AZƏrbaycan respublġkasi əMƏK
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- © "AVROPA "
- MÜNDƏRĠCAT
- Ön söz
- VÜQAR HƏSƏNOV Əmək və Sosial Problemlər üzrə
- Elmi-Tədqiqat və Tədris Mərkəzinin direktoru
- Adaptasiya texnologiyaları
- Adaptiv bədən tərbiyəsi
- Aqrafiya
- Alternativ klaviatura
- AĢkar oluna bilən xəbərdarlıq niĢanları
- Avropa Sosial Xartiyası
- Ayrı-seçkilik (Diskriminasiya)
- Beynəlxalq əlillər günü
|
AZƏRBAYCAN RESPUBLĠKASI ƏMƏK VƏ ƏHALĠNĠN SOSĠAL MÜDAFĠƏSĠ NAZĠRLĠYĠ ƏMƏK VƏ SOSĠAL PROBLEMLƏR ÜZRƏ ELMĠ- TƏDQĠQAT VƏ TƏDRĠS MƏRKƏZĠ ƏLĠLLĠK MƏSƏLƏLƏRĠ ÜZRƏ TERMĠNLƏRĠN ĠZAHLI LÜĞƏTĠ BAKI – 2016 ƏLĠLLĠK MƏSƏLƏLƏRĠ ÜZRƏ TERMĠNLƏRĠN ĠZAHLI LÜĞƏTĠ Lüğət V.A.Həsənovun rəhbərliyi və ümumi redaktəsi ilə işçi qrup tərəfındən hazırlanmışdır.
t.f.d.,dos. N.Q.Quliyeva i.f.d.,dos. S.R.Bayramova
Bu lüğətdə əlillik məsələlərinə dair yerli qanunvericilikdə göstərilən, habelə beynəlxalq təcrübədə qəbul olunmuş terminlərin izahı, istifadəsi məsləhət görülməyən söz və ifadələr, reabilitasiya vasitələri və protez-ortopedik məmulatların siyahısı,, əlilliyi olan şəxslərlə bağlı milli vəbeynəlxalqvə bu sahədə mövcud olan beynəlxalq təsisatlar əks olunmuşdur.Lüğət geniş oxucu auditoriyası, xüsusəndə müvafiq icra hakimiyyəti orqanları, dövlət və özəl təşkilatlar, müstəqil ekspertlər, əlilliyi olan şəxslər, bu istiqamətdə fəaliyyət göstərən Qeyri-Hökümət Təşkilatları üçün yardımşı vasitə kimi nəzərdə tutulmuşdur. Lüğətin hazırlanması zamanı Fransadan olan ekspertlər Kristian Mutiye (Christian Moutier) və Bernard Laborelin (Bernard Laborel) rəy və təklifləri nəzərə alınmışdır. Lüğət Əmək və Sosial Problemlər üzrə Elmi- Tədqiqat və Tədris Mərkəzi Elmi Şurasının qərarı ilə nəşr olunur (11 noyabr 2016-cı il tarixli 14 saylı protokol)
4702060104-98
8032-2016
© "AVROPA " nəşriyyatı, 2016
MÜNDƏRĠCAT Ön söz................................................................................................ ......4 1. Əsas hissə (izahlı terminlər siyahısı).................................................. 10 2. İstifadəsi məsləhət görülməyən söz və ifadələr........................... 85 3. Reabilitasiya vasitələri va protez-ortopedik məmulatların siyahısı....89 4. Təsisatlar................................................. ...........................................112 5. Əlilliyi olan şəxslərlə bağlı milli va beynalxalq qanunvericilik.........139 6. Ədabiyyat siyahısı............................................................................. 144
Ön söz Tarixən əlilliyi və məhdudiyyəti olan şəxslərə qarşı cəmiyyət və dövlət tərəfindən münasibət fərqli idi. Əhalinin digər həssas qrupları kimi, əlilliyi olan şəxslər də özlərinə qarşı münasibətin müxtəlif dövrlər üzrə dəyişməsinin şahidi olmuşdurlar. Qədimdə onlara qarşı münasibət və onlarla rəftar aqressiya və dözümsüzlüyə arxalanırdı. Bioloji patologiyalarla, xəstəliklərlə və zədələrlə doğulan uşaqlar cəmiyyət tərəfındən birmənalı olaraq "qüsurlu" kimi qəbul olunurdu və bu cür körpələrin dünyaya gəlməsi tanrının insanlara törətdiyi əməllərə və günahlara görə göndərdiyi cəza və ya sınaqla əlaqələndirilirdi. Belə yanaşma və rəftar hüquqi sistemdə də institusional şəkildə əks olunmuşdur. Misal üçün, Likurq və Spartanın qanunlarına əsasən, əlilliklə doğulan uşaqlar təcrid və ya, ümumiyyətlə, fiziki məhv olunmalı idi. Antik dünyada əlilliyi olan şəxslər vətəndaş kimi deyil, hüquqi stastusuna görə kölələrə bərabər tutulurdu. Qanunvericilik hətta ali təbəqənin nümayəndələrini də əlilliyinə görə seçərək, onları "tam dəyərli" (tanınan) və "dəyərsiz" (tanınmayan) qruplara ayırırdı. Bunun nəticəsində onlar fərqli münasibətlə qarşılaşırdılar. Belə vəziyyət əlilliyi olan şəxslərin ekslyuziyasının təməlinin qoyulmasına gətirib çıxartmışdır. Daha sonrakı dövrlərdə, Xristianlığın və İslamın bərqərar olunması ilə bu insanlara qarşı münasibət aqressiya və dözümsüzlükdən şəfqətə doğru dəyişildi. Qərbi Avropada ilk hospislər və sığınacaqlar yaradılmışdır. Əlilliyi olan şəxslər artıq fıziki məhv olunmur, əksinə onlara qida və tibbi müayinə və müalicə xidmətləri təklif olunurdu. Əlilliyi olan şəxslər üçün fəaliyyət göstərən ixtisaslaşmış himayədar təsisatlar adətən dini qurumların nəzdində, daha sonra isə rəsmi hakimiyyət orqanlarıın nəzdində çalışırdı. Lakin göstərilən xidmətlərə rəğmən, bu kateqoriyaya aid olan insanlar ictimai proseslərdə iştirak etmir, qərar qəbul etmək hüququna malik deyildilər, hətta cəmiyyətdə onlarla bağlı çoxsaylı xürafat və mövhumat mövcud idi. Beləliklə, onlar cəmiyyətdən təcrid olunmuşdur. Reabilitasiya xidmətlərinin təkmil olmaması səbəbindən, habelə təhsil və peşə istiqamətləndirməsi üzrə xidmətlərin göstərilməməsi səbəbindən bu insanlar əmək fəaliyyəti ilə məşğul olmaq və müstəqil həyat tərzi sürmək imkanından məhrum idi. Belə münasibət və rəftar əlilliyi olan şəxslərin seqreqasiyasına təsir göstərir. İntibah dövründən etibarən, humanizm və insanın hər şeydən üstün tutulması kimi ideyaların yayılması mühitində əlilliyi olan şəxslərə qarşı münasibət müsbətə doğru dəyişməyə başlamışdı. İlk növbədə sensor pozulmaları olan insanların təhsil sisteminə çıxışını təmin etmək məqsədilə Parisdə 1770-ci ildə eşitmə və nitq məhdudiyyəti olan, 1784-cü ildə görmə qabiliyyəti məhdud olan insanlar üçün xüsusi məktəblər açıldı. Sankt-Peterqburda 1806-cı ildə eşitmə məhdudiyyəti olan insanlar, 1807-ci ildə görmə qabiliyyəti məhdud olan uşaqlar üçün məktəblər açılmağa başlandı və artıq XX əsrin əvvəlindən Avropa ölkələri əlilliyi olan uşaqların bir qisminin təhsillə əhatə olunması sistemindən tam şəkildə əhatə olunması sisteminə keçməyə müvəffəq olmuşdular. Həmçinin, XX əsrdə sağlamlıq imkanları məhdud insanlar üçün iş yerləri də yaranmağa başlamış və belə iş yerləri onlar üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi müəssisələrdə yaradılmışdır. Nəticədə əlilliyin "institutlaşması" baş vermiş və onların paralel inkişafı üçün şərait yaradılmışdır. Bu mərhələ əlilliyi olan şəxslərin inteqrasiya mərhələsi kimi adlandırılır.
13 dekabr 2006-cı il tarixində BMT tərəfindən "Əlilliyi olan Şəxslərin Hüquqları haqqında Konvensiya"nın qəbul olunması ilə əlilliyi olan şəxslərin həyatında yeni dönəm formalaşmağa başladı. Konvensiyanın əsas məqsədlərindən biri də əlilliyi olan şəxslərin ləyaqətinə hörmət edilməsini həvəsləndirməkdən ibarətdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu Konvensiya dünyada əlillik anlayışını köklü şəkildə dəyişərək,əlilliyin tibbi modelindən sosial modelinə keçidlə bağlı təklifləri özündə ehtiva etmişdir. Ənənəvi qəbul edilmiş tibbi model əlilliyin məhz şəxsin daxilində yaranan "qüsurlar", "zədələr" və xəstəliklər sayəsində disfunksiyaların aşkarlanması və həmin şəxslərin "əlillər" qrupuna daxil olmasını iddia edirdi. Belə şəxslər "qüsurlu" və tibbi korrektəyə möhtac olan insanlar kimi qələmə verilirdi. Sosiai modeldə isə, əlillik ətraf mühitin çoxsaylı amillərinin təsiri nəticəsində əlilliyi olan şəxslərin məhdudiyyətlərlə və maneələrlə rastlaşdığı vəziyyət kimi qəbul edilir. Sosial modeldə əlilliyi olan şəxslərin "düzəlməsinə", "korreksiyasına" ehtiyac duyulmur, əksinə, ətraf mühitin həmin şəxslərin məxsusi ehtiyaclarına uyğunlaşdırılmasını nəzərdə tutur. Sosial modeldə əlilliyi olan şəxslərə qarşı mərhəmət və şəfqət istənilmir, cəmiyyət üzvlərinin özlərini onların yerinə qoyması, onları başa düşməsi və bütün vətəndaşlar kimi onların da tam bərabərhüquqlu şəxs olması nəzərdə tutulur. Bu modelin təməlini müyəssərlik və müstəqil həyat prinsiplərinin tətbiqi təşkil edir. Bu prinsiplərə əsasən, ətraf mühit obyektləri, xidmətləri və ehtiyatları əlilliyi olan şəxslər üçün əlçatan olmalıdır, gündəlik həyatda isə onlar imkan daxilində özlərini idarə edib, müstəqil şəkildə qərarları qəbul etməli və heç kəsdən asılı olmamalıdır. Konvensiyanın müddəalarına əsasən, əlilliyi olan şəxslərə qarşı bütün ayrıseçkilik formaları ləğv olunmalı, onların hüquq və azadlıqları təmin olunmalı, ləyaqətləri və dəyərləri qorunmalıdır. Bu Konvensiyanın tam tətbiqi nəticəsində bəşəriyyət artıq keyfiyyətcə yeni mərhələyə, əlilliyi olan şəxslərin inklyuziyasına qədəm qoyacaq. Əvvəllər daha geniş yayılmış inteqrasiya konsepsiyasından fərqli olaraq, inklyuziya paralel inkişafı deyil, məhz müştərək, hər bir sahəni əhatə etməklə, birgə inkişafı ehtiva edir və əlilliyi olan şəxslərin öz müqəddəratını təyin edib qərar qəbul etmə prosesində tam iştirakı nəzərdə tutur. 2 oktyabr 2008-ci il tarixində Azərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən yuxarıda qeyd olunan Konvensiyaya qoşulmaq barəsində qanun imzalanıb və bu Konvensiyanın icrası ilə əlaqədar öhdəliklərin yerinə yetirilməsi üzrə vəzifələr müəyyənləşdirilib. Təqdim olunan Terminlərin İzahlı Lüğəti həmin Konvensiyada nəzərdə tutulmuş öhdəliklərə uyğun olaraq hazırlanmışdır. Onların sırasında Konvesiyanın 3-cü maddəsinin b) bəndində - ayrı-seçkiliyə yol verilməməsi, d) bəndində -əlilliyi olan şəxslərin xüsusiyyətlərinə hörmət olunması və onların
4-cü maddəsinin l.b) bəndində -əlilliyi olan şəxslərə münasibətdə ayrıseçkilik yaradan mövcud qanunların, qərarların, adət və əsasların dəyişdirilməsi və ya ləğv olunması üçün bütün lazımi tədbirlərin, o cümlədən qanunvericilik tədbirlərinin görülməsi, 8-ci maddəsinin l.a) bəndində -əlillik məsələlərində, ailə səviyyəsi də daxil olmaqla, bütün cəmiyyətin maariflənməsini yüksəltmək və əlilliyi olan şəxslərin hüquqlarına və ləyaqətinə hörmət olunmasını möhkəmləndirmək və 2.ii) bəndində - əlilliyi olan şəxslər haqqında müsbət təsəvvürlərin həvəsləndirilməsi və onların cəmiyyət tərəfindən daha dərindən başa düşülməsi kimi göstərilən öhdəlikləri qeyd etmək olar. Bu öhdəliklərə əsasən və tibbi modeldən sosial modelə keçidlə əlaqədar olaraq əlilliyi olan şəxslərlə bağlı "Tipik", "atipik" və "norma"nın əksini təşkil edən "anormallıq" terminləri istifadə edilməməlidir. Ümumiyyətlə, sosial modeldə əlilliyi olan şəxslərə qarşı alçaldıcı və təhqiramiz sözlər və ifadələr işlənilməməlidir. Bunun bir neçə səbəbi vardır. İlk növbədə belə ifadələr əlilliyi olan şəxslərə qarşı müəyyən, əsasən mənfı münasibətin yaranmasına səbəb olur. Bu da, öz növbəsində, əlilliyi olan şəxslərlə bağlı stiqmaların və stereotiplərin yaranmasına təkan verir. Stiqmalar və stereotiplər yekunda əlilliyi olan şəxslərə qarşı ayrı-seçkiliyin formalaşmasına gətirib çıxardır. Bu səbəbdən həm cəmiyyət, həm əlilliyi olan şəxslər öz potensial qabiliyyətləri, bacarıqları və vərdişləri barəsində mənfi fikirdə olurlar və bir çox hallarda, inklyuziya ilə bağlı çətinliklərlə rastlaşırlar. Belə ki, işəgötürənlər əlilliyi olan şəxslərin əmək məhsuldartığının aşağı səviyyədə olmasını və icra edəcəyi əmək funksiyalarının məhdudluğunu əsas səbəb kimi götürərək onların işlə təmin olunmasından boyun qaçırırlar. Digər bir məsələ isə, hər bir əhali qrupunun özü ilə əlaqədar olan söz və ifadələri özlərinin qəbul etməsidir. Nəzərə alaraq ki, Azərbaycan Respublikasında əliliiyi olan şəxslərin tam əksəriyyəti "əlil", "ağıldankəm", "axsaq", "autik", "Daun", "debil", "epileptik", "dovşandodaq", "kar", "kor", "lal" və bunun kimi sözlərin istifadəsini bəyənmir və özlərinə qarşı həmin söz və ifadələri təhqiramiz sayır. Bununla əlaqədar olaraq təqdim olunan Terminlərin İzahlı Lüğətinin tərtibatçıları bu amili nəzərə alaraq "Əlilliklə bağlı İstifadəsi Məsləhət Görülməyən Terminlərin Siyahısını işləyib hazırlayıblar. Hal-hazırda bu cür söz və ifadələr həm danışıqda, həm də elmi ədəbiyyatda geniş istifadə olunur. Odur ki, həmin söz və ifadələrin neytral, mənfı təsəvvürlər yaratmayan söz və ifadələr ilə əvəz olunması təklif olunur. Bundan başqa, bu lüğətdə dünyada və Azərbaycanda əlilliyi olan şəxslər üçün nəzərdə tutulmuş reabilitasiya vasitələri və protez-ortopedik məmulatların siyahısı ayrıca fəsildə göstərilmişdir. Lüğətin digər fəslində isə əlillik məsələiəri üzrə dünyada fəaliyyət göstərən təşkilatların siyahısı təqdim olunmuşdur. Təşkilatlar haqqında ətraflı məlumat əldə etmək. habelə onlarla potensial əməkdaşlıq əlaqələrin qurulmasını asanlaşdırmaq məqsədllə, həmin təşkilatların İngilis dilində rəsmi adlan və veb-səhifələri qeyd olunmuşdur. Əlilliyi olan şəxslərlə bağlı qəbul olunmuş Konvensiyalar, beynəlxalq sənədlər və milli qanunvericilik sənədlərinin siyahısı lügətin müvafiq fəslində qeyd olunmuşdur. Sonda Lüğətin tərtib olunması zamanı istinad olunan yerli və beynəlxalq qanunvericilik, istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı verilmişdir. Lüğət geniş oxucu auditoriyası, xüsusən də müvafıq icra hakimiyəti orqanları, dövlət və özəl təşkilatlar, müstəqil ekspertlər, əlilliyi olan şəxslər, bu istiqamətdə fəaliyyət göstərən Qeyri-Hökumət Təşkilatları üçün yardımçı vasitə kimi nəzərdə tutulmuşdur.
A
şaquli vəziyyətindən kənara doğru hərəkəti.
inkişaf etdirməklə onun sərbəst yaşamaq imkanlarının artırılması. Adaptasiya texnologiyaları (Adaptive technology) - əlilliyi olan şəxslər üçün internet də daxil olmaqla, istifadəsi tam və ya qismən mümkün olmayan informasiya-kommunikasiya texnologiyalarına çıxışı təmin edən proqram təminatı və avadanlıq. Adaptiv bədən tərbiyəsi (Adaptive physical training) - əlilliyi olan şəxslərdə və məhdud funksional qabiliyyətli insanlarda müstəqil həyata, idmanda uğurlara, həyat keyfiyyətnin artırılmasına nail olmaq məqsədilə həyat və peşə əhəmiyyətli zəruri vərdişlərin, bacarıqların, fıziki və iradə imkanlarının əldə olunması ilə əlaqəli bədən tərbiyəsinin metodları və vasitələri, habelə məhdud imkanlı insanlar üçün bədən tərbiyəsi metodlaının, vasitələrin və prinsiplərin istifadə olunmasını öyrənən elmi istiqamət. Adaptiv bədən tərbiyəsi adaptiv fıziki tərbiyə (təhsil), adaptiv hərəkət reabilitasiyası, adaptiv fıziki rekreasiya və idman kimi sahələri ehtiva edir.
məhdudlaşması səbəbindən mətni oxumaq bacarığının itirilməsi. Alternativ klaviatura (Alternative keyboard) - adi klaviaturadan klavişaların həcmi və yerləşməsi ilə fərqlənən və əlilliyi olan insanların istifadəsi üçün nəzərdə tutulan klaviatura.
digər orqanın periferik hissəsinin kəsilməsindən ibarət cərrahi əməliyyat. Apraksiya (Apraxia) - Böyük beyin yarımkürələri və ya döyənək cismin aparıcı yollarının zədələnməsindən irəli çıxan məqsədyönlü hərəki fəaliyyət pozğunluğu. Artroz (Arthrosis) - qığırdaq toxumaının müxtəlif səbəblər üzündən zədələnməsi, səthin kələ-kötür və çat-çat olmasıdır. Normada oynaqdakı sümüklər arasında "yumşaq" sürüşmə olduğu halda, artroz zamanı anormal sürtünmə baş verir - sümüklərin hərəkəti zamanı oynaq səthləri bir-birinə "ilişir". AĢkar oluna bilən xəbərdarlıq niĢanları(Detectable warnings) - hərəkət istiqaməti üzrə görmə qabiliyyəti məhdud olan şəxslər üçün təhlükə təşkil edə biləcək maneələr haqqında məlumat verən, kəsik qübbə şəklində işlənilmiş və yerə bərkidilmiş qurğular. Ataksiya (atonik-astatik forma)
hərəkətlərin əlaqələndirilməsi təzahürünün pozulması, tez-tez yıxılma ilə müşayiət olunan müvazinətin pozulması. Autizm (Autism) - uşaqlarda üç yaşından əvvəl başlayan və məhdud davranışlara gətirib çıxaran, beyinin inkişafına maneə törədən xəstəlik. Autizmin nədən yaranmasına fıkir bildirən mütəxəsislər bunu həm irsi, həm hamiləlik zamanı baş verən narahatlıqlar, həm də uşaqlıqda edilən peyvəndlərlə əlaqələndirirlər. Avropa Sosial Xartiyası (European Social Chart) - iqtisadi və sosial tərəqqinin dəstəklənməsi, o cümlədən şəhər və kənd əhalisinin həyat səviyyəsinin və rifah halının yaxşılaşdırılması məqsədilə 1961-ci ildə Turində müxtəlif dövlətlər tərəfındən imzalanmış beynəlxalq sənəd. Avropa Sosial Xartiyası nəinki milli standartlar qarşısında minimum tələblər müəyyənləşdirir, o, həmçinin,həmin Xartiyanı imzalamış ölkələr qarşısında qarşılıqlı öhdəliklər qoyur. Xartiya 1965-ci ildə qüvvəyə minib, 1988-ci ildə isə həmin Xartiyaya Əlavə Protokol qəbul olunub.
mənsubiyyətinə görə müəyyən hüquqlardan məhrum olunması, onlara qarşı zorakılıq, ədalətsizlik, qərəz və bu kimi digər mənfi münasibətin göstərilməsi.
B
deformasiyası zamanı, qarın böşluğu və qarın divarının xəstəliklərində müdafiə məqsədi ilə istifadə olunan ortopedik məmulat. Baxıcı (Caregiver) - qayğıya möhtac şəxsə evində yardım göstərən, onun hər cür gündəlik qayğılarını öz üzərinə götürən, adətən sertifıkatı olmayan, əsasən ailə üzvləri və ya yaxınlarından olan şəxs.
də keçirilən Beynəlxalq əlillər günü, əlilliyi olan insanların ehtiyaclarını başa düşmək və onların ləyaqət, hüquq və rifahına dəstəyi irəli çəkmək, bu insanların cəmiyyətin siyasi, sosial və mədəni həyatına cəlb edilməsinin yaxşılaşdınlması məqsədilə 1992-ci ildə BMT-nin Baş Assambleyasının 47/3№-li qətnaməsi ilə bəyan edilmişdir. Bədən funksiyası (Body function) - bədən sisteminin fızioloji və psixoloji vəzifələri. Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|