O`zbekiston respublikasi davlat soliq qo`mitasi soliq akademiyasi m. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

4.1.-jadval.
Iqtisodiyot konstitutsiyalari normalarining guruhlanishi
Bozor konstitutsiyasi
Buyruqbozlik iqtisodiyoti
konstitutsiyasi
Murakkab utilitarizm
Oddiy utilitarizm
Ratsional maqsadli fe’l-atvor
Mafkuraviy qadriyat ratsionalligi
Depersonifikatsiyalangan ishonch
Personifikatsiyalangan ishonch
Empatiya
«Sen – menga, men - senga»,
Ijobiy ma’noda erkinlik
Qonunga ixtiyoriy bo`ysunish
Qonunga tilda buysunish
Quyida ushbu normalarning iqtisodiyotda amalda namoyon bo`lishi ko`rib
chiqilgan.
3.2. Buyruqbozlik iqtisodiyoti normalari
Buyruqbozlik iqtisodiyotining normal holatlari uchun zarur bo`lgan
normalardan biri oddiy utilitarizm hisoblanadi. Bunda individ tomonidan o`z
foydaliligini oshirilishi o`ziga xos ravishda namoyon bo`ladi. Ya’ni,
oddiy
utilitarizm
- individning samarali faoliyati bilan bog`liq bo`lmagan holda o`z
foydaliligini oshirishga intilishidir.
Individ iste’mol madaniyatidagi oddiy utilitarizm “kvartira – mashina – dala
hovli” uchligida aks etadi. Individda bunday idealning tarqalishi va qulay hayot
sharoitlarini ta’minlashga intilish sho`rolar (sovetlar) jamiyati namunasida XX
asrning 70-80-yillardagi o`ziga xos shaklga ega tendensiyalar bilan tavsiflanadi.
Bunda iste’molning ma’lum darajasiga erishish uchun noyob (taqchil) resurslardan
foydalanish imkoniyati samarali mehnat bo`yicha emas, balki ma’lum kasb
toifasidagi xodimlar (savdo sohasi, byurokratik apparat, temir yo`l va havo yo`li
transporti xodimlari, chet elga chiqish imkoniyatidagilar) o`rtasida bo`lingan edi.
Ya’ni, utilitarizm normasi buyruqbozlik iqtisodiyotida faqat oddiy shaklda –
individning samarali faoliyat bilan bog`liq bo`lmagan holda foydalilikni oshirishga
intilishi sifatida mavjud bo`lgan. Ikkinchidan, taqchillik sharoitidagi iste’molda
foydalilikni oshirishga intilish navbatda turish zarurligi, asabbuzarliklar,
ovoragarchiliklar, janjallar (nizolar) tufayli kelib chiqqan yuqori ruhiy kechinmalar
bilan cheklandi. Buyruqbozlik tizimining bu tavsifi «sabr chegarasi» tushunchasi
bilan ham izohlanadi. Sabr chegarasi deganda nizolar va keskinliklar
jamlanishining undan keyin iqtisodiy agentlar shikoyat qila boshlaydigan va
norozilik namoyish etadigan darajasi tushuniladi. Shunday qilib, buyruqbozlik
iqtisodiyotining birinchi normasi
oddiy
va
 cheklangan utilitarizmdan
iborat.
Buyruqbozlik iqtisodiyoti normalari tizimining ikkinchi unsuri to`liqsiz
ratsional faoliyat bilan izohlanadi. Bunda, birinchi navbatda axborotning
cheklanganligi va to`liqsizligi bilan shartlangan to`liqsiz ratsionallik tushuniladi.
Iqtisodiy agentlar erkin shakllanmagan narx va taqchil resurslar sharoitida
narxlardagi mavjud axborotni narxga taalluqli bo`lmagan – zahiralar hajmi,
navbatlarning uzunligi va hokazolar haqidagi ma’lumotlar bilan to`ldiradilar.
Natural ko`rsatkichlarda axborot olish esa, hamma vaqt uni yig`ish bilan bog`liq
yuqori darajadagi xarajatlarni keltirib chiqaradi. Natijada tizimda «nizo», ya’ni

---

30
sotuvchilar va xaridorlar pozitsiyalarini muvofiqlashtirishda kechikishlar paydo
bo`ladi. Nizo prognozlardagi xatolar, manfaatdor shaxsda boshqa sub’ektlarning
holati va maqsadlari to`g`risida axborotning mavjud emasligi, manfaatdor
shaxsning qaror qabul qilishdagi beqarorligi, o`zgaruvchan sharoitga
moslashishdagi o`ng`aysizligi shakliga ega bo`ladi. Bundan tashqari, to`liqsiz
ratsional faoliyat, iqtisodiy agent uchun faqat tashqaridan belgilangan
maqsadlarga erishish vositalarini tanlash erkinligi bilan shartlangan. Mafkura bilan
belgilangan partiya-xo`jalik apparatining mafkuraviy maqsadlari reja topshiriqlari
shaklini qabul qiluvchi muayyan ma’muriy va xo`jalik vazifalariga aylanadi.
Boshqacha aytganda, buyruqbozlik iqtisodiyotida iqtisodiy sub’ektlarning
faoliyati– mafkuraviy qadriyat ratsionalligi normasiga asoslanadi.
Ishonch normasi ikkita shaklda davlatga ishonch sifatida va bir birini yaxshi
bilgan shaxslar doirasi bilan cheklangan mikrodarajadagi ishonch sifatida mavjud
bo`ladi. Har qanday ahamiyatli bitimning davlat organiga: partiya, reja, ta’minot
organiga murojaat etish bilan bog`liqligi sababli davlatga ishonmasdan turib, yo`l
tutishning iloji yo`q. Bunday vaziyatda bevosita kontragentga ishonish mutaqo
ortiqcha – davlat uchinchi tomon sifatida bitim shartlarining bajarilishini
kafolatlaydi.
Biroq
mikrodarajadagi
ishonch
baribir
maksimal
personifikatsiyalangan
shaklda mavjud bo`ladi.
Bu norma ham uy xo`jaligida, ham korxonada amal qiladi. Uy
xo`jaligining ijtimoiy va iqtisodiy hayotida og`irlik markazining oila-
qarindoshchilik tarkibiga, do`stlar va tanish-bilishlarga ko`chiriladi. Masalan,
o`zaro hamkorlik umuman vrach, sartarosh bilan emas, balki
tanish
vrach yoki
sartarosh bilan amalga oshiriladi. Korxonalar xatti-harakatini ham huddi shunday
ta’riflash mumkin. Ulardan har pbiri barqaror sherikchilik doirasiga ega bo`lib,
bunda ushbu korxonalar rahbarlari o`rtasida shaxsiy darajada ishonchli
munosabatlar yo`lga qo`yiladi. Ya’ni, direktorlar o`rtasida o`zaro yordam va o`zaro
ishonch tamoyillari asosiga qurilgan korporativ munosabatlar shakllanadi.
Buyruqbozlik iqtisodiyotining navbatdagi bazaviy normasi
«sen – menga,
men - senga»
, yoki o`zaro xizmatlar ko`rsatish to`g`risidagi kelishuvdir. Taqchil
resursni olishning keng tarqalgan variantlaridan biriga ko`ra, iste’molchi va
yetkazib beruvchi vaqti vaqti bilan vazifalarini almashtirib turadi, ya’ni “bugun
men po`lat berib turaman, sen esa ertaga boltdan yordam qilib turasan”. Aynan har
qanday barter bitimining asosida «Sen – menga, men - senga» normasidan
foydalanish yotishiga ishonch hosil qilish mumkin. Hatto, barter almashuvi zanjir
bo`yicha amalga oshirilishi mumkin bo`lsa-da, ushbu normaga lokal va tanish-
bilishlar doirasi bilan cheklangan xususiyatni yo`qotish imkonini bermaydi.
Va nihoyat,
qonunga bo`ysunish
normasi. Har qanday o`zaro munosabatning
davlat nazorati ostida bo`lishiga qaramay buyruqbozlik iqtisodiyoti doirasida
qonunlar partiya manfaatlariga bo`ysungan. Buning uchun rasmiy asos bo`lmasa-
da, partiya qarorlari
de fakto
qonun kuchiga ega bo`lgan. Hatto e’lon qilingan
de
yure
umumxalq mulkchilik shakli ham
de fakto
mulkchilik shakli bilan, xususan,
byurokratik organlar – «idoralar» (vazirliklar va idoralar) mulki bo`lgan.
Byurokratiyaning bunday o`zboshimchaligi oddiy fuqarolarning qonunga nisbatan

---

31
munosabatiga aks ta’sir o`tkazgan. Boshqacha aytganda, buyruqbozlik
iqtisodiyotida iqtisodiy sub’ektlarning xatti-harakati
qonunga tilda buysunish
normasi sifatida tavsiflanadi. Demak, buyruqbozlik iqtisodiyoti
konstitutsiyasining asosiy normalari tizimning muvozanatsiz holatini
barqarorlashtirga xizmat qiladi.