AZƏrbaycan respublġkasi əMƏK
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Bələdçi it (Dog guide) - görmə qabiliyyəti məhdud olan insanlar tərəfindən yardımçı heyvan kimi istifadə olunan, onları istiqamətləndirən, mövcud və yarana bilən təhlükələr haqqında xəbərdarlıq edən, xüsusi təlim keçmiş it. Bələdçi it əlilliyi olan şəxslər tərəfındən verilən əmrləri fərqləndirməli və onlara riayət etməli, maneələrdən uzaqlaşdırmalı, ticarət-iaşə obyektlərində, liftlərdə və ictimai nəqliyyatda sahibini istiqamətləndirməlidir. Bərabərlik (Equality) - əlilliyi olan şəxslərin bütün şəxslərə göstərilən xidmətlərdən faydalanmasını və istifadəsini təmin etmək üçün bərabər şərtlər və imkanlar yaradılması.
orqanizminin zədələnmiş orqan və ya sisteminin funksiyalarının bərpasına, xəstəliyin sabitləşməsinə, orqanizmin kompensator qabiliyyətinin artırılmasına yönəlmiş müalicə tədbirlərinin məcmusudur. Bərpaedici terapiya reabilitasiyanın tibbi aspektlərindən birini təşkil edir və dərmanla müalicəni, fıziki, mexaniki metodları, əmək terapiyasını və digər sahələri əhatə edir. Bioloji adaptasiya (Biological adaptation, biologic adaptation) - orqanizmin ətraf mühitin sabit və dəyişkən şəraitlərinə, habelə xəstəlik və zədə səbəbindən orqanizmin özündə yaranan dəyişikliklərə uyğunlaşması. Bioloji adaptasiyanın nümunələri sırasında bəzi psixofızioloji reaksiyaları, misal üçün, temperatur adaptasiyasını qeyd etmək olar.
məhdudiyyətlər nəticəsində orqanizmin həyat fəaliyyətinin (təhsilalma, ünsiyyət, uyğunlaşma, öz davranışına nəzarətetmə, hərəkətetmə, özünə xidmətetmə, əmək fəaliyyəti) kəskin məhdudlaşmasıdır. Bununla əlaqədar xəstənin daimi olaraq kənar şəxsin yardım və ya qulluğuna ehtiyacı vardır.
Assambleyası tərəfındən 13 dekabr 2006-cı il tarixində qəbul olunan Beynəlxalq sənəddir. Konvensiyanı imzalamış ölkələr əlilliyi olan şəxslərin insan haqlarının tam şəkildə təmin olunmasını və bu şəxslərin ayrı-seçkiliklə qarşılaşmaması ilə bağlı öhdəliklər götürüb. Konvensiya əlilliyi olan uşaqlar və qadınlar, əlilliklə bağlı məlumatlılıq səviyyəsinin artırılması, müyəssərlik, müstəqil həyat, təhsil və səhiyyə xidmətlərinə çıxış, abilitasiya və reabilitasiya, işlə təmin olunma və s. kimi məsələləri əhatə edir. Brayl əlifbası (Braille, Braille script) - 1821-ci ildə Luis Brayl tərəfindən ciddi görmə problemli insanların oxuyub-yazması üçün tərtib edilən əlifbadır.
Cəmiyyətin həyatında tam və səmərəli iĢtiraka mane olan sabit fiziki, psixi, əqli və ya hissiyyat məhdudiyyətləri (Long-term physical, mental, intellectual or sensory impairment hindering full and effective participation of persons with disabilities in society) - şəxsin müstəqil yaşamaq, özünəxidmət, hərəkət, səmtlənmək, ünsiyyət, öz davranışına nəzarət, habelə təhsil almaq imkanlarının işləmək qabiliyyətinin tam və ya qismən itirilməsi.
Ç
vasitələrdən, avadanlıqlardan, proseslərdən, fəaliyyətlərdən və ya ehtiyatlardan yararlanmasını məhdudlaşdıran faktor. Maneələr fıziki, institusional, infrastruktur, memarlıq, ayrı-seçkilik və s. kateqoriyalara aid ola bilər.
DaĢıyıcı (Carrier) - xəstəliyin genetik defektini özündə daşıyan və xəstəliyin klinik əlamətləri olmayan şəxs. Daun sindiromu (Down's syndrome, Down syndrome, trisomy 21 syndrome) - xromosom saylarında olan patoloji dəyişikliklər nəticəsində əmələ gələn xəstəliklərdən ən çox təsadüf edilən patoloji formadır. Bu, genetik nizamsızlıq nəticəsində insanın 21 xromosom cütündə artıqdan bir xromosom olması vəziyyəti və bunun nəticəsi olaraq ortaya çıxan xəstəliyə verilən addır. Bu sindrom 1866-cı ildən məlumdur. İngilis həkimi Lanqdan Daun xarakter xüsusiyyəti olan bu xəstəliyi bir qız uşağında müşahidə edib və onu "monqolizm" adlandırıb. Ancaq asiyalı alimlərin xəstəliyin "monqolizm" adlandırılmasına təpgisindən sonra bu xəstəlik onu kəşf edən alimin şərəfinə "Daun sindromu" adını alıb. Daun sindromu ilə doğulanların zehni və psixi inkişafı zəif olur. Defektologiya (Defectology) - uşaqların fıziki, psixi inkişafinın məhdudiyyətlərini və onların təlim-tərbiyə metodlarını öyrənən elm sahəsidir. Dekompensasiya (Decompensation, incompensation) - orqanizmin uyğunlaşma mexanizminin zədələnməsi və ya tükənməsi səbəbindən onun ümumi fəaliyyətinin və ya funksional sistem (yaxud orqanlar) fəaliyyətlərinin pozulmasıdır.
ilə mühit arasında uyğunsuzluq. Diaqnostika (Diagnostics, diagnosis, diacrisis) -xəstəliyin, əlilliyin forma və dərəcəsinin müəyyən edilmə metodlarının və üsullarının məcmusudur. Diskineziya (Dyskinesia, dyskinesis) - ətrafların, bədənin, üz əzələlərinin, dilin və udlağın qeyriiradi, davamlı, əlaqələndirilməmiş müxtəlif hərəkətləri. Yuxu zamanı bu hərəkətlər müşahidə olunmur.
riyazi qabiliyyətlərin qazanılması və istifadə edilməsi zamanı yaranan çətinliklərlə özünü biruzə verən vəziyyətdir (patologiya). Oxu prosesinin qismən pozuntusu deməkdir. Hərflərin tanınmaması, hecalarda və hecaların sözlərdə birləşməsi ilə bağlı çətinliklər oxunun ləngiməsinə, sözün səs formasının səhv əks olunmasına, hətta ən sadə mətinin səhv başa düşülməsinə səbəb olur. Dispraksiya (Dyspraxia) - uşaqlarda əzələ tonusu və iflic olmadığı halda sadə hərəkət qabiliyyətinin (məsələn: geyinmək, yemək, danışmaq və s.) pozıılmasıdır. Distrofiya (Dystrophy, paratrophid) - orqan və (oxumalarda maddələr mübadiləsinin pozulmasından baş verən xəstəlik halıdır. Səbəbi orqanizmə kifayət qədər qida maddələrinin daxil olmaması və onların yaxşı mənimsənilməməsidir.
məhdud olan şəxslərin oxuması üçün böyüdən kompyuter avadanlığı və ya proqram təminatı.
dərk olunma imkanları məhdud olan şəxslər üçün kompyuter ekranında yazılan mətni səsləndirən proqram təminatı.
Ekskluziya (Exclusion) - fiziki və əqli cəhətdən sosial həyatdan təcrid olunma. Ekzartikulyasiya (Exarticulation, amputation in contiguity, disarticulation) - bioloji cəhətdən insanın ətraflarının və ya onların hissələrinin oynaqdan kəsilməsi. Empatiya (Empathy) - özünü başqa insanın və ya canlının yerində hiss etmə bacarığı, başqasının dərdinə şərik olma hissi. Epilepsiya (Epilepsy, falling sickness, sacred disease) - şüurun itməsi ilə müşayiət olunan qıcolma şəklində xəstəlik. Qıcolmalar tutmaşəkilli olur. Erkən Diaqnoz Xidmətləri (Early detection services, early diagnosis, early recognition, preliminary diagnosis) - 0-6 yaş arası uşaqlarda, yəni uşaqlıq və məktəbəqədər dövrdə meydana gələn fıziki və zehni inkişafında məhdudiyyətlərin erkən diaqnoz edilərək, erkən müdaxilə ilə əlilliyin qarşısının alınması və erkən başlanan reabilitasiya tədbirlərinin məcmusu. Erqoterapiya (Ergotherapy, occupational therapy) - şəxsin zəruri həyat vərdişlərinin gündəlik həyatda inkişafı, bərpası və saxlanılması ilə bağlı məsələləri öyrənən tibb sahəsi. Erqoterapiya başlıca olaraq aşağıdakı fəaliyyətlərin həyata keçirilməsinə təsir göstərir: 1) gündəlik məişət; 2) instrumental məişət (yeməyin hazırlanması, alış-satış, uşaqlara və ev heyvanlarına baxım); 3) istirahət və yuxu; 4) təlim; 5) iş; 6) oyun; 7) asudə vaxtın təşkili. Erqoterapiya prosesi şəxsin vəziyyətinin qiymətləndirilməsi, tibbi müdaxilə və nəlicələrin təhlili sahələrini əhatə edir. EĢitmə aparatları (Hearing apparatus) - eşitmə funksiyasını bu və ya digər dərəcədə itirmiş şəxslərin eşitmə funksiyalarını nisbətən bərpa elmək üçün istifadə olunan cihaz.
müxtəlif dərəcələrdə (tək və ya hər iki qulağında, tam və ya qismən) eşitmə qabiliyyətini itirən şəxs. Eşitmə cihazı istifadə edənlər də bu qrupa daxildir.
qabiliyyəti məhdud olan insanlarla ünsiyyətin qurulmasının qaydaları. Buna əsasən, eşitmə qabiliyyəti məhdud olan insanla danışanda onun düz üzünə baxmaq lazımdır, düzgün ünsiyyət üsülunun seçilməsini bilmədiyiniz halda, həmin üsulu eşitmə qabiliyyəti məhdud şəxsdən soruşmaq lazımdır; belə insanlarla danışan zaman onların diqqətini cəlb etmək üçün onları adı ilə çağırmaq lazımdır; əgər həmin şəxs sizdən nəyinsə təkrar edilməsini xahiş edərsə, o zaman həmin sözləri təkrar edin; xəbərdarlıq etmədən söhbətin mövzusunu dəyişməyin və s. Evdə qıılluq xidməti (At-home services, home services, visiting services, home attendant services) - sosial xidmət işçisi tərəfindən ev şəraitində aparılan, evin idarəsinə yönəldilmiş gündəlik fəaliyyətlərin məcmusu. Evdə sosial xidmət (At-home social services) -xüsusi qayğıya ehtiyacı olan şəxslərə sosial xidmət işçisi tərəfindən fərdi qayğı planı çərçivəsində davamlı olaraq ev şəraitində təqdim olunan sosial fəaliyyətlərin məcmusu. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan insanların (yaşlılar, əlilliyi olan şəxslər, kəskin və xroniki xəstələr) yaşadıqları, mənimsədikləri və özlərini rahat hiss etdikləri məkanlarda və sosial mühitdə onların sosial qayğılarına yönəlmiş baxıcı ailə üzvləri tərəfındən və ya sosial təminat xidmətləri göstərən müəssisə və təşkilatların peşəkar sosial xidmət
mütəxəssisləri tərəfindən qısa və ya uzun müddətli olaraq aparılan xidmətlərin məcmusu. Evdə təhsil (Homeschooling) - sağlamlıq vəziyyətinə görə təhsil müəssisəsində təhsil almaq imkanı olmayan şəxslərin müvafıq təhsil müəssi-səsinin pedaqoji işçilərinin köməyi ilə ümumtəhsil proqramlarını evdə mənimsəməsi.
Əqli inkiĢaf məhdudiyyəti olan Ģəxs (Mental (defectiveness, mental deficiency) - mərkəzi sinir sisteminin zədələnməsi nəticəsində təfəkkürdə və yaddaşda olan məhdudiyyətlər.
mobilliyini təmin edən, onların məkanda hərəkət etmələri üçün nəzərdə tutulmuş vasitə.
tərəfındən qəbul olunmuş sənəd. Bəyannamənin qəbulunun əsas məqsədi əlilliyi olan şəxslərin həyat səviyyəsinin artırılması, onların məşğulluğunun təmin olunması, cəmiyyətin iqtisadi və sosial sahələrində tərəqqi və inkişafın dəstəklənməsidir.
reabilitasiyas;nın aparılması üçün nəzərdə tutulan müəssisədir. Əlillik (tibbi model) (Disability (according to medical model) - şəxslərin müxtəlif maneələrlə qarşılıqlı təsir zamanı digərləri ilə bərabər səviyyədə cəmiyyətin həyatında tam və səmərəli iştirakına maneə olan sabit fiziki, psixi, əqli və ya hissiyyat pozuntusu. Əlillik əlamətinə görə ayrı-seçkilik (Discrimination on the grounds of disability) -siyasi, iqtisadi, sosial, mədəni, mülki və ya digər sahələrdə əlilliyi olan şəxslərin bütün insan hüquqları və əsas azadlıqlarının digərləri ilə bərabər səviyyədə tanınmasının, həyata keçirilməsinin məhdudlaşdırılmasından və ya inkar olunmasından ibarət əlilliklə bağlı istənilən fərq qoyma, istisna və məhdudiyyətlər tətbiqetmə, o cümlədən müyəssərliyə nail olmaq üçün qanunvericiliklə nəzərdə tutulan ağlabatan uyğunlaşmadan imtina. Əlillik riski (Disability risk) - hər hansı səbəbdən insanın hər an və hər yerdə əlillik qazana bilmə təhlükəsi. Əlillik səviyyəsi (Disability rate) - əlilliyl olan şəxslərin sayının ümumi əhaliyə nisbəti. Əlillik növləri (Disability types) - müxtəlif səbəblərdən əlilliklərini fərqli formada yaşayan və ya hiss edən insanların əlilliyinin əlamətlərinə görə təsni- fatlaşdırılması. Misal üçün, görmə məhdudiyyətli, fiziki məhdudiyyətli, eşitmə məhdudiyyətli, danışma məhdudiyyətli, mental məhdudiyyətli və s. Əlilik vəsiqəsi (Certificate of person with disability) - əlilliyi olan şəxslərə müəyyən sosial, mədəni və iqtisadi hüquqlardan daha rahat istifadə etmələri üçün verilən sənəd.
Əlilliyə görə əmək pensiyası (Disability retirement pension, disablernent attowance, disability working allowance) - sığorta olunanın xəstəlik və ya xəsarət nəticəsində yaranan əqli və ya liziki məhdudiyyətlərə görə əmək qabiliyyətinin məhdudlaşması ilə əlaqədar qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş qaydada təyin olunan sosial təminatın növü. Əlilliyi olan iqtisadi fəal Ģəxs (Economically active person with disability) - əmək fəaliyyətlə məşğul olmayan, lakin işləmək arzusunda olan, aktiv şəkildə iş axtaran əlilliyi olan insan.
Əmək qabiliyyətinə qismən malik olmasına baxmayaraq, bir çox psixo-sosial, iqtisadi və məhdud ətraf-mühit şərtlərinə görə bacarıqlarını göstərmək iqtidarında olmayan insanlar qeyri-iqtisadi fəal əhali qrupuna aid edilir. Əliliyi olan Ģəxs (tibbi model) (Person with disability (according to medical model)) anadangəlmə, xəstəlikdən və ya xəsarətdən doğan əqli və ya fiziki məhdudiyyətlər nəticəsində həyat fəaliyyəti məhdudlaşan, sosial yardıma və müdafıəyə ehtiyacı olan insan.
ilə bərabər səviyyədə cəmiyyətin həyatında tam və səmərəli iştiraka mane olan sabit fiziki, psixi, əqli və ya hissiyyat məhdudiyyətləri olan insan, o cümlədən sağlamlıq imkanları məhdud 18 yaşınadək uşaq. Əlilliyi olan Ģəxslər üçün xüsusi iĢ yerləri (Special workplaces for employment of persons with disabilities) - əlilliyi olan şəxsin ehtiyaclarını və məhdudiyyətlərini nəzərə alaraq onların əmək fəaliyyətinin yerinə yetirilməsi məqsədilə əməyin təşkili zamanı əlavə tədbirlərin, o cümlədən əsas və yardımcı avadanlığın uyğunlaşdırılması, işıqlandırılma sisteminin sazlanması, xüsusi texniki alətlərin təchizatının həyata keçirilməsı əsasında yaradılmış fərdi istehsal məkanı.
ölçülərdə xüsusi təhsilə ehtiyacı olan insanlara təhsil xidmətləri göstərən məktəb və mərkəzlər.
əlilliyi olan şəxslər üçün digərləri ilə bərabər səviyyədə bütün insan hüquqlarının və əsas azadlıqların həyata keçirilməsini təmin etmək məqsədilə iş, təhsil, səhiyyə və digər sosial mühitin və infrastrukturun zəruri və ağlabatan uyğunlaşdırılması və modifıkasiyası.
olan şəxslərin cəmiyyətə inteqrasiya və inklyuziyası məqsədilə onlar üçün müəyyən edilən sosial, iqtisadi və mədəni haqlar.
şəxslərin ümumi sayına nisbəti. Əliliyi olan Ģəxslərin məsləhət mərkəzi(Consultation centre for persons with disabilities) -əlilliyi olan şəxslərlə bağlı veriləcək qərarlarda onların fıkrini ifadə edə bilən və qərarlara təsir edə bilən qurum. Əlilliyi olan Ģəxslərin təhsili (Education of persons with disabilities) - əlilliyi olan şəxslərin təhsil ehtiyaclarını, əlillik dərəcələrinə və xüsusiyyətlərinə uyğun bir şəraitdə, adətən xüsusi olaraq yetişdirilmiş sosial pedaqoqlar tərəfindən aşılanan bilik və vərdişlərin mənimsənilməsi prosesi. Əlilliyi olan Ģəxslərin və sağlamlıq imkanları məhdud uĢaqların fərdi reabilitasiya proqramı (Individual rehabilitation program of persons with disabilities and children with health limitations) - reabilitasiya tədbirlərini, habelə sosial yardımın növlərinin konkret həcmini, növünü və icra müddətini ardıcıl qaydada müəyyən edən sənəd.
həyat
fəaliyyətinin məhdudlaşmasının aradan qaklmlmasına, yaxud kompensasiyasına yönəldilmiş tibbi, psixoloji, pedaqoji, idman, sosial-iqlisadi və digər tədbirlər sistemi. Reabilitasiyanın başlıca məqsədi əlilliyi olan şəxslərin və sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların sosial adaptasiyası və sosial statusunun bərpasıdır.
fəaliyyətinin məhdudlaşmasının aradan qaldırılmasını, kompensasiya edilməsini, cəmiyyətin həyatında onlara digər vətəndaşlarla bərabər imkanlar yaradılmasını nəzərdə tutan iqtisadi, sosial və hüquqi dövlət təminatları sistemi. Əlilliyi olan Ģəxslərin, uĢaqların sağlamlıq imkanları məhdudluğunun qarĢısının alınması (Prevention of impairment of persons with disability and children with health limitations) əlilliyi olan şəxslərin, uşaqların sağlamlıq imkanları məhdudluğunun baş verməsi və ağırlaşması hallarına qarşı yönəldilmiş tibbi, ekoloji, gigiyenik, texniki təhlükəsizlik, idman və digər tədbirlər sıstemi.
qurulmasının ümumi qaydaları. Əlilliyi olan şəxslə hətta müşahidə olunduğu halda belə söhbət edərkən birbaşa əlilliyi olan şəxsə müraciət etmək lazımdır; əsas diqqət şəxsin əlilliyinə deyil, ona və ya müzakirə olunan problemə verilməlidir; düzgün səs tonu və ifadəni seçmək lazımdır və s.
əlaqədə olan insanlar (əlilliyi olan şəxslərin ailə üzvləri, yaxın dostları, işəgötürənlər) arasında onların əmək fəaliyətinin təşkili və bunun nəticəsində gəlirin əldə edilməsi zəminində yaranmış münasibətlər sistemi əks etdirən konsepsiya. Model azlıq haqlarının qorunması ilə əlaqəli konsyumerist model sayılır. Modelin çərçivəsinə görə, əgər hər hansı bir demoqrafık qrup çəkisinə uyğun olaraq öz ehtiyac-əsaslı iqtisadi tələblərini irəli sürsə, o zaman şirkətlər və
dövlət həmin tələbin ödənilməsi ilə bağlı müvafıq tədbirlərin həyata keçirilməsi məcburiyyətində olacaqdır. Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|