Adabiy tur, termin, tahrir va muharrirlik

2-§. S o ‘zlik - ensiklopedik asar m avzuli reja
Universal ensiklopediyadagi har bir termin, atamaning asosiy 
vazifasi 0 ‘zbekistonning buyuk tarixini, kelajagini targ‘ib 
qilishdan iborat. Shunga ko'ra, so‘zlikni tuzishda mavzu (termin)ni 
tanlash, qaysi tushunchani, hodisani, tarixdagi shaxsni va h.ni 
berish kerak, qaysilarini so ‘zlikka kiritmaslik kerakligi masalasi 
ilmiy, g‘oyaviy va milliy mafkuraviy jihatdan puxta к о ‘rib 
chiqilishi talab etiladi. Bundan tashqari turli fanlar, ayrim 
maqolalar alohida tahlildan o ‘tkaziladi.
So‘zlikning asosiy vazifalaridan biri o ‘quvchiga nashming 
boshidan to oxirigacha materialni qat’iy belgilangan tizimda 
berishdan iborat. So‘zlik tuzishda maqolalar lurli guruhlariarc., 
ayrim maqolalar matniy hajmi mutanosib taqsimlanishi, kompieks 
maqolalarni aniqlash, terminlami saralash, havolalar tizimini ishlab 
chiqish va boshqa masalalar hal etiladi. So‘zlikni keng doirada 
talqin qilish tabiiy, texnikaviy, ijtimoiy-gumanitar fanlardan
63

---

beriladigan terminlararo mutanosiblikni butun nashr miqyosida 
belgilash imkonini beradi, bundan tashqari har bir termin izohiga 
ajratiladigan belgi miqdorini oqilona bo'lishiga erishiladi.
Bugungi 
kundagi 
ilm-fan, 
texnika, 
ijtimoiy-iqtisodiy 
munosabatlar jadal rivojlanayotgan, axborot ayirboshlash sur’atini 
nihoyatda oshib borishi kuzatilayotgan bir davrda ham universal, 
ham sohaviy ensiklopediyalar so‘zligiga kiritilishi mumkin b o ‘lgan 
terminlar miqdori tobora ortib bormoqda. Lekin ular barchasini 
kiritish 
ham hajmiy, 
ham 
ilmiy-amaliy jihatdan 
m a'qul 
b o ‘lavermaydi. Shunga k o ‘ra, so‘zlik tuzish jarayonida ularni 
saralashga to ‘g‘ri keladi. Bunda qanday y o ‘I tutish kerak degan 
savol tug‘ilishi tabiiy.
M a’lumki, noshirlik ishida izohli lug‘atlar salm og‘i ortib 
bormoqda. Bundan tashqari darslik va o ‘quv qoMlanmalar yangi 
avlodini yaratish bo‘yicha 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta 
maxsus ta ’lim vazirligi tomonidan qo‘yilgan talablardan biri 
tayanch so‘z (termin va birikma)lar ro‘yxatini hamda izohli lug‘at 
berish 
hisoblanadi. 
Shunga 
k o ‘ra, 
universal 
va 
soha 
ensiklopediyalarida o ‘ta tor ixtisosliklar, fan sohasiga oid 
terminlarni berish maqsadga muvoflq emas. Bunday terminlarni 
so‘zlikni tahlil qilish jarayonida tushirib qoldirish kerak. Bu bilan 
universal 
ensiklopediya, 
shuningdek, 
soha 
ensiklopediyasi 
birinchidan. 
ommaviylik 
kasb etadi, 
ikkinchidan, 
haqiqiy 
ensiklopedik terminlar to ‘liq qamrab olinishiga erishiladi. Hajm 
masalasi, xususan, terminlar uchun ajratiladigan belgi miqdori 
ortiqcha qisqartirishlarsiz hal etiladi.
0 ‘n to ‘rt va undan keyin o ‘n ikki jildli universal 
ensiklopediyalaming mavzuli so‘zligini tuzishda bir qator ilmiy 
tahririyatlar ishtirok etgan. Masalan, til va adabiyot ilmiy 
tahririyatida til, adabiyot, folklor va jurnalistikaga oid so‘zlik, 
fizika, matematika va texnika ilmiy tahririyatida fizika, matematika 
va texnikaga oid so‘zlik, xullas, boshqa fanlar b o ‘yicha ilmiy 
tahririyatlar o ‘zlari ixtisoslashgan fanlar doirasida mavzuli so'zlik 
tuzadilar.
64

---

Mavzuli so ‘zlikka kiritilgan terminlar (so'z, so‘z birikmalari) 
soha mutaxassislari muhokamasidan o ‘tkaziladi. Sohalar b o ‘yieha 
ilmiy tahririyatlar mavzuli so ‘zliklami tayyorlash bo‘yicha barcha 
ishlami tugatgach, ular umumiy alifboga solinadi, ya’ni umumiy 
so‘zlikga aylantiriladi.
Soha ensiklopediyalari so‘zligini tuzish ensiklopediya qaysi 
sohaga oid b o ‘Isa, shu soha bo‘yicha ilmiy tahririyat tomonidan 
amalga oshiriladi. Soha ensiklopediyasi so‘zligidan universal 
ensiklopediya so ‘zligiga kiritilmagan tor sohaviy terminlar ham joy 
oladi.
Tarmoq sohaviy so‘zligi quyidagi muhim term inlar guruhini 
o ‘z ichiga oladi: asosiy nazariy tushunchalar va muammolami aks 
ettiruvchi; muayyan fanga to‘liq yoki uning qismiga taalluqli 
terminlami belgilangan tasnifga muvofiq; tadqiqot usullarini aks 
ettiruvchi terminologiyani; yordamchi vositalar va usullar (uskuna, 
apparat va b.) ni ifodalovchi terminlami; muhim ta’lim 
muassasalari, ilmiy tadqiqot muassasalari, davriy va boshqa 
nashrlarni; biografik (shaxs haqidagi) maqolalarni.
Tarmoq tahririyatlari o ‘z so ‘zligi qismlariaro tcnninlar va 
belgilar miqdorini taqsimlashda hodisalar, muayyan bilim 
sohasidagi rivojlanish, yangi tushunchalar, tadqiqot usullari ancha 
to ‘liq yoritilishini hisobga ola bilishi lozim.
So‘zlikdagi liar bir termindan so‘ng quyidagicha m a’lumotlar 
beriladi:
- maqolaning aniq nomi (“qora so‘z”);
- qisqacha annotatsiya (faqat um um m a’lum terminlarga 
tushuntirish berilmaydi);
- maqolaning hajmiy belgisi (maqola hajmini belgilashda 
maqolaga taalluqli bibliografiya belgilari miqdori ham maqola 
umumiy belgisiga qo‘shiladi).
Bundan tashqari, so‘zlikda beriladigan tasvirlar, xarita va 
bibliografiya k o ‘rsatiladi.
Ensiklopediyalar nashriyotida terminshunoslik jam g ‘armasini 
yaratish b o ‘yicha ham ishlar olib boriladi. Turli ensiklopediyalar 
so‘zligini tuzishda u boshlang‘ich manba vazifasini o ‘taydi.
65

---

Masalan, 0 ‘zbekiston ensiklopediyalar nashriyotida shunday 
jam g'arm a bo‘lgan. Terminlami to ‘plash, saralash va tartibga 
solish ishi bilan so ‘zlik tahririyati shug‘ullangan, fan-texnika va 
barcha sohalarga oid terminlar tegishli tahririyatlar tomonidan 
kartochkaga olinib, so‘zlik tahririyatiga topshirilgan.
Sohaviy 
terminlar 
so‘zligini 
tuzishda 
muayyan 
soha 
terminlarini sohaga yondosh fan, texnika, san'at, siyosat, ilmiy 
sohalar bilan kelishib olish muhim ahamiyatga ega. Masalan, 
falsafa va tarix, tilshunoslik va etnografiya, matematika va mantiq, 
iqtisod va texnika, fizika va kimyo, biologiya va tibbiyot, ekologiya 
va 
tabiatshunoslik, 
ekologiya 
va 
botanika 
fanlariga 
oid 
terminlarning ko‘pgina guruhi bir-biri bilan jips bog'liq. Ayrim 
terminlar borki, ular fanning qaysi sohasiga oidligini aniqlash 
qiyin. Bunday terminlami umumiy terminlar sifatida qarab, uni 
qismma-qism izohlash uchun tegishli tahririyatlarga topshirish 
lozim.
Universal yoki sohaviy ensiklopediyalar so‘zligiga kiritish 
mumkin b o ‘lgan, y a ’ni ensiklopediya terminlar ja m g ‘armasida 
uchramaydigan yangi term inlami aniqlash maqsadida sohalarga oid 
ilmiy-tadqiqot, ta’lim muassasalariga murojaat etish maqsadga 
muvofiqdir.
Terminlar so‘zligi tahlil etilgandan, taklif va tavsiyalar 
o ‘rganib chiqilgandan so'ng tasdiqlanadi.
Universal ensiklopediya terminologik so‘zligini tuzishda 
xususiydan 
umumiyga 
boriladi. 
Har 
bir 
tahririyat 
o ‘zi 
ixtisoslashgan soha(lar) bo‘yicha terminlarning alifboli so‘zligini 
tuzadi. Har bir termin alohida varaqchada qayd etilib, alifbo 
tartibida yashikchalargajoylanadi. So‘ng ular birlashtirilib umumiy 
alifboga solinadi, natijada, har bir tahririyat ixtisoslashgan 
soha(lar) ga oid (universal ensiklopediya qismi b o ‘yicha) umumiy 
kartoteka - alifbolangan so ‘zlik yuzaga keladi.