Qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

5-Mavzu: Metallarni egish va bukish texnologiyasi 
Reja: 
1. Metall plastina va metall quvurlarni egish usulida detallar tayyorlash 
2. Egish ishlarini mexanizatsiyalash 
3. Quvurlarni bukish va razvaltovkalash 
List va po‘lat materiallarni egish usulida detallar tayyorlash 
Metallga jismoniy kuch ishlatib, uning shaklini o‘zgartirishga egish deyiladi. 
Chilangarlikda buyumlarni giraga qisib yoki sandonga qo‘yib, bolg‘ada zarb berish 
orqali shakli o‘zgartiriladi. Yupqa listlar to‘qmoq bilan diametri 3 mm gacha 
bo‘lgan simlar esa ploskogubtsa yoki ombir bilan egiladi. Plastik materiallar 
egilishga moyil bo‘ladi.
Detallarni egishda to‘g‘rilagich, egish mashinalari (presslar)dan 
foydalaniladi. Egish quyidagicha amalga oshiriladi: ikkita qo‘zg‘almas tayanchda 
erkin yotuvchi zagotovkaga eguvchi zagotovkaga eguvchi kuch (zarba) ta’sirida 
egiluvchi kuchlanish hosil qilinadi. Agar bu kuchlanish materiallarning 
qayishqoqlik chegarasidan oshmasa, zagotovka olgan shakl o‘z asliga qaytsa 
bunday material egilmagan hisoblanadi. Egishning mohiyati shuki, zagotovkaga 
berilgan yangi shakl o‘zgarmasdan qolishi, buning uchun egish kuchlanishi 
materialning qayishqoqligidan kuchliroq bo‘lishi kerak. To‘g‘ri burchak ostida 
egilishi kerak bo‘lgan detallar uchun material qalinligida 0,5-0,8 mm qo‘yim 
qoldiriladi. Burchaklikning ichki tomonlari uzunligini qo‘shib detall 
zagotovkasining yoyilmasini hosil qilish burchaklik va tutqichning ichki to‘g‘ri 
burchaklari ko‘rsatilgan. 
Zagotovkaning uchlaridan qo‘yim uchun 1 mm dan qoldirib qirqiladi va 
taxtaga qo‘yib to‘g‘rilanadi, keyin chizma bo‘yicha egovlanadi. Girada ikki 
yoqlama burchaklik yasash rejalash, zagotovkani kesib olish va to‘g‘rilashdan 
keyin bajariladi. Tayyorlangan zagotovkani burchaklar orasiga qo‘yib qisilgach, 
bolg‘a zarbi bilan egiladi. Keyin ikkinchi uchi ham xuddi shu egiladi. Nihoyat egib 
bo‘lingan zagotovkani o‘lcham bo‘yicha egovlab silliqlanadi. 
Xomut tayyorlash (egish). Zagotovkaning uzunligi hisoblangach, egiladigan 
joyini giraga vertikal o‘rnatilgan tsilindr to‘g‘rilagichga o‘rab ploskogubtsa bilan 
siqiladi va atrofi bog‘lanadi. Bu ishni ikki ishchi bajarishi kerak: birinchi ishchi 
ploskogubtsa bilan zagotovkani to‘g‘rilagichga o‘rab tortib turadi, ikkinchisi 
bolg‘a bilan o‘ram atrofiga zarba berib chiqadi. Xomut shakliga keltirishning 
oxirgi bosqichi ko‘rsatilgandek bajariladi.
Vtulka yasash (egish). Po‘lat tasmadan tsilindrsimon to‘g‘rilagichda vtulka 
yasash uchun avval zagotovkaning uzunligi aniqlanadi. Agar vtulkaning tashqi 
diametri 20 mm, ichki diametri 16 mm bo‘lsa, uning o‘rtacha diametri 18 mm 
bo‘ladi. Bu holda zagotovkaning umumiy uzunligi L=3,14=18=56,5 mm formulasi 
bilan aniqlanadi. Zagotovkani to‘g‘rilagich bilan birgalikda giraga qisiladi 
(zagotovka chorak o‘ram hisobida gira jag‘laridan yuqoriga chiqib turishi kerak), 
yumshoqroq tiqin orqali o‘nga ustki to‘g‘rilagichni jipslab bolg‘alanadi.

---

60 
So‘ngra uni to‘g‘rilagich bilan ag‘darib qo‘yib, ikkinchi tomoni egiladi. Tayyor 
bo‘lgan vtulkaning to‘g‘riligini o‘lchov chizg‘ichi bilan nazorat qilinadi. 
Egish ishlarini mexanizatsiyalash 
Har xil radiusdagi egriliklari bo‘lgan tasmali, sortli metall, profillar rolikli 
eguvchi dastgohlarda egiladi. 
Uch rolikli dastgohdan egri profillarni egishda foydalaniladi. Uning 
yuqoridagi roligini pastdagi ikkitasiga dastani aylantirish bilan sozlanadi, egish 
vaqtida zagotovka tepadagi va pastdagi roliklarga qisilgan holatda turishi kerak. 
Qisqichni zagotovka profillarining tokchalari bo‘rtib ketmaydigan qilib o‘rnatish 
kerak. Egishda roliklarga tushgan qirindi va boshqa chiqindilarni cho‘tka bilan 
tozalash yoki lattada artib turish, profil zagotovkaga (ular alyumin qotishmalaridan 
tayyorlanadi) quyuqroq moy surtish kerak. Katta radiusdagi profillar uch rolikli 
dastgohda bir necha marta takror egiladi. Profil prokatni aylana yoyi yoki spiral 
bo‘yicha egish uchun to‘rt rolikli dastgohlardan foydalaniladi. 
Quvurlarni bukish va razvaltovkalash 
Quvurlarni har xil radiuslardagi yoylar yoki egri burchaklar bo‘ylab, qo‘lda 
yoki mexanizatsiya vositasida, issiq yoki sovuq, ichini qum bilan to‘ldirilgan yoki 
to‘ldirilmagan holda bukiladi. Egish usuli uning diametriga, materialiga va egilish 
burchagining qiymatiga bog‘liq. 
Qizigan holda egish usuli diametri 100 mm gacha bo‘lgan quvurlar uchun 
qo‘llaniladi. Quvurni qizigan holda ichiga qum to‘ldirib egishda dastlab, u 
qizdirilib, bir uchi metall yoki yog‘och tiqin bilan berkitiladi. Egishda sodir 
bo‘ladigan yorilish va shunga o‘xshash holatlarning oldini olish uchun quruq qum 
teshiklari 2 mm li elakdan o‘tkazilib, tosh va shag‘aldan tozalanadi. Haddan 
tashqari mayda qum bu usul uchun yaramaydi, chunki u yuqori haroratda 
quvurning devoriga yopishib qolishi mumkin. Quvurni qum bilan to‘ldirish uchun 
titratuvchi qurilmadan yoki bolg‘adan foydalaniladi. 
Quvurdagi qumning zichligini zarba berilgandagi tovushga qarab aniqlanadi. 
Agar zarba jarangsiz bo‘lib eshitilsa, demak, qum yaxshi presslangan hisoblanadi. 
Shundan keyin quvurning uchini qizdirishda hosil bo‘lgan gazning chiqib ketishi 
uchun teshigi bo‘lgan yog‘och tiqin bilan berkitish lozim. 
Har bir quvurning diametri va materialini hisobga olgan holda egish 
burchagi qat’iy belgilangan bo‘lishi zarur. Masalan, quvurni 90 S burchak ostida 
egish lozim bo‘lsa, qizdiriladigan qism uning olti diametriga teng bo‘lishi kerak. 
Agar 60S burchak ostida egish lozim bo‘lsa, u holda to‘rt diametr, 45S burchak 
ostida esa uch diametr va hokazo. 
Quvurning egiladigan qismi bo‘r bilan belgilanadi. Bu ish tayyor andoza 
vositasida 
amalga 
oshiriladi. 
Qizdirib 
egishda 
jarohatlanmaslik 
uchun 
qo‘lqoplardan foydalaniladi. Quvurlar kavsharlash lampalari yoki gaz alangasida 
qizg‘ish tus olguncha qizdiriladi. Gorn bilan qizdirishda pista ko‘mirdan 
foydalaniladi. Agar quvur mo‘ljaldagi qizg‘ish rangdan o‘tib ketsa, biroz sovitiladi. 
Quvurni birinchi qizdirishdayoq egish kerak, aks holda qayta qizdirish metallning 
sifatiga ta’sir ko‘rsatadi. Qizdirish jarayonida qumning isishiga alohida e’tibor 
berish lozim. Yetarli darajada qizdirilgan quvurning sirtida po‘stloq hosil bo‘ladi. 

---

61 
Ish yakunida tiqin chiqarilib, qum to‘kib tashlanadi. Yetarli darajada yoki bir 
tekis qizdirilmagan quvurlarni egishda uzilish yoki burma hosil bo‘lishi mumkin. 
Egilish sifati andoza bilan tekshiriladi. Payvandlangan quvurlarning choki 
tashqariga qaratib egiladi, aks holda chok «so‘kilib» ketishi mumkin. Egiladigan 
quvurning uchiga diametri kattaroq bo‘lgan quvurni egish joyiga yaqinroq qilib 
kirgizib, qo‘l yordamida katta kuchlanish beriladi. 
Mis va jes quvurlarni egish. Mis, jes quvurlarni sovuq holda egish uchun 
ular suyuqlashtirilgan kanifol, parafin yoki qo‘rg‘oshin bilan to‘ldiriladi. Mis 
quvurlarni egishda ularni 600-700S da qizdirib sovuq suvda sovutiladi. Sovuq 
holatda egish uchun to‘ldiruvchi sifatida suyuqlashtirilgan kanifol, qizdirilgan 
usulda esa qum ishlatiladi. Jes quvurlarni sovuq holatda egish uchun 600-700S 
qizdiriladi. Dyuralyumin quvurlarni esa 350-400S da qizdirib so‘ngra havoda 
sovutiladi. To‘ldiruvchi sifatida kanifoldan foydalaniladi. 
Quvurlarni egishni mexanizatsiyalash. Diametri 350 mm gacha bo‘lgan 
quvurlar maxsus dastgoh va presslarda egiladi. Quvurni halqaga aylantirish uchun 
uch rolikli eguvchi dastgohdan foydalaniladi. 
Zagotovkani cho‘zish yordamida egish, burish stoliga ega bo‘lgan eguvchi-
cho‘zuvchi mashinalarda amalga oshiriladi. Bunda material mustahkamlik 
chegarasigacha cho‘ziladi va mustahkamligini yo‘qotmaydi. Bu usul samolyot, 
avtomobil, dengiz kemalarining quvurlarini egishda qo‘llaniladi. Quvurni yuqori 
chastotali tok bilan qizdirib egish ham mumkin. 
Razvaltovkalash deganda quvurning uchini kengaytirish tushuniladi. Buning 
uchun asbob giraga qisiladi va unga quvurni o‘rnatib to‘g‘rilagichning uchi bilan 
kengaytiriladi. Bu ish maxsus kengaytirgich-juvalarda bajariladi. Asbob po‘lat tsilindrdan 
iborat bo‘lib, uning bir uchi konussimon, ikkinchi uchi kvadrat kallakka ega. Chiviq 
korpusga joylashgan, uning uchiga katta bo‘lmagan konusli roliklar joylashtirilgan.
Nuqsonlar. Metallni egishda eng ko‘p uchraydigan nuqsonlardan biri qiyshiq 
egilish yoki ishlov beriladigan materiallarning sirtlaridagi shikastlanishlardir. 
Zagotovkani noto‘g‘ri rejalash yoki detalni giraga noto‘g‘ri o‘rnatish, shuningdek, bolg‘a 
zarbasini noto‘g‘ri berish kabilar nuqsonlarni keltirib chiqaruvchi asosiy sabablardir. 
Nazorat savollar: 
1. Metall plastina va metall quvurlarni egish usulida detallar qanday tayyorlanadi? 
2. Egish ishlarini mexanizatsiyalash tartibini ayting 
3. Quvurlarni bukish va razvaltovkalashni tushuntiring 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. “Chilangarlik ishlari” Xaydarov Botir Mashrapovich Toshkent 2016. – 212 b 
2. “Chilangarlik modellashtirish” Sh. Karimov «Voris nashriyot» 2007. 184 b 
3. Zoirov I.U. Mexanik yig‘ish ishlari texnologiyasi kasb-hunar kollejlari uchun 
4.
G. V. Chumachenko, N. V. Mategorin, Y. T. Chumachenko «Slesarnoye delo i 
texnicheskiye izmereniya» (dlya avtoremontnix spetsialnostey). KnoRus 2020. 260
Internet sayt