İlahiyyat faküLTƏSİNİn elmi MƏcmuəSİ
Yüklə 3,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1
БАКЫ ДЮВЛЯТ УНИВЕРСИТЕТИ
İLAHİYYAT FAKÜLTƏSİNİN ELMİ MƏCMUƏSİ
№ 21
● İYUN (HAZİRAN) 2014
2
BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ İLAHİYYAT FAKÜLTƏSİNİN ELMİ MƏCMUƏSİ
REDAKTOR / EDİTÖR akademik Vasim Məmmədəliyev REDAKTOR MÜAVİNİ Yrd. Doç. Dr. Ali Bulut i.f.d. Mübariz CAMALOV
Akademik Vasim Məmmədəliyev ● Prof. Dr. Celal Erbay ● Prof. Dr. Bedrettin Çetiner ● Prof. Dr. Saffet Köse ● Prof. Dr. Süleyman Toprak ● Prof. Dr. Zekeriya Güler ● Prof. Dr. Abdullah Kahraman
● Prof. Dr. Mustafa Altundağ ● Doç. Dr. Muammer Erbaş ● Dos. Salman Süleymanov ● Dos. Çimnaz Mirzəzadə ● Yrd. Doç. Dr. Ömer Aslan ● Yrd. Doç. Dr. Akif Köten ● Yrd. Doç. Dr. Ali Bulut ● i.f.d. Namiq Abuzərov ● i.f.d. Qoşqar Səlimli ● i.f.d. Adilə Tahirova ● i.f.d. Mübariz Camalov ● i.f.d. Mehriban Qasımova ● i.f.d. Aqil Şirinov ● Dos. Nigar İsmayılzadə ● i.f.d. Elnurə Əzizova ● i.f.d. Ülkər Abuzərova ● Mirniyaz Mürsəlov
Əhməd Cəmil 41 A/Yasamal/Baku bduilahiyyat@yahoo.com Tel: 510 65 45, Faks: 510 39 62 ISSN 2225-5567
Məcmuəmiz hakəmli bir məcmuədir. AAK tərəfindən təsdiq olunmuşdur. İldə iki dəfə nəşr olunur. Nəşr olunan məqalələrin elmi məsuliyyəti müəlliflərə aiddir.
●
İYUN (HAZİRAN) 2014 BAKI 3
ИЧИНДЯКИЛЯР XƏLVƏTİYYƏ TƏRİQƏTİ Vasim Məmmədəliyev, Aqil Şirinov ........................................................................... 7 SON DÖVR AZƏRBAYCAN MÜFƏSSİRLƏRİ Mirniyaz Mürsəl oğlu Mürsəlov .............................................................................. 21 İSLAMDA MÜASİRLƏŞMƏ DÜŞÜNCƏSİNİN TARİXİ ASPEKTİ VƏ FƏZLUR RƏHMAN Mübariz Məhəmmədəli oğlu Camalov .................................................................... 37 İLAHİ EŞQ VƏ TÜRK ƏDƏBİYYATINDA TƏCƏSSÜMÜ Nigar İsmayılzadə..................................................................................................... 47 ƏRƏB ƏDƏBİ DİLİNDƏ MÜBTƏDA VƏ TAMAMLIQ BUDAQ CÜMLƏLİ TABELİ MÜRƏKKƏB CÜMLƏLƏR Solmaz Hüseynova ................................................................................................... 63 İBN XƏLLİKANIN HƏYAT VƏ YARADICILIĞINDA MÜƏLLİMİ ŞEYX MUVAFFAQUDDİN ƏN-NƏHVİNİN ROLU Aslanov Süsən Yusif qızı ......................................................................................... 71 İSLAM AİLƏ HÜQUQUNDA MİRAS ÜZƏRİNDƏKİ HAQLAR, ƏHATƏ DAİRƏSİ VƏ VƏSİYYƏT Mirzəyeva Səbinə Həmid qızı .................................................................................. 85 STATUS OF NON-MUSLIM INHABITANTS IN AN ISLAMIC STATE Namig Abuzarov ....................................................................................................... 95 İLK DÖVRLƏRDƏ İSLAMIN AZƏRBAYCANDA YAYILMASI Qoşqar Səlimli ........................................................................................................ 107 4
AZƏRBAYCAN DÖVLƏTÇİLİYİNİN ƏSAS AMİLLƏRİNDƏN BİRİ KİMİ Rafail Ayvaz oğlu Əhmədli .......................................................................................... 117 MAHMUD KAŞĞARİNİN “DİVANÜ LÜĞAT- İT-TÜRK” ƏSƏRİNİN LEKSİK MƏNZƏRƏSİ Quliyeva Yaqut ....................................................................................................... 129 ƏBDÜLKƏRİM AĞA BADKUBİNIN YARADICILIĞINDA MƏAD ETİQAD PRİNSİPİ KİMİ Zəkiyyə Ağababa qızı Əbilova ............................................................................... 137 ESBÂB-I NÜZÛL RİVAYETLERİ VE NÜZÛL ORTAMINI TESPİT ETMEDE YETERLİLİĞİ MESELESİ Sabuhi SHAHAVATOV ......................................................................................... 145 БИОЛОГИЧЕСКИЕ РИТМЫ КАК ЭЛЕМЕНТАРНЫЕ ОСНОВЫ ЖИЗНЕДЕЯТЕЛЬНОСТИ (МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЙ АСПЕКТ) Дашдамирова Ч.Ф. .............................................................................................. 157 FƏLSƏFƏDƏ MATERİYA HAQQINDA TƏSƏVVÜRLƏRİN TƏKAMÜLÜ Rzayeva Xalidə İsrafil qızı .................................................................................... 167 KLASSİK AZƏRBAYCAN TARİXÇİSİ HACI ŞEYX HƏSƏN MOLLAZADƏ GƏNCƏVİ Elçin Kamal oğlu QASIMOV ................................................................................ 181 BEYNƏLXALQ SƏNƏDLƏRDƏ DİN AZADLIĞININ ƏHATƏSİ MƏSƏLƏSİ Elnurə Əzizova ....................................................................................................... 189 İBN HALDUN’UN ASABİYET KAVRAMINDA “KOLEKTİF HAFIZA” BOYUTU Behram Hasanov .................................................................................................... 199 ƏL-QƏZALİ VƏ ARTUR ŞOPENHAUER ƏSRLƏRİ KEÇƏN PARALELLƏR Ç.C.Məmmədova .................................................................................................... 211 5
Monteziriniya Əkbər Firidun oğlu ........................................................................ 217 HALAL-HARAMIN HAQSIZCASINA QARIŞDIRILMASI Xalidə Faiq qızı İslamzadə ..................................................................................... 227 T.KUN: ELMİN İNKİŞAF PROSESİNİN MƏRHƏLƏLƏRİ HAQQINDA N.N.Heybətova........................................................................................................ 239 MƏDƏNİYYƏT SOSİALLAŞMA AMİLİ KİMİ Səlimov Ülviyyə Tacir qızı ..................................................................................... 251 İSLAMDAN ƏVVƏLKİ BƏZİ DİN VƏ CƏMİYYƏTLƏRDƏ AİLƏ Mənsur TEYFUROV ............................................................................................. 261 ABBASİLƏR DÖVRÜ ƏRƏB ƏDƏBİYYATINDA POEZİYANIN DRUMU Məmmədova Könül Əbülfəz q. .............................................................................. 271 AZƏRBAYCANLILARIN 1948-1953-CÜ İLLƏRDƏ QƏRBİ AZƏRBAYCAN TORPAQLARINDAN DEPORTASİYASINA DAİR Sadıqov Elbrus Cəlal oğlu, Vəliyeva Leyla Əli qızı ............................................... 279 MƏDƏNİYYƏTLƏRARASI DİALOQ ÜMUMBƏŞƏRİ DƏYƏRLƏR SİSTEMİ KİMİ Gündüz Süleymanov .............................................................................................. 291 TEXNİKANIN İNQİLABİ FUNKSİYASI Ləman Əliyeva ........................................................................................................ 299 ƏRƏB DİLÇİLƏRİ SİBƏVEYHİ VƏ İBN MALİKİN “MÜRACİƏT”LƏ BAĞLI GÖRÜŞLƏRİ Hümbətəliyeva Sevinc Mübariz ............................................................................. 309 DÜNYA ÖLKƏLƏRİ ÜZRƏ İSLAMIN YAYILMA SƏBƏBLƏRİ Elnur Kərim oğlu MUSTAFAYEV ....................................................................... 315
6
Muhammed COŞKUN ........................................................................................... 325 TÜRK ƏDƏBİYYATINDA ROMANTİZM CƏRƏYANININ NÜMAYƏNDƏLƏRİ ƏBDÜLHƏQ HAMİD VƏ RƏCAİZADƏ MAHMUD ƏKRƏM Aydan XƏNDAN .................................................................................................... 337 BEYZAVİ VƏ ONUN FÜZULİ ADINA ƏLYAZMALAR İNSTİTUTUNDA MUHAFİZƏ OLUNAN “ƏNVARUT-TƏNZİL VƏ ƏSRARUT-TƏVİL” TƏFSİRİNİN ƏLYAZMA NÜSXƏLƏRİ Bayramova Sevinc ................................................................................................. 345 ƏTRAF MÜHİTƏ MÜNASİBƏTDƏ İSLAMIN XÜSUSİ MÖVQEYİ Xədicə Buturabi ...................................................................................................... 361 İSLAMDA İNSAN VƏ ONUN ƏSAS MİSSİYASI Məryəm Zarei Əqdəm ............................................................................................ 371 СЯДРЯДДИН КОНЙЯВИНИН ОНТОЛОЖИ БАХЫШЛАРЫ Seyed Camal Seyed Mehdi oğlu Gülşəni ......................................................... 383 SOSİAL PROSESLƏRDƏ İNSAN RESURSLARI: MÜASIR BAXIŞ Xələfova Kamalə Rauf qızı ..................................................................................... 393 “ƏRƏB DİLİNDƏ KÖMƏKÇİ FELLƏR HAQQINDA BƏZİ QEYDLƏR” Qurbanəli Süleymanov ........................................................................................... 403 QURANIN DÜŞÜNCƏ SISTEMİNDƏ “TƏDƏBBÜR” MƏFHUMU Şüca Cavanpərəst ................................................................................................... 409 DİNİN CƏMİYYƏTDƏ YERİ VƏ ROLU: DİNİ ZİDDİYYƏTLƏR VƏ ONLARIN SOSİAL NƏTİCƏLƏRİ Vəsxanım Orucova ................................................................................................. 421 РОЛЬ ФИЛОСОФСКИХ ИДЕЙ В КОНТЕКСТЕ РАЗВИТИЯ КУЛЬТУРЫ Ахмедова Хавер Сурхай гызы ............................................................................ 431 Xəlvətiyyə təriqəti 7
Açar sözlər: Xəlvətiyyə, Seyid Yəhya Şirvani, təriqət, zöhd, xəlvət Keywords: Khalwatiyya, Sayyid Yahya Shirvani, Sufi order (tariqa), zuhd, khalwa Ключевые слова: Халватиййа, Сейид Яхйя Ширвани, орден, зохд, халват Tarixən Azərbaycanda bir çox sufi təriqəti fəaliyyət göstərmişdir. Bunlardan bir qismi Orta Şərqin digər bölgələrində yaranmış, daha sonra isə ölkəmizdə intişar tapmışdır. Bəzi təriqətlər isə məhz Azərbaycanda təşəkkül tapmışdır. sührəvərdiliyi, səfəviliyi, nigariliyi buna misal göstərmək olar. Lakin Azərbaycanda yaranmış heç bir təriqət islam şərqinin digər ölkələrində yayılması baxımından xəlvətiyyə qədər təsirli olmamışdır.
(ةولخ)” sözündən törəmişdir. Lüğətdə “hər hansı bir yerin boş olması, tənha qalmaq” 1
üçün müəyyən bir müddətdə tənha yerlərdə guşənişin olmaq” mənasına gəlir. Sufilər mənəvi yönünü nəzərə alaraq xəlvətin mahiyyətini bəzən “Başqa heç bir varlığı görməyəcək şəkildə Haqla gizli söhbət” kimi də açıqlayırlar. 2 Təsəvvüf təriqətlərinin bir çoxunda xəlvət ənənəsi vardır. Sufilər həzrət Peyğəmbərin vəhy gəlməzdən əvvəl Məkkə yaxınlığındakı Hira mağarasında guşənişin olmağını, Ramazanın son on günündə məsciddə etikafa çəkilməyini xəlvətin dində bəyənilən bir əməl olmasına dəlil gətirmişlər. 3 Bəzi təsəvvüf təriqətləri xəlvəti insanlardan uzaqlaşıb tənha bir yerdə Haqla birlikdə olmaq kimi qəbul etmişdir. Nəqşbəndiyyə silsiləsinin müəyyən mərhələsini təşkil edən Xacəqan silsiləsinin qurucusu sayılan Əbdülxaliq Ğücdüvani
1 Cövhəri, İsmail ibn Həmmad, Əs-Sihah, Beyrut, tarixsiz, c. 4, s. 2330 2 :ةرھاقلا ،رفعج ميھاربا لامك دمحم روتكدلا:قيلعت و قيقحت ،ةيفوصلا تاحلاطصا ،قازرلا دبع نيدلا لامك ،يناشاقلا ،باتكلل ةماعلا ةيرصملا ةئيھلا ١٩٨١
.ص ، ١٦١
. 3 Bax. Süleyman Uludağ, “Halvet”, DİA, İstanbul, 1997, c. 15, səh. 386. Akad. Vasim Məmmədəliyev, Aqil Şirinov 8 (ö.575/1179 və yaxud 617/1220) isə “ نمجنا رد تولخ (xəlvət dər əncomən)-cəmiyyət içində xəlvət” anlayışını irəli sürərək insanlarla əlaqəni kəsmədən Haqq ilə birlikdə olmağı önə çəkmişdir. Xəlvətin əksi cəlvətdir. Cəlvət salikin əldə etdiyi ilahi xüsusiyyətlərlə birlikdə xəlvətdən çıxıb camaatla qaynayıb qarışmasıdır. Bəzən xəlvət yerinə üzlət, cəlvət yerinə isə xiltə terminlərindən istifadə olunur. Lakin sufilərin bir qismi xəlvətlə üzlətin bir-birindən fərqli olduğunu düşünmüşlər. Onlara görə xəlvət insanın başqa insanlardan (əğyar), üzlət isə öz nəfsindən uzaqlaşmasıdır. 4
üzlətə əhəmiyyət verənlərlə xiltanı seçənlərin dəlillərini müqayisə edərək geniş şəkildə təhlil etmişdir. 5
Əkmələddin əl-Xəlvətinin (ö. 800/1397-98) nisbəsindən götürülmüşdür. Onun həyatı haqqında məlumat verən mənbələrə görə, Ömər ibn Əkmələddin xəlvət həyatını çox sevər, tənha bir yerə çəkilərək Allahı zikr etməkdən xoşlanarmış. Hətta rəvayətə görə, yaşadığı yerin yaxınlığında içi oyuq olan bir ağacının içində tez-tez xəlvətə çəkilərmiş. 6
Xəlvətiyyənin bir təriqət kimi yaranma tarixini İbrahim Zahid Gilaniyə (ö. 700/1301) qədər aparıb çıxarmaq mümkündür. zahidiyyə təriqətinin qurucusu olan bu böyük sufi yaşadığı dövrdə Azərbaycanın, xüsusilə də Şirvan və Ərdəbil bölgələrinin dini həyatında olduqca böyük təsirə malik olmuş, hətta Şirvanşah Axsitan belə onun təriqətinə üzv olmuşdur. Zahid Gilani irşad fəaliyyətləri üçün bir çox mürid yetişdirmişdir. Lakin bu müridlərin içərisində iki şəxs xüsusi əhəmiyyətə malik olmuşdur. Bunlardan biri səfəviyyə təriqətinin qurucusu olan Şeyx Səfiyyəddin Ərdəbili
7 , digəri isə xəlvətiyyənin qurucusu olan Ömər Xəlvətinin əmisi Əxi Məhəmməd Xəlvəti (ö. 780/1378-79) olmuşdur. Ömər Xəlvəti də öz əmisi Əxi Məhəmməddən təsəvvüf yolunu öyrənmişdir. Demək ki, həm səfəvilk, həm də xəlvətilk zahidiyyədən törəyən iki qardaş təriqət olmuşdur. Zahidiyyə isə yenə başqa bir məşhur Azərbaycanlı sufi olan Əbun-Nəcib Sührəvərdiyə (1097–1168) nisbət
4 ٨٢ .ص ،نانبل ةبتكم ،ةيفوصلا تاحلطصملا مجعم ،مازخ يبأ داؤف رونأ روتكدلا 5 ٣٤٥ -٤٣٦ .ص ، ،ةيملعلا بتكلا راد ، فوصتلا لھأ بھذم ىلع فرعتلا ،قاحسإ نب دمحم ركب وبأ ،يذابلاكلا م١٩٩٣ – ه ١٤١٣ ،توريب 6 Bax. Sadık Vicdani, Tomar-ı Turuk-ı Aliyyeden: Halvetiyye Silsilenamesi, İstanbul 1338- 1341, səh. 19 7 Michel M. Mazzaoui, The origins of the safawids: shiism, sufizm and the gulat, Wiesbaden : Franz Steiner Verlag, 1972, s. 53. Xəlvətiyyə təriqəti 9 edilən sührəvərdiyyə təriqətindən törəmişdir. Belə ki, İbrahim Zahid Gilani Əbun- Nəcibin tələbəsi olan Sədi Şirazinin müridi olmuşdur. 8
Hər ikisinin silsiləsi Şeyx Zahid Gilanidə birləşən və bu baxımdan iki qardaş təriqət olan səfəviyyənin Şeyx Zahiddən Şah İsmayıla, xəlvətiyyənin isə təriqətin ikinci piri olan Şeyid Yəhya Şirvaniyə qədər olan silsiləsi belədir:
Nur (Əxi) Məhəmməd Xəlvəti Səfiyyəddin Ərdəbili (Səfəviyyə)
Sədrəddin Ərdəbili
Xacə Əli
Şeyx Şah İbrahim
Şeyx Çüneyd
Seyid Yəhya Şirvani Şeyx Heydər
Göründüyü kimi istər xəlvətiyyə, istərsə də səfəviyyə sırf Azərbaycanda qurlumuş və şeyxlərinin də demək olar ki, Azərbaycanlıdır. Qeyd olunduğu kimi xəlvətiyyənin qurucusu (birinci piri) Ömər Xəlvəti hesab olunur. Mənbələrdə onun tam adı Siracuddin Ömər ibn Əkmələddin Gilani Lahici Xəlvəti kimi keçir. 9 Bəzi müəlliflər əslinin Şirvandan olduğunu qəbul etməklə birlikdə onun İranın Lahican bölgəsindən olduğunu irəli sürüblər. Lakin xəlvətiliyi tədqiq edən Mehmet Rıhtım onun Şamaxının Avaxıl kəndindən olma ehtimalının böyük olduğunu qeyd edir. 10
8 Bax. Mustafa Bahadıroğlu, “İbrahim Zahid-i Geylani”, DİA, səh. 359 9 Mustafa Tatcı, “Elmalı’nın İrfan Ocakları: Bektâşîlik ve Halvetîlik Üzerine Bir Değerlendirme”, Elmalı İrfan ve Sevgi Şehri, 2009, s. 65 10 Mehmet Rıhtım, Seyid Yəhya Bakuvi, Bakı, 2013, s. 110. Akad. Vasim Məmmədəliyev, Aqil Şirinov 10 Ömər Xəlvətinin ailəsi Şirvanın qabaqcıl sufi ailələrindən omuşdur. O, ilk təhsilini atasından almış, daha sonra Xarəzmə gedərək əmisi Əxi Məhəmməd ibn Nur Xəlvətidən təsəvvüf yolunun incəliklərini öyrənmişdir. Əmisi vəfat etdikdən sonra onun yerinə təriqətin şeyxi olmuşdur. 11 Ömər Xəlvəti yuxarıda da qeyd olunduğu kimi xəlvəti çox sevmiş və buna görə də onun qurduğu təriqətin adına bu ad verilmişdir. O, xəlvətə çəkildiyi müddət ərzində Allahın yeddi adı ilə (La ilahə illallah, Allah, Hu, Haqq, Həyy, qəyyum, qəhhar) zikir edərdi. Bu zikir ənənəsi ondan sonra bəzi digər təriqətlər tərəfindən də mənimsənilmişdir. O, öz müridlərinə, xəlvət, üzlət və sükutu tövsiyə etmiş, təriqətin əsasını məşhur sufi Hatim əl-Əsammın bəhs etdiyi dörd ölüm növündən çıxış edərək izah etmişdir. Ona görə seyri-süluk yoluna girən şəxs həmişə öz nəfsi ilə mübarizə aparmalıdır. O, bunu “mövti-əhmər (qızıl ölüm)” termini ilə ifadə etmişdir. İkincisi, salik hər növ bəlalara səbr etməlidir. Bu da “mövti-əsvəd (qara ölüm)” termini ilə izah olunmuşdur. Üçüncüsü, əlində olanla kifayətlənməli, heç bir şikayət etməməlidir. Bu prinsip “mövti-əxzərdir (yaşıl ölüm)”. Axırıncı prinsip isə salikin az yeməsi və mütəmadi olaraq riyazatla məşğul olmasıdır. Ömər Xəlvəti bunu “mövti-əbyəz (ağ ölüm)” termini ilə ifadə etmişdir. 12
tapmasını təmin edən əsas şəxsiyyət Seyid Yəhya Bakuvi Şirvani olmuşdur. Məhz buna görə də o, Xəvətiyyənin ikinci piri sayılır. Hətta demək olar ki, təriqətin həqiqi qurucusu məhz Şirvani olmuşdur.
Yüklə 3,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|