkalari teri ostida parazitlik qiladi. 
Qoramol bo‘kasi (Hypoderma bovis) Ovro‘pa, Shimoliy Afrika va Osiyoda 
keng tarqalgan.
Teri bo‘kasi qoramollarda surunkali kechadigan gipodermatoz kasalligini 
paydo qiladi. Gipodermatoz o‘zbekistonda ham keng tarqalgan bo‘lib, 
xo‘jaliklarga katta iqtisodiy zarar keltiradi. Bu kasallik oqibatida hayvon terisining 
sifati pasayadi, go‘sht, sut va boshqa mahsulotlarning miqdori kamayib ketadi. 
Teri bo‘kasining tanasi sariq va qora tuklar bilan qoplangan, uzunligi 4 
mmdan 16 mmgacha boradi. Bosh qismida ko‘zlari, bir juft mo‘ylovi va og‘zi 
joylashgan. Ko‘krak qismida bir juft qanotlari bor. Oyoqlarining uchi tirnoqlar 
bilan tugaydi. Gipodermatoz kasalligini uning lichinkasi keltirib chiqaradi. Teri 
bo‘kasi yil davomida bir marta avlod beradi. havo isib ketishi bilan bo‘kalar paydo 
bo‘ladi va urug‘langan urg‘ochilari qoramollarning orqa oyoqlari va qorin 
junlariga tuxum qo‘yadi. har qaysi teri bo‘kasining qo‘ygan tuxumi 450 tagacha 
boradi. Oradan 2-4 kun o‘tgach, tuxumdan mayda lichinkalar chiqib, terini teshib 
uning ostiga o‘tadi, so‘ngra teri osti biriktiruvchi to‘qimalari orqali hayvonning 
bo‘yni tomoniga siljiydi. Qizilo‘ngach devoriga o‘tib, u yerda 5 oy yashaydi, 
keyinchalik molning orqa tomoni teri ostiga qarab ko‘chadi. Bu yerda lichinkalar 
po‘st tashlab, ikkinchi lichinkalik davriga o‘tadi. Lichinka atrofida biriktiruvchi 
to‘qimadan maxsus kapsula vujudga kelib, terida no‘xat kattaligida shishlar hosil 
bo‘ladi. Nafas olishi uchun tanasining oldidagi o‘tkir ilmoqlari, tana tuklari va 
fermentlar bilan hayvon terisini teshadi va atmosfera havosi bilan nafas ola 
boshlaydi. Oradan 20-30 kun o‘tgach, lichinkalar 2-marta tullab 3-lichinkalik 
davriga o‘tadi. Keyinchalik lichinkalar shishdagi teshikdan tashqariga chiqib yerga 
tushadi. Yerda g‘umbakka aylanib, 3-5 hafta ichida g‘umbakdan qanotli bo‘ka 
chiqadi. Uning og‘iz apparati yaxshi rivojlanmagani uchun oziqlanmaydi. Shuning 
uchun qanotli bo‘kalarning umri juda qisqa bo‘lib, u bir necha kun yashaydi va shu 
davrda ular juftlashib, urg‘ochilari mol terisiga tuxum qo‘yishga ulguradi.

---

Urg‘ochi bo‘kalar tuxum qo‘yish uchun yaylovlardagi qoramollarga kelib 
qo‘nganda ular chaqmasa ham mol juda bezovtalanadi va o‘tlamay qo‘yadi. 
Ko‘pincha mollar bo‘ka tufayli yaylovlardan qocha boshlaydi. 
Bo‘ka lichinkalari o‘zbekiston sharoitida hayvonlarning bel-yelka teri ostida 
noyabr oyidan aprel oyigacha bo‘ladi. Natijada hayvonning ana shu joylarida 
tugunchalar vujudga keladi. So‘ngra tugun markazida teshikchalar paydo bo‘lib, 
undan yiring va boshqa moddalar chiqib turadi. 
Teriosti bo‘kalari hayvonlarni juda bezovta qiladi, ularning mahsuldorligi 
pasayib ketadi. Mollar oziqlanmay qo‘yishi natijasida ozib ketadi. Lichinkalar 
mollarning terisini teshib, sifatini buzadi. Ayrim hollarda teriosti bo‘kalarining 
lichinkalari odamda ham parazitlik qilishi mumkin. Lichinkalar ko‘zga tushganda 
odam ko‘r bo‘lib qolishi mumkin. 
Bo‘kalar va ular keltirib chiqaradigan kasalliklarga qarshi kompleks chora-
tadbirlar qo‘llaniladi. Birinchi navbatda kasallangan mollar davolanadi. Buning 
uchun lichinkalar tugunlardan qo‘l bilan siqib chiqariladi yoki tugundagi 
lichinkalarga qarshi dori yuborilib o‘ldiriladi. hayvon tanasidagi bu tugunlar bir 
vaqtda paydo bo‘lmaydi. Shuning uchun davolash har 10 kunda takrorlanib 
turiladi. Lichinkalarni siqib chiqargandan keyin o‘rniga yod eritmasi surtish, 
shuningdek, lichinkalarni qirib tashlash kerak. 
Mollarga bo‘kalar yuqmasligi uchun yoz va kuzda ularning terisiga har 20-
25 kunda sistemali ta’sir qiladigan har xil dorilar purkaladi. Qanotli bo‘ka 
hujumidan saqlanish uchun kunning isigan vaqtida mollarni binolarda saqlash va 
ularni kechasi hamda ertalab o‘tlatish tavsiya etiladi.
Oshqozon bo‘kasi (Gastrophilidae) oilasi vakillarining lichinkalari asosan ot, 
eshak, karkidon va fillarning oshqozonida parazitlik qiladi. Oshqozon 
bo‘kalarining 30 ga yaqin turi bor. Gastrohilis avlodiga mansub 6 ta tur bo‘ka 
lichinkalari o‘zbekistonda otlarda parazitlik qilib, gastrofilyoz kasalligini keltirib 
chiqaradi. Bu parazitlar hayvonlar oshqozonini buzadi, oriqlantiradi va ish 
qobiliyatini pasaytiradi. 
Gastrofilyoz kasalini qo‘zg‘atuvchi (G. intestinalis)ning jinsiy voyaga 
yetganlari 15-20 mm uzunlikda bo‘lib, rangi sariq-qo‘ng‘ir, qalin tuklar bilan 
qoplangan. Mo‘ylovlari kalta, qanotlari tiniq. 
Tuxumlari sarg‘ish rangda, yuqori qutbida kichik qopqoqchasi bor. 
Otlarning oshqozon bo‘kasi imago davrida otlarga zarar yetkazmaydi. 
Bo‘kalarning faqat lichinkalari zarar yetkazadi. Urg‘ochi bo‘kalar yozda uchib 
yurib otlarning lablari, bo‘yni, oldingi oyoq, ko‘krak va qorin junlariga 300 dan 
700 tagacha tuxum qo‘yadi. Oradan 4-5 kun o‘tgach, tuxumlardan lichinkalar 
chiqadi va bu lichinkalar ot terisining kuchli qichishini keltirib chiqaradi. Ot tishi 
bilan terisini qashishi natijasida bo‘ka lichinkalarining bir qismini yutib yuboradi. 
Oshqozonga tushgan lichinkalar oshqozon devoriga yopishib olib, bu yerda 
uzoq vaqt (9-10 oy) parazitlik qiladi. Ot oshqozonidagi lichinkalar qishlaydi va 
rivojlanib, uzunlii 12-20 mmga yetadi. Bahor yoki yoz faslining boshlarida 
lichinkalar otning tezagi bilan yerga tushadi va g‘umbakka aylanadi 25-30 kun 
o‘tgach g‘umbakdan yetuk bo‘kalar chiqadi. Ot oshqozonida bo‘ka lichinkalari 

---

juda ko‘p (1000-1500 tagacha) bo‘ladi. Lichinkalar oshqozon devorini 
yallig‘lantirib, og‘ir kasallikka duchor qiladi va ko‘pincha hayvonlar halok bo‘ladi.
Gastrofilyoz va uning qo‘zg‘atuvchilari Yer yuzida keng tarqalgan. 
Gastrofilyoz bilan kasallangan hayvonning ishtahasi pasayadi, ba’zan butunlay 
yo‘qoladi, natijada otlar ozib ketadi. Ba’zan oshqozon bo‘kasining 1 yoshli 
lichinkasi odam terisiga kirib kasallik paydo qilishi mumkin. 
Oshqozon bo‘kasiga qarshi kurashda, birinchi navbatda, otlarning juni 
orasidagi bo‘ka tuxumi va lichinkalarini yo‘qotish kerak. Buning uchun o‘tkir 
pichoq yoki shisha sinig‘i bilan bo‘kalar tuxumi bor joylar jun yotgan tomonga 
qaratib qiriladi. ¨zda har 4-5 kunda otlar alohida ajratilgan joyda shu usulda 
tozalanib, undan tushgan jun va tuxumlar kuydirib yuboriladi. Otlar junidagi bo‘ka 
tuxumlari va lichinkalarini kreolinda eritilgan 25 %li eritma bilan ham yo‘qotish 
mumkin. Shuningdek, har xil ichiriladigan dorilardan foydalaniladi. Otlar 
boqiladigan yaylovlar har 25-30 kunda almashtirilib turiladi. 
Burun-xalqum bo‘kalari (Oestridae) oilasi vakillari tirik tug‘adi. Bu oilaga 
35 ga yaqin tur kiradi, uzunligi 10-18 mm atrofida bo‘ladi. Ular tuyoqli 
hayvonlarda parazitlik qiladi. o‘zbekistonda 4 ta turi qo‘y, echki, tuya va otlarda 
parazitlik qiladi.
Qo‘y bo‘kasi (Oestrus ovis)ning uzunligi 10-12 mm bo‘lib, qo‘y va 
echkilarning burun hamda peshona bo‘shlig‘ida parazitlik qiladi. Urg‘ochilari 
sarg‘ish-qo‘ng‘ir rangda, usti kam sondagi tuklar bilan qoplangan. Lichinkalari 1-
lichinkalik davrida 1,3 mm, 3-lichinkalik davrida esa 10-30 mm uzunlikda bo‘ladi. 
Qo‘y bo‘kasi issiqni yoqtiradi, 16-40 
o
S haroratda uchib yuradi. Urg‘ochilari 
urug‘langach, devor yoriqlari orasida yoki binolarga uchib borib, 12-16 kun 
davomida tinch o‘tiradi. Lichinkalari yetilgandan keyin ular faollashib qo‘y va 
echkilarni axtaradi va ularning burun kavaklariga 12-20 tadan tirik lichinkalarni 
sepib ketadi. har bir urg‘ochi bo‘ka hayoti davomida 600 tagacha lichinka qo‘yadi. 
Agar urg‘ochi bo‘ka yetilgan lichinkalarni o‘z vaqtida biror joyga qo‘ya olmasa, 
lichinkalar bo‘ka bachadonining devorini yorib yuboradi va uni halokatga olib 
keladi. Qo‘yning burniga tushgan lichinkalar tezda burunning ichkarisiga qarab 
siljiydi. Aprel va may oylarida qo‘yilgan lichinkalar rivojlanib, iyul-avgust 
oylarida hayvonning miyasiga ko‘chadi, ba’zan peshona bo‘shlig‘iga o‘tadi. Bu 
yerda ikki marta tullab, uch yoshli lichinkaga aylanadi. Keyinchalik uch yoshli 
lichinkalar yana burun bo‘shlig‘iga qaytadi va qo‘y aksirganda yerga tushib tuproq 
orasiga kiradi va g‘umbakka aylanadi. 18-25 kunda ulardan qanotli bo‘kalar 
yetishadi.
Qo‘y bo‘kasi Shimoliy tumanlarda yiliga bir marta avlod bersa, issiq iqlimli 
hududlarda ikki marta (ko‘klam va kuzda) avlod beradi. Bo‘ka lichinkalari 
qo‘ylarning burun bo‘shlig‘ida bahorgi zararlanish davrida 4 oy, kuzgi zararlanish 
davrida esa 6-7 oy yashaydi. 
Qo‘y bo‘kasi keltirib chiqaradigan kasallik estroz deyiladi. Bu kasallik 
hamma mamlakatlarda uchraydi. Estroz bilan ko‘pincha yosh qo‘ylar kasallanadi.
Estroz kasalligida mollarning nafas olishi qiyinlashadi, burnidan qon aralash 
shilimshiq modda oqadi. Bu kasallikdan qo‘ylarning ishtahasi buzilib, oriqlab 
ketadi. Undan olinadigan jun mahsuloti 3-16 %ga kamayib ketadi. 

---

Burun bo‘shlig‘i va miyaga joylashib olgan bo‘ka lichinkalari qo‘y va 
echkilarda soxta aylanma (tentak) kasalligini paydo qiladi, ya’ni mollarning 
hushdan ketishi, bir joyda aylanishi kuzatiladi. Kasallangan yosh mollar ko‘pincha 
nobud bo‘ladi. Nafas yo‘llari zararlanganda esa qo‘ylar zotiljam kasalligidan 
o‘ladi. Lichinkalar odam ko‘ziga tushib qolsa miaz, kon’yunktivit kasalliklarini 
keltirib chiqaradi. 
Estrozga qarshi kurashda kompleks tadbirlar qo‘llaniladi. Birinchi navbatda 
kasallangan qo‘y va echkilar davolanadi. Buning uchun mollarning burun 
bo‘shlig‘iga xlorofosning 2 %li eritmasi yuboriladi va burun bo‘shlig‘idagi bo‘ka 
lichinkalari haydab chiqariladi. Kasallik manbai hisoblangan bo‘kalarning hamma 
yoshdagi lichinkalari qirib tashlanadi. 
Tuya bo‘kasi (Oephlopeia titillatez) ham tirik lichinkalarini tuyaning burun 
teshiklariga qo‘yadi. Lichinkalar burun kataklari va bosh suyaklari bo‘shliqlarida 
parazitlik qilib, tuyalarda mahalliy tilda "burun og‘ru" deb ataladigan kasallikni 
keltirib chiqaradi. o‘zbekiston sharoitida qanotli bo‘kalar may oyidan boshlab 
kuzgacha uchraydi. Tuya bo‘kasi lichinkalari burun bo‘shlig‘ida ikki marta tullab, 
uch yoshga kiradi, bunda ularning uzunligi 2,3-5,7 smga yetadi. Kuzda qo‘yilgan 
mayda lichinkalar tuyaning burun bo‘shlig‘ida bahorgacha parazitlik qilib, uch 
yoshga kiradi va erta bahorda tuyaning burnidan yerga tushadi, yerda g‘umbakka 
aylanadi. €umbakdan 28-41 kundan keyin qanotli bo‘ka uchib chiqadi. Uchib 
chiqqan erkak bo‘kalar urg‘ochilarini otalantirib, o‘lib ketadi. Urg‘ochilari esa 
tuyalar orasida uchib yurib, yetilgan mayda lichinkalarini tuyalar burun 
teshiklariga qo‘yadi. 
Ot burun bo‘kasi (Rhinoestrus purpurens) ham tuya bo‘kasi kabi tirik 
lichinkalar tug‘adi va ularni uchib yurib ot va eshaklarning burniga sochadi. 
Otlarning burun bo‘shlig‘ida lichinkalarning soni 1-7 tadan 80-120 tagacha va 
kattaligi 1 mmgacha yetadi. Ot burun bo‘kasining lichinkasi ham uch yoshni 
boshidan kechiradi. Bir yilda ikki marta avlod beradi, birinchi avlodi bahorda 1 
maydan 10-15 iyungacha, ikkinchi avlodi sentabrning boshidan oktabrning 
oxirigacha yashaydi. ¨zda lichinkalar uch yoshni 2 oyda (iyun-iyulda) o‘tadi. 
Iyulning oxiri avgustning boshlarida lichinkalar otning burnidan yerga tushib, 
g‘umbaklik davrini tuproq ichida (20-25 kun) o‘tkazadi. Avgust oxiri sentabr 
boshlarida qanotli bo‘ka tuproqdan uchib chiqadi. Otlar orasida uchib yurib, 
ularning burniga lichinkalarini sochadi. Lichinkalar otning burun bo‘shlig‘ida mart 
oyigacha bo‘lib, yerga tushadi, aprelda tuproq ichida g‘umbakka aylanadi, may va 
iyunning boshlarida 10-15 tagacha qanotli bo‘kalar uchib yuradi. 
Ot burun bo‘kasi ba’zan odamlarning ko‘ziga tushib, ko‘zning 
yallig‘lanishiga, ko‘zdan yosh oqishiga va ko‘z og‘rig‘iga sabab bo‘ladi. 
Topshiriqlar: 1.hasharotlarning qaysi turkumlari vakillari odam va 
hayvonlarda parazitlik qiladi? 2.Parxo‘rlar turkumi vakillari qaysi hayvonlarda 
parazitlik qiladi? 3.Odamda qanday tur bitlar parazitlik qiladi va ularning tuzilishi 
hamda qo‘zg‘atadigan kasalliklarini bayon qiling. 4.To‘shak qandalasining 
tuzilishini, biologiyasi va zararini tushuntiring. 5.Burgalar orqali qanday kasalliklar 

---

tarqaladi? 6.Odam va hayvonlarda parazitlik qiluvchi ikki qanotli hasharotlarning 
tuzilishi, rivojlanishi va keltiradigan zararini tushuntiring.