AZƏrbaycan respublġkasi əMƏK
Əlilliyin ekspert (peĢəkar) modeli
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Əlilliyin ekspert (peĢəkar) modeli (Expert or professional model of disability) - əlilliyin tibbi modelindən törəmə model. Bu model çərçivəsində peşəkar mütəxəssislər tibbi modeldən istifadə edərək əlilliyi olan şəxsin əlilliyini və məhdudiyyətlərini müəyyənləşdirirlər, daha sonra həmin şəxsin mövcud vəziyyətini müsbətə doğru dəyişmək məqsədilə zəruri fəaliyyətləri həyata keçirirlər. Bu modelə əsasən peşəkar və əlilliyi olan şəxs arasında "hökmranlıq- tabeçilik" münasibəti yaradılır, peşəkar əlilliyi olan şəxsin adından və mənafeyindən çıxış edir və onun əvəzinə müdaxilələri təyin edir. Əlilliyin faciə (xeyirxahlıq) modeli (Tragedy and/or charity model of disability) - əlilliyi olan şəxslərin mərhəmətə ehtiyacı olan hadisələrin şəraitin) qurbanı kimi qəbul edilməsi ilə bağlı konsepsiya. Əlilliyin tibbi modeli ilə yanaşı, bu model əlilliyi təsvir etmək məqsədilə əlilliyi olmayan şəxslər tərəfindən ən çox istifadə edilir.
olduğu əlillik vəziyyətlərinə görə mənəvi məsuliyyətin daşınması ilə bağlı konsepsiya. Misal üçün, irsi yolla keçən və ya anadangəlmə xəstəliklərə görə həmin şəxslərin valideynləri və ya əcdadları günahkar sayılır, həyat boyu qazanılmış əlilliyə görə insanların bəd əməlləri ittiham edilir, Bu model bəzi dini fundamentalistlər tərəfindən paylaşılır və qədim təriqətlərdə zəif və məhdudiyyətli körpələrin öldürülməsini normal hal kinıi qəbul edirdi.
prosesində iştirak etmək qabiliyyətinə malik olmaması ilə bağlı konsepsiya. Bu model şəxsin məhdudiyyətinin onun məhsuldarlığına təsirinin qiymətləndirilməsini və əmək qabiliyyətinin itirilməsinin əlilliyi olan şəxs, işəgötürən və dövlət üçün fəsadlarını təsvir edir. Fəsadlar sırasında gəlirlərin azalması və müvafiq xidmətlərdən yararlanmaq üçün əlavə ödənişləri (əlilliyi olan şəxs üçün), aşağı səviyyəli rentabellik göstəricilərini (işəgötürən üçün) və sosial müdafiə ödənişlərinin azalmasını (dövlət üçün) qeyd etmək olar. Əlilliyin qanuni modeli (Legitimacy model of disability) - əlilliyin dəyərlərə əsaslanan anlayış kimi qəbul edilməsi və atipikliklə bağlı izahatların və təriflərin fərdin müəyyən əlillik kateqoriyasına aid olunmasına zəminin yaradılması.
olunması və əlilliyi olan şəxslərin ehtiyaclarının qarşılanması ilə əlaqədar qurulan dövlət və cəmiyyət strategiyaları və yanaşmaları. Hər bir əlillik modeli əlillik məsələlərinə cəmiyyət tərəfındən münasibətini izhar edir və bu sahədə müdaxilələrin çərçivələrini müəyyənləşdirir.
üzrə əlilliyin yaranmasına səbəb olan təsnifat olunmuş xəstəliklər və patologiyaların məcmusu.
yaxud kompensasiyasına yönəldilmiş tibbi, psixoloji, pedaqoji, idman, sosial- iqtisadi və digər tədbirlər sistemi vasitəsilə əlilliyi olan şəxslərin müstəqilliyinin, fıziki, əqli, məişət, sosial və peşə kabiliyyətinin tamamilə və ya qismən bərpası. Əlilliyin səlahiyyətlərin verilməsi modeli(Empowering model of disability) - bu model çərçivəsində əlilliyi olan şəxs və onun yaxinları tibbi müayinə (müalicə) və istifadə edəcəyi sosial xidmətlərlə bağlı qərarları özləri verir. Bu modeldə peşəkar mütəxəssislər xidmət göstərən rolunda çıxış edirlə və əlilliyi olan şəxsləri yalnız istiqamətləndirərək onların verdiyi qərarları icra edirlər. Başqa sözlə, bu modeldə əlilliyi olan şəxs öz hədəf va ınəqsədlərini özü müəyyənləşdirir. Əlilliyin sosial adaptasiya modeli (Social adapted model of disability) - bu model əlilliyi olan şəxslərin məhdudiyyətlərinin əlilliyin özündən yaranıdığını qəbul etsə də, əksər məhdudiyyətlərin şəxsin sağlamlıq statusundan daha çox ətraf sosial mühit tərəfindən yarandığını etiraf edir. Əliliiyin sosial modeli (Social model of disability) - əlilliyin cəmiyyətin yaratdığı problem kimi müəyyən edilməsi və bu problemin həllinin şəxsin cəmiyyətə tam inteqrasiyası və inklyuziyasında görülməsi ilə bağlı konsepsiya. Model çərçivəsində əlillik şəxsin ayrılmaz xüsusiyyəti kimi qəbul olunmur, onun müxtəlif vəziyyətlərin mürəkkəb məcmusu sayılır. Hesab edilir ki, bu vəziyyətlərin çoxu sosial mühit tərəfındən yaradılıb. Əlilliyin spektral modeli (Spectrum model of disability) - insanın müxtəlif görmə, eşitmə və hissiyyat məhdudiyyətliliyinin nəzərdən keçirilməsi ilə bağlı konsepsiya. Modelə əsasən, əlillik funskiyaların və əməliyyatların aşağı səviyyədə həyata keçirilməsini nəzərdə tutmur. Əlilliyin tibbi modeli (Medical model of disability) - insanın xəstəlik, zədə və ümumi sağlamlıq vəziyyətinin mənfiyə doğru dəyişməsi səbəbindən yaranan əlilliyin nəticəsində fərdin rastlaşdığı və peşəkar tibbi mütəxəssislərin müdaxiləsinin tələb olunması ilə bağlı konsepsiya. Tibbi modeldə əlilliyi "sağaltmağa" və ya əlilliyi olan şəxslərin davranışlarında və həyat tərzində sağlam insanların həyat tərzinin tətbiq olunması naminə dəyişiklik yaratmağa çalışırlar. Tibbi model çərçivəsində əlillik probleminin həlli mövcud səhiyyə siyasətinin islahatlarında görülür. Əmək qabiliyyətinin müvəqqəti itirilməsi (Temporary incapacitation, Reversible incapacitıition, temporary loss of capacity to labour) nibətən qısa vaxt müddətində sağlamlıq vəziyyətindəki problemlər səbəbindən əmək funksiyalarının yerinə yetirilməsi iqtidarında olunmaması. Daimi və ya uzunmüddətli əmək qabliliyyətinin itirilməsi halında olan şəxsə əlillik stalusu verilir. Əmək qabiliyyətli yaĢda olan əmək qabliliyyətli əhali (Able-bodied population at active working age) - Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə nəzərdə tutulmuş aşağı və yuxarı yaş həddi arasında olan və hər hansı əmək fəaliyyətini həyata keçirmək iqtidarında olanlar.
şəxsin aşkarlanmamış əmək qabiliyyətlərinin, o cümlədən bacarıq və vərdişlərinin məcmusu.
hərəkətlərini asanlaşdiran yardımçı vasitə. Əsas həyat fəaliyyətləri (Major life activities) özünüidarəetmə, əl hərəkətlərinin edilməsi, gəzmə, görmə eşitmə, nəfəs alma, öyrənmə, cəmiyyətin əmək və ictimai həyatında iştirak etmə kimi əməllərin (hərəkətlərin) məcmusu.
gərginliyi.
yetirərkən, insanın qarşılaşacağı çətinliklər və maneələrin məcmusu. Fəaliyyət sahəsi (Activity fıeld, scope) - gündəlik normal həyatın axınını təmin etmək üçün insanın müxtəlif sahələrdə həyata keçirməli olduğu vəzifə və əməllərin məcmusu. Fəaliyyət sahələrini dörd əsas qrupda təsnif etmək mümkündür: 1) bədən təmizliyi; 2) qidalanma; 3) hərəkət edə bilmə; 4) ev administrasiyası. Fəallıq (Activity) - şəxsin gündəlik normal həyatın axarında həyata keçirilmiş və icrası vacib olan vəzifələrin yerinə yetirə bilməsi. Fərdi xidmət planı (Individual service plan) -evdə və ya xidmət mərkəzində yaşayan və qayğıya möhtac olan insana veriləcək standart sosial qayğı xidmətlərinin növünü, məzmununu və sıxlığını müfəssəl izah edən, həmin insanın və ya ailə üzvlərinin istəklərini də nəzərə alan sosial işçi tərəfindən sistemli şəkildə hazırlanmış tədbirlərin siyahısı.
insanın fıziki inkişafında və ya bədən üzvünün (üzvlərinin) fəaiyyətində xroniki somatik və ya yoluxucu xəstəliklər nəticəsində yaranmış müvəqqəti, yaxud daimi xarakterli pozuntular. Fiziki sağlamlıq (Physical health) - orqanizmin fizioloji sistemlərinin əsas göstəricilərinin fizioloji normalar daxilində olması və onların insanın xarici mühitlə qarşılıqlı fəaliyyət zamanı adekvat dəyişilməsi. Fiziki sağlamlıq insanın fizioloji orqanların mövcud vəziyyəti ilə ölçülür. Fiziki sağlamlığa təsir edən əsas amillər: sistemli qidalanma, tənəffüs, fıziki fəaliyyət, gigiyena və s.
etməsinə, gücünün və çevikliyinin artırılmasına kömək edən, xüsusi məşqlər vasitəsilə yaraları, tarazlıq və hərəkət probiemlərini müalicə edən tibb mütəxəssisi.
vasitələrlə (ultra səs, işıq, elektrik cərəyanı, lazer və s.) sistemli şəkildə müalicə. FM səs gücləndiricisi sistemi (FM Sound Amplification System) - üç ünsürdən (mikrofon və ya ötürücü (transmitter), birqulaqlı FM qəbuledicisi və enerji yığımı cıhazı) ibarət olan və natiqin dediyini eşitmə məhdudiyyəti olan şəxsə simsiz FM yayımı vasitəsilə çatdıran elektron qurğu. Funksional pozğunluq (Functional disorder) -bədən funksiyalarında və quruluşunda əhəmiyyətli bir itki və ya uyğunsuzluğun olması. Funksiyaların kompensasiyası (Functional compensation) - tam inkişaf etməmiş, pozulmuş və ya itirilmiş orqanizm funksiyalarının bədənin qoruyucu funksiyalarının tam istifadə olunması sayəsində əvəzlənməsi.
G Görmə qabiliyyəti məhdud olan insan (Visually impaired person, person with visual impairment)- tək və ya hər iki gözündə tam və ya qismən görmə itkisi və ya məhdudluğu olan şəxs. Görmə qabiliyyəti məhdud olan Ģəxslərlə ünsiyyətin etik prinsipləri (Ethical principles of communication with persons with visual impairment) - görmə qabiliyyəti məhdud olan insanlarla ünsiyyətin qurulmasının müxtəlif qaydaları. Buna əsasən, müşahidə olunmasından öncə görmə qabiliyyəti məhdud olan şəxsə əli uzatmaq lazımdır, bu zaman onun əlini sıxmaq və onu istiqamətləndirmək qətiyyən məsləhət görülmür ; həmin insanlarla danışanda özünü adla təqim elmək lazımdır; görmə qabiliyyəti məhdud olan insanlarla bir məkanda olduqda, həmin məkanı sözlərlə ona təqdim edib, məkanda olan əşyalar və maneələr və onların yerləşməsi haqqında məlumat vemək lazımdır; nəyisə təsvir edəndə səsləri, ətirləri, məkanı əks etdirən sözlərdən istifadə etmək zəruridir; görmə qabiliyyətli məhdud olan insan üçün mətn oxunduqdan əvvəl mətn haqqında qısa məlumat vermək lazımdır və s.
daxil olmaqla, müxtəlif səbəblərdən, o cümlədən, zədələr və ya xəstəliklər fonunda yaranan tam və ya qismən görmə qabiliyyətinin itirilməsi.
pedoqoqu, gözdən əliliyi olan şəxslər üçün məktəb və müəssilərin əsasını qoymuş Valentin Haüynun anadan olan günü. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının qərarına əsasən 13 noyabr Beynəlxalq gözdən əlillər günü kimi qeyd olunur.
birbaşa zahiri baxış vasitəsilə aşkar oluna bilməyən əlillik. Gözə görünməyən əlillik misalları autizmi, hiperaktivlik səbəbindən diqqət çatışmasızlığını, bəzi xroniki ürək-damar xəstəliklərini və s. ehtiva edir.
iradi hərəkətlərin tamamilə itirilməsi vəziyyəti. Hemofiliya (Hemophilia, haemophilia, angiostaxis, bleeding sickness) - qanın laxtalanma xüsusiyyətinin pozulması ilə xarakterizə olunan irsi qan xəstəliyi. Xəstəlik zamanı oynaqlara, əzələlərə və daxili orqanlara öz-özünə zədə və ya cərrahi müdaxilə nəticəsində qanaxma baş verir. Adətən xəstəlikdən kişilər əziyyət çəkirlər, qadınlar isə hemofiliyanın daşıyıcısı kimi çıxış edirlər və xəstəliyə tutulmurlar. Həkim-psixiatr (Psychiatrist, mental physician, mental specialist) - qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada psixiatriya fəaliyyəti ilə məşğul olan mütəxəssis. Həndikəp (Handicap) - digər şəxslərlə bərabər cəmiyyətin həyatında iştirak etmək imkanın itirilməsi və ya məhdudlaşmasnı ifadə edir, əlilliyi olan şəxslərlə ətraf mühit arasında ziddiyyəti təsvir edir.
hərəkətləri məhdudlaşmış insan. Bu şəxslərin məhdudiyyətləri ya anadangəlmə, ya da yaş xəstəliklər və zədələr nəticəsində inkişaf edə bilər.
məhdudiyyəti olan insanlarla ünsiyyətin qurulması qaydaları. Burada əsasən,təkərli oturacaq hərəkət məhdudiyyətli insanların şəxsi məkanının bir hissəsi kimi qəbul olur, odur ki, ona söykənmək, onu itələmək və yaxud üzərinə nəyisə qoymaq qətiyyən olmaz;yardımın göstərilməsindən öncə hər zaman təkərli oturacaq istifadəçisindən həmin yardıma ehtiyacı olub- olmamasını soruşmaq lazımdır; əgər təkərli oturucağı idarə edirsinizsə, o zaman bunu ehtiyatla və yavaş etmək lazımdır; təkərli oturacaq istifadəçisinin getdiyi məkanın müyəssər olub- olmamasını soruşmaq lazımdır; mümkün olduğu halda təkərli oturacaq istifadəçisinin sifəti həmsöhbəti ilə bir səviyyədə olmalıdır və s. Hipodinamiya (Hypodinamia, physical inactivity, sedentary lifestyle) - bu və ya digər səbəbdən fiziki fəaliyyətin məhdudlaşması ilə müşayiət olunan vəziyyət. Oturaq həyat tərzi və oturaq peşə fəaliyyəti uzun sürən, kosmik uçuşlar zamanı çəkisizlik vəziyyəti nəticəsində inkişaf edə bilər. Hipoksiya (Hypoxia, oxigen deficiency, oxyden deprivation, anoxia) - toxumalarda oksigen miqdarının aşağı olması, çatışmazlığı, tənəffüs orqanlarının xəstəliyi, ürək çatışmazlığı və s.
Hippoterapiya tədbirləri sayəsində xəstələrin tonusu qalxır, müvazinət və hərəkətlərin əlaqələndirilməsində yaxşılaşma müşahidə olunur, xüsusilə də pasiyentin psixi inkişafında irəliləyiş görünür. Hospitalizasiya (Hospital admission, stationary admission, hospital confınement, hospitalization) -şəxsin sağlamlıq vəziyyətində ciddi problemlərinin yaranması səbəbindən stasionar tibbi müalicə müəssisəsində yerləşdirilməsi.
əhali və ya onun müxtəlif qrupları arasında xəstəliklərin yayılma dərəcəsi. Bu göstərici əhalinin sağlamlıq vəziyyətini əks etdirir və bir il ərzində müvafiq ərazidə 100, 1000 və 10000 nəfərə düşən qeydə alınmış xəstəliklərin sayı ilə ölçülür. Tibb müəssisələrində ümumi xəstələnmə səviyyəsi, müvəqqəti iş qabiliyyətinin itirilməsi ilə nəticələnən xəstələnmə səviyyəsi, infeksion, peşə xəstəliklərinin yayılması kimi göstəricilər qeydə alınır.
diaqnozun qoyulması üçün zəruri olan açar məlumata malikdir (xəstəliklərin siyahısı və hər bir xəstəliyə verilən dördrəqəmli şifrələri ehtiva edir). Təsnifatda təsnifatlaşmanın üçrəqəmli və dördrəqəmli vahidləri təsvir edən qlossari (siyahı) də daxildir. Təsnifatın nomenklaturasına görə bütün xəstəliklər 17 sinfə bölünür. Xidmət keyflyyəti (Service quality) - sosial xidmətlər sahəsində istər evdə, istərsə də xidmət mərkəzində olan və xüsusi qayğıya ehtiyacı olan insanlara qarşı tətbiq olunan sosial qayğı və xidmətlərin təşkilati quruluşundan, təşkilat sistemindən və idarəetmə funksiyasıyalarından məmuniyyətin, razılığın ifadəsi. Xidmət ınərkəzi (Service centers) - hər yaşda qayğıya ehtiyacı olan insanlara müddətli və ya daimi olaraq təşkilati sosial təminat xidməti göstərmək üçün yaradılan müstəqil qurum.
qayğıya ehtiyacı olan insana evdə və ya xidmət mərkəzində qulluq göstərən, bu sahədə professional səviyyədə təhsil almış mütəxəssis.
olmadığını, qayğıya ehtiyac dərəcəsini, xidmət və təminat növlərini özündə əks etdirən, xidmət heyəti tərəfindən hazırlanmış hesabat.
və ya xidmət mərkəzində xüsusi qayğıya ehtiyacı olan insanlara sosial təminat xidmətləri təqdim etmək funksiyasını daşıyan hökumət və qeyri-hökumət qurumları. Xroniki xəstə (Chronic patient, long-term care patient) - tibbi müalicə və reabilitasiya xidməti almasına baxmayaraq öz fiziki və ya psixi vəziyyətində narahatlığından xilas olmayan şəxs.
reabilitasiyaya baxmayaraq, xəstəliyin, əlilliyin aradan götürülməməsi. Şəxsin əmək fəaliyyətinə maneə olan, mütəmadi nəzarət və müalicə tələb edən xəstəliklər (qan xəstəlikləri, ürək-damar xəstəlikləri, həzm sistemi xəstəlikləri, sidik yolları və çoxalma orqanı xəstəlikləri, dəri xəstəlikləri, xərçənglər, endokrin xəstəliklər, ruhi davranış pozğunluqları, sinir sistemi xəstəlikləri). Xüsusi Ģərait (Special conditions) - sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin pedaqoji-psixoloji, tibii, sosiai və digər xidmətlərdən yararlanması məqsədilə təşkil olunmuş xarici mühitin əlamətlərinin məcmusu.
məhdud şəxslərin məktəbəqədər, ümumi və peşə-ixtisas təhsilinin alınması prosesi. Xüsusi təhsil bölməsi (Special educational branch - sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin təhsil alması üçün ümumi təyinatlı təhsil müəssisəsində yaradılmış struktur hissə.
məhdud şəxslərin təhsil alması üçün yaradılmış təhsil qurumu. X ÜSUS i
t
qavrama səviyyəsi
müxtəlif səbəblərə görə, şəxsi xüsussiyyətləri və təhsil attestasiyaları baxımından yaşıdlarından gözlənilən orta göstəricidən aşağı olan insan.
Xüsusi təhsilə ehtiyacı olan uĢaqlar (Children in need for special education) - fərqli zehni xüsusiyyətləri və bacarıqları səbəbindən xüsusi təhsilə ehtiyacı olan uşaqlar.
operativliyin, çatışmazlığın və sağlamlığın beynəlxalq təsnifatı. Dünya Səhiyyə Təşkilatı tərəfindən 2000-ci ildə əlilliyin təsnif edilməsi, reabilitasiya xidmətlərinin fəallığının artırılması istiqamətində inkişaf etdirilən, ictimai baxımdan çox ölçülü bir təyin etmə və kodlama sistemi. İCF beş əsas elementdən və bunların təzahürlərindən ibarətdir: 1) bədən quruluşu və bundan doğan əlillik; 2) bədən funksiyası və bundan doğan funksional pozğunluqlar (disorder); 3) fəallıq (hərəkət) vəziyyəti və bundan doğan narahatlıqlar; 4) sosial fəaliyyətin vəziyyəti və bundan doğan əlillik; 5) mürəkkəb amillər (ətraf mühit, ailə, insan və bundan doğan şəxsi, ailəvi və ekoloji problemlər). İCF və ICIDH-10 arasında üç mühüm fərq var: 1) əlillik (impairment.) əvəzinə bədən quruluşu və funksiyası; 2) çatışmazlıq (disability) əvəzinə fəallıq; 3) sosial və ekoloji əlillik yerinə ictimai işlirak anlayışları istifadə edilir. Beləliklə, İCT modelində əlilliyinin əsas istiqamətlərini müəyyənləşdirməkdən daha çox mövcud potensialları (güc mənbələri) və bu potensialların sosial və ekoloji aspektləri vurğulanır.
Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|