ÖVLƏt qt sad un vers tet mag stratura məRKƏZ Əlyazmas ı

 

 

-

   

-

   

-

   

-

   

-

   

-

   

-

   

-

   

-

   

-

   

-

   

-

   

-

   

 

 

 

 

Kameral  yoxlamalar  vergi  orqanı  tərəfindən  yerlərə  getmədən  vergi  orqanında 

olan,  vergi  ödəyicisi  tərəfindən  təqdim  edilən  vergi  hesabatları,  habelə  vergilərin 

hesablanmasını  və  ödənilməsini  özündə  əks  etdirən  və  vergi  ödəyicisinin  fəaliyyəti 

haqqında  vergi  orqanında  olan  digər  sənədlər  əsasında  aparılır.  Bu  zaman  hesabat 

formalarının doldurulmasının, vergilərin hesablanmasının düzgünlüyü və hər hansı bir 

güzəştdən istifadə etmənin qanunauyğunluğu yoxlanılır. 

Kameral vergi yoxlamasının məqsədi aşağıdakılardan ibarətdir: 

Keçirilmə  

yerinə görə 

 

Yoxlanılan  

məsələlərin  

həcminə görə 

Yoxlamanın 

təşkili  

üsuluna görə 

Yoxlamanın 

aparılma 

üsuluna görə 

 

Kameral 

 

Səyyar 

 

Kompleks 

 

Məqsədli 

 

Seçmə 

 

Növbəti 

 

Növbədən 

kənar

 

 

Başdan-başa 

 

Seçmə 

 

VERG  YOXLAMALARI 

 

 

38

 - vergi ödəyiciləri tərəfindən vergi qanunvericiliyinə əməl edilməsinə nəzarət; 

- vergi hüquq pozuntularının müəyyənləşdirilməsi və qarşısının alınması; 

-  aşkar  edilmiş  pozuntular  üzrə  qismən  və  ya  tam  ödənilməmiş  məbləğlərin 

tutulması; 

-  yol  verilmiş  qanun  pozuntularına  görə  müqəssir  şəxslərin  vergi  və  inzibati 

məsuliyyətə cəlb edilməsi; 

 - səyyar vergi yoxlamalarının keçirilməsi üçün vergi ödəyicilərinin seçilməsinin 

ə

saslandırılması üçün informasiyanın hazırlanması. 

Kameral  vergi  yoxlamaları  vergi  ödəyiciləri  tərəfindən  vergilərin  hesablanması 

və ödənilməsi üçün əsas olan sənədlərin vergi orqanına təqdim edildiyi gündən 30 gün 

müddətində keçirilir. 

Kameral    yoxlama  aparmaq  üçün  vergi  ödəyicisindən  təqdim  olunmuş 

bəyannamə  ilə  bağlı  sənədlərdə  olan  məlumatlar  əsasında  ziddiyyət  və  ya  səhv  aşkar 

edildikdə  vergi  orqanı  vergi  ödəyicisindən  əlavə  məlumat,  sənəd  və  izahat  tələb  edə 

bilər. 

Kameral    yoxlama  zamanı  vergi  bəyannaməsində  vergilərin  düzgün 

hesablanmaması  (vergi  məbləğinin  az  və  ya  artıq  göstərilməsi)  aşkar  edildikdə,  vergi 

ödəyicisinə  5  gün  müddətində  müvafiq  icra  hakimiyyəti  orqanının  müəyyən  etdiyi 

qaydada  vergilərin  hesablanmasına  dair  bildiriş  göndərilir.  Bildirişdə  hesablamanın 

səbəbləri  və  vergi  ödəyicisinin  qanunvericiliyə  uyğun  olaraq  şikayət  etmək  hüququ 

göstərilməlidir. 

Kameral  yoxlama  aparmaq  üçün  zəruri  olan  vergi  bəyannaməsi  üzrlü  əsas 

olmadan və müəyyən edilmiş müddətlərdə təqdim edilmədikdə, Vergi Məcəlləsinin 67-

ci maddəsinə müvafiq olaraq vergilər hesablanılır. 

Kameral vergi yoxlaması zamanı vergi orqanı qanunvericiliklə müəyyən edilmiş 

qaydalara riayət etmədikdə, vergi ödəyicisinin səyyar vergi yoxlaması keçirilən zaman 

vergi  orqanının  təklifi  əsasında  həmin  yoxlamanın  keçirildiyi  vaxta  qədər  yol  verdiyi 

və  kameral  yoxlama  zamanı  müəyyən  edilə  bilən  səhvləri  (o  cümlədən  vergi 

məbləğinin  düzgün  hesablanmaması,  vergi  məbləğinin  azaldılması  və  sair)  30  gün 

müddətində  düzəltmək  (aradan  qaldırmaq)  hüququ  vardır  və  o,  həmin  müddət 

 

39

bitənədək, yol verdiyi vergi qanunvericiliyinin pozulmasına görə (faizlərin ödənilməsi 

istisna olmaqla) məsuliyyət daşımır.  

Səyyar  vergi  yoxlaması  adından da göründüyü  kimi,  vergi orqanlarının vəzifəli 

şə

xsləri tərəfindən bilavasitə vergi ödəyicisinin yerləşdiyi yerdə həyata keçirilir. 

Kameral  yoxlamadan  fərqli  olaraq,  səyyar  vergi  yoxlaması  vergi  orqanının 

qərarına əsasən həyata keçirilir. 

Səyyar vergi yoxlamasının əsas vəzifələri aşağıdakılardır:  

- vergilərin tam və vaxtında ödənilməsi, onların düzgün hesablanması məqsədilə 

yoxlanılan şəxsin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin hərtərəfli           tədqiqi; 

- tədqiq edilən sənədlərin məzmunundakı uyğunsuzluqların, hesabatların və vergi 

bəyannamələrinin  tərtib  edilməsində,  mühasibat  uçotunun  aparılması  qaydalarında 

pozuntu faktlarının aşkar edilməsi; 

- müxtəlif növ vergilər üzrə vergitutma bazasının formalaşmasına aşkar edilmiş 

pozuntuların təsirinin təhlili; 

-  aşkar  edilmiş  vergi  qanunvericiliyinin  pozulması  faktları  üzrə  dəlillərin 

toplanması və bu pozuntuların sənədlər əsasında öz əksini tapmasının təmin edilməsi; 

-  vergi  ödəyicisinin  vergitutma  bazasını  azaltması  və  ya  vergini  düzgün 

hesablanmaması nəticəsində qismən və ya tam ödənilməmiş vergilərin hesablanması; 

- aşkar edilmiş pozuntuların aradan qaldırılması üçün təkliflərin hazırlanması; 

- vergi ödəyicisinin məsuliyyətə cəlb edilməsi. 

Səyyar vergi yoxlamasının hazırlanması və aparılması prosesi aşağıdakı ardıcıllıqla 

həyata keçirilir 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Səyyar vergi yoxlamasının keçirilməsinə həzırlıq 

 

Vergi ödəyicisinin ərazisində yoxlamanın aparılması 

 

Səyyar vergi yoxlaması aktının tərtib edilməsi 

 

Yoxlama materiallarına baxılması və qərarın qəbul edilməsi 

 

Aktın imzalanması və onun vergi ödəyicisinə təqdim edilməsi 

 

Qəbul edilmiş qərarın həyata keçirilməsi 

 

 

40

Səyyar  vergi  yoxlaması  növbəti  və  növbədənkənar  ola  bilər.  Növbəti  səyyar 

vergi yoxlaması ildə bir dəfədən çox olmayaraq keçirilir və adətən bir ay davam edir. 

Müstəsna hallarda səyyar vergi yoxlaması 90 günə qədər uzadıla bilər. 

Növbəti  səyyar  vergi  yoxlaması  keçirildikdə  vergi  orqanı  tərəfindən  vergi 

ödəyicisinə yoxlama başlanmasından azı 15 gün əvvəl yazılı bildiriş göndərilir. 

Növbədənkənar səyyar vergi yoxlamaları aşağıdakı hallarda keçirilə bilər: 

-

  Verginin  hesablanması  və  ödənilməsi  üçün  zəruri  olan  hesabat 

sənədləri  müəyyən  edilmiş  müddətdə  və  bu  barədə  vergi  orqanlarının 

xəbərdarlığından sonra da təqdim edilmədikdə; 

-

  Vergi yoxlamasının nəticələri üzrə tərtib edilmiş aktda dürüst olmayan 

və ya təhrif edilmiş məlumatlar aşkar olunduqda; 

-

  əlavə  dəyər  vergisi  üzrə  ödənilmiş  vergi,  faiz  və  maliyyə  sanksiyası 

digər  vergilərin,  faizlərin  və  maliyyə  sanksiyalarının  ödənilməsi 

hesabına  və  ya  sonrakı  öhdəliklər  üzrə  ödəmələrin  hesabına  aid 

edildikdə; 

-

  artıq  ödənilmiş  vergilərin,  faizlərin  və  maliyyə  sanksiyalarının 

qaytarılması barədə vergi ödəyicisinin ərizəsi daxil olduqda; 

-

  vergi  orqanının  əldə  etdiyi  mənbəyi  bəlli  olan  hər  hansı  məlumat 

ə

sasında  vergi  ödəyicisinin  gəlirlərinin  və  ya  vergitutma  obyektinin 

gizlədildiyi (azaldıldığı) aşkar edildikdə; 

-

  cinayət-prosesual  qanunvericiliyinə  uyğun  olaraq  məhkəmənin  və  ya 

hüquq-mühafizə  orqanlarının  vergi  yoxlamalarının  keçirilməsi  barədə 

müvafiq qərarı olduqda; 

-

  vergi  qanunvericiliyinə  uyğun  olaraq  vergi  ödəyicisi  tərəfindən 

sənədlər  göstərilən  müddətlərdə  təqdim  edilmədikdə  və  ya  dürüst 

olmayan, yaxud təhrif edilmiş məlumatlar təqdim edildikdə; 

-

  vergi  ödəyicisi  olan  hüquqi  şəxsin  ləğv  edilməsi,  yenidən  təşkil 

edilməsi  vəya  fiziki  şəxsin  hüquqi  şəxs  yaratmadan  sanibkarlıq 

fəaliyyətinə xitam verilməsi barədə müraciəti olduqda. 

Səyyar  vergi  yoxlaması  keçirən  vergi  orqanının  vəzifəli  şəxsləri  vergi 

ödəyicisinin  sahibkarlıq  fəaliyyətini  həyata  keçirmək  üçün  istifadə  etdiyi  ərazisinə  və 

 

41

ya  binasına  (yaşayış  binaları  (sahələri  istisna  olmaqla)  daxil  ola  bilərlər.  Bu  zaman 

onlar  öz  xidməti  vəsiqələrini,  vergi  orqanının  həmin  vergi  ödəyicisində  səyyar  vergi 

yoxlamasının  keçirilməsi  haqqında  qərarını  və  ya  məhkəmənin  qərarını  təqdim 

etməlidirlər. 

Vergi  yoxlamaları zamanı  nəzarət tədbirlərini həyata  keçirən  vergi  orqanlarının 

vəzifəli  şəxslərinin  yaşayış  binalarına  (sahələrinə)  orada  yaşayan  fiziki  şəxslərin 

iradəsindən kənar vəya onların iradəsinə zidd olaraq daxil olmasına yol verilimir. 

Vergi  orqanlarının  vergi  yoxlamasını  keçirən  vəzifəli  şəxslərinin  yoxlamanın 

dolğun  və  obyektiv  keçirilməsi  üçün  bütün  halların  ayırd  edilməsi  məqsədilə 

ə

saslandırılmış  qərar  əsasında  vergi  ödəyicilərinin  ərazilərinin,  binalarının,  habelə 

sənədlərin və əşyaların baxışını keçirmək hüququ da vardır. 

Səyyar vergi yoxlamalarının keçirilməsi zamanı vergi orqanının vəzifəli şəxsləri 

tərəfindən  yoxlama  üçün  zəruri  olan  sənədlər  müəyyən  edilmiş  qaydada  tələb  edilir. 

Həmin  sənədlər  5  gün  müddətindəvergi  orqanlarına  təqdim  edilmədikdə  və  ya  həmin 

sənədlərin  onda  olmaması  vergi  ödəyicisi  tərəfindən  bildirildikdə,  vergi  orqanının 

vəzifəli  şəxsləri    və  vergi  ödəyicisi  tərəfindən  imzalanan  müvafiq  akt  tərtib  olunur. 

Vergi ödəyicisi həmin aktı imzalamaqdan imtina etdikdə, bu barədə aktda qeyd edilir. 

Tərtib olunmuş aktın surəti vergi ödəyicisinə verilir. 

Tələb  olunan  sənədləri  və  ya  surətlərini  səyyar  vergi  yoxlamasının  keçirildiyi 

müddətdə digər mənbələrdən əldə etmək mümkün olmadıqda, həmin akta əsasən vergi 

orqanlarının ödənilməli  olan  vergi  məbləğlərini  vergi ödəyicisi  haqqında özündə olan 

məlumatlar və ya analodiya üzrə müəyyənləşdirmək hüququ vardır. 

Vergi  ödəyicisi  tərəfindən  sənədlərin  təqdim  edilməsindən  imtina  edildikdə, 

vergi  orqanının  vəzifəli  şəxsləri  müəyyən  edilmiş  qaydada  sənədlərin  götürülməsini 

həyata keçirə bilərlər. 

Səyyar  vergi  yoxlamalarının  keçirilməsi  zamanı  ortaya  çıxan  məsələlərin  izah 

olunması  üçün  xüsusi  biliklər  tələb  olunduğu  hallarda  ekspert,  vergi  orqanlarının 

fəaliyyət dairəsinə aid olmayan sahələr üzrə xüsusi bilik və təcrübə tələb olunduqda isə 

mütəxəssis  dəvət  oluna  bilər.  Bu  hərəkətlərin  aparılması  üçün  vergi  orqanlarının 

ə

saslandırılmış qərarı olmalıdır. 

 

42

Qeyd  olunduğu  kimi,  vergi  orqanlarının  həyata  keçirdikləri  vergi  nəzarəti 

tədbirlərində  vergi  yoxlamalarının,  o  cümlədən  səyyar  vergi  yoxlamalarının  rolu 

böyükdür.  Səyyar  vergi  yoxlamaları    vergi  ödəyicilərinin  seçilməsini  və   onların  yol 

verdikləri pozuntuların daha az xərc çəkməklə yoxlamalar nəticəsində aşkar edilməsini 

tələb  edir.  Buna  görə  də  vergi  ödəyicilərinin  düzgün  seçilməsi  nəzarətin  səmərəliliyi 

üçün  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edir  və  onun  həyata  keçirilməsində  aşağıdakı  amillərin 

nəzərə alınması zəruridir: 

·  yoxlama  ilə  əhatə  olunması  üçün  maliyyə  vəziyyətləri  tez-tez  dəyişən 

təşkilatların seçilməsi; 

·  əvvəllər  keçirilmiş  yoxlamalar  zamanı  daha  çox  pozuntu  hallarına  yol  vermiş 

vergi  ödəyicilərinin seçilməsi; 

·  vergi  bəyannamələrini  vaxtında  verməyən  və  vergiləri  müəyyən  olunmuş 

müddətdə  ödəməyən,  habelə  bir  neçə  bank  hesablarından  istifadə  edən  ödəyicilərin 

seçilməsi. 

Vergi  nəzarəti  tədbirlərinin  keçirilməsi  ilə  bağlı  aparılmış  təhlillər  göstərir  ki, 

vergi  ödəyicilərinin  vergidən  yayınması  faktlarının  əsas  hissəsi  mühasibat  uçotunun 

aparılmaması  və  ya  onun  qanunvericiliklə  müəyyən  edilmiş  qaydalara  uyğun 

aparılmaması  ilə  bağlıdır.  Bu  cür  hallarda  vergi  orqanları  vergi  ödəyicisinin  ödəməli 

olduğu vergiləri qanunvericiliklə müəyyən olunmuş xüsusi qaydalar əsasında müəyyən 

edirlər. 

Vergi  nəzarətinin  təkmilləşdirilməsinin  əsas  istiqamətlərindən  biri  də  onun 

məhkəməyə  qədər  və  məhkəmə  qaydasında  tənzimlənməsidir.  Mübahisələrin 

məhkəməyə  qədər  həll  olunması  vergi  nəzarəti  sahəsində  daha  səmərəli  tədbir  hesab 

edilir. Son dövrlərdə vergi orqanlarının səlahiyyətlərinin müəyyən çərçivəyə salınması 

üçün  vergilərin  məcburi  qaydada  alınması  müddətlərinin  məhdudlaşdırılması  və  ya 

maliyyə  sanksiyasının  tətbiqi,  vergilərin  yenidən  hesablanması  müddətlərinin 

azaldılması  və  s.  kimi  məhdudiyyətlər  qanunvericiliklə  müəyyən  olunmuşdur.  Bunlar 

isə vergilərin itirilməsi risklərinin artmasına səbəb olur. 

Qanunvericilikdə  mübahisəli  və  ziddiyyətli  məqamlar  olduqda  məhkəmə  qərarı 

bir qayda olaraq vergi ödəyicisinin  xeyrinə çıxarılır. Bununla belə, vergi orqanlarının 

nəzarət  tədbirləri  nəticəsində  tətbiq  etdikləri  sanksiyalar,  əlavə  hesablamalar  ildən-ilə 

 

43

artmaqda  davam  edir.  Eyni  zamanda,  vergi  orqanları  tərəfindən  vergi  nəzarəti 

tədbirlərinin qanunvericiliklə müəyyən olunmuş prosedurlarının gözlənilməməsi, vergi 

hüquqpozmaları  faktlarının  tam  əsaslandırılmaması  və  nəzarətin  keyfiyyətinin  aşağı 

olması vergi ödəyicilərinin şikayətləri üzrə qərarın onların xeyrinə çıxarılmasına səbəb 

olur. Bu cür problemlərin həlli üçün vergi orqanları qarşısında duran əsas vəzifələrdən 

biri vergi nəzarətinin səmərəliliyinin artırılmasıdır. 

Vergi  nəzarətinin  səmərəliliyinin  artırılması  bu  nəzarəti  birbaşa  həyata  keçirən 

struktur  bölmələrin  fəaliyyətinin  düzgün  təşkilindən  çox  asılıdır.   Bununla  belə, 

nəzarətin  səmərəliliyinin  artırılmasında  vergi  ödəyicilərinin  və  vergitutma 

obyektlərinin uçotu ilə bağlı işlərin də təkmilləşdirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 

Vergi orqanlarının  işinin kəmiyyət  və  keyfiyyət  göstəricilərinin  ətraflı təhlili  və onun 

nəticəsinə  uyğun  olaraq  vergi  inzibatçılığının  qurulması  səmərəli  vergi  nəzarətinin 

təşkilinin  vacib  şərtlərindəndir.  Vergi  nəzarətinin  təşkili  və  keçirilməsi  məsələlərini 

tənzimləyən qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi də böyük əhəmiyyət kəsb edən 

amillərdəndir. 

Buradan  belə  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  vergi  nəzarətinin   səmərəliliyinin 

artırılmasının  əsas  yollarından  biri  vergi  nəzarətinin  həyata  keçirilməsi  prosedurunun 

təkmilləşdirilməsidir. Bu istiqamətdə görülməsi vacib olan tədbirlərə vergi orqanlarının 

fəaliyyətinin  obyektiv  qiymətləndirilməsi  sisteminin  qurulması,  vergi  yoxlamaları  ilə 

ə

hatə  ediləcək  vergi  ödəyicilərinin  dairəsinin  düzgün  müəyyənləşdirilməsi,  vergi 

nəzarətinin  qabaqcıl  və  müasir  metodlarının  tətbiqi  daxildir.  Vergi  nəzarətinin  bütün 

elementlərinin  yaxşılaşdırılması  bu  tədbirlərin  sistemli  şəkildə  və  eyni  vaxtda 

görüldüyü  halda  mümkün  ola  bilər.  Təbii  ki,  vergi  nəzarətinin  təkmilləşdirilməsinə 

yönəldilən tədbirlər təkcə qeyd olunanlarla məhdudlaşmır. Vergi sistemi inkişaf etdikcə 

onun səmərəliliyinin artırılmasının yeni istiqamətləri də müəyyənləşdirilməlidir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

44

2.2.

  Beynəlxalq təcrübədə dövlət maliyyə nəzarətinin təşkili xüsusiyyətləri 

 

Beynəlxalq  təcrübə  göstərir  ki,  dövlət  maliyyə  nəzarəti  dövlətin  maliyyə 

siyasətinin  uğurla  həyata  keçirilməsi,  eləcə  də  ölkədə  maliyyə  stabilliyi  üçün  şərait 

yaradılmasına  xidmət  etməlidir.  Dövlət  quruluşunun  təşkili  xüsusiyyətlərindən  asılı 

olaraq bütün ölkələrdə özünəməxsus maliyyə nəzarəti sistemi formalaşır.   

 Beynəlxalq  təcrübədə  artıq  çoxdan    dövlət  maliyyə  nəzarəti  orqanları 

demokratik  cəmiyyətin  ayrılmaz  tərkib  hissəsi  və  ictimai  maliyyə  vəsaitlərinin  idarə 

edilməsinin  vacib  elementi  kimi  təşəkkül  tapmışdır.  Bu  baxımdan  digər  ölkələrdə 

dövlət maliyyə nəzarəti sisteminin formalaşması və fəaliyyətinin öyrənilməsi ölkəmiz 

üçün böyük maraq kəsb edə bilər. 

Xarici  ölkələrdə  dövlət  maliyyə  nəzarəti    qanunvericiliklə  müəyyən  edilən    və 

dövlət  hakimiyyət  orqanları  və  idarələri  tərəfindən  həyata  keçirilən    nəzarət  forması 

olmaqla  dövlətin  pul  və  material  resurslarının  idarə  olunmasında  səhv  və  yanlışların, 

sui istifadə hallarının, maliyyə-büdcə qanunvericiliyinin pozulmasının, dövlətin iqtisadi 

(o  cümlədən  maliyyə)  təhlükəsizliyi  üçün  yaranacaq  təhdidlərin    aşkar  edilməsi  və 

qarşısının alınmasına yönəldilir. 

Xarici  ölkələrin  əksəriyyətində  dövlət  maliyyə  nəzarəti  sisteminin  təşkili 

müxtəlif  modellərə  əsaslansa  da,  onları  birləşdirən  ümumi  cəhət  bu  sistemin  qeyri-

mərkəzləşdirilməsi    və  auditin  nəzarətin  müstəqil  bir  həlqəsi  kimi  fərqləndirilərək, 

inkişaf etdirilməsidir. 

Bu günkü gündə inkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyətində  dövlət maliyyə nəzarəti 

orqanlarının bir çoxu dövlət büdcə nəzarətinin aparılmasında auditin effektivliyini əsas 

götürürlər.  Inkişaf  etmiş  ölkələrdə  ali  nəzarət  orqanlarının  həyata  keçirdiyi 

yoxlamaların ümumi sayında auditin effektivlik əmsalı 50% təşkil etməkdədir. 

Bir  çox  ölkələrdə  dövlət  maliyyə  nəzarətinin  əsas  həlqəsi  qanunverici  orqana 

tabe  olan  nəzarət  orqanıdır.  Bir  qayda  olaraq  bütün  ölkələrdə  dövlət  vəsaitlərinin 

xərclənməsinə  parlament  nəzarətini  həyata  keçirən  xüsusi  qurumlar  mövcuddur. 

Məsələn, RF-sı, Belorusiya, Litva, Moldaviya, Albaniya,  srail,  ndoneziya, Almaniya 

kimi  ölkələrdə  bu  məqsədlə  yaradılan  hesablama  palataları,  Braziliya,  Portuqaliya, 

Uruqvay kimi ölkələrdə isə hesablama tribunalları fəaliyyət göstərir.

 

 

45

Bəzi  ölkələrdə  isə  (Avstraliya,  Kanada,  Danimarka,  Hindistan,  Misir,  Böyük 

Britaniya,  rlandiya) dövlət maliyyə nəzarətinin funksiyalarını ayrı-ayrı vəzifəli şəxslər, 

konkret halda baş auditorlar həyata keçirirlər. 

Hesablama-nəzarət  orqanlarının  dünya  təcrübəsində  yaradılmasının  üç  modeli 

mövcuddur: 

•  Parlament  modeli  (onun  əsas  xüsusiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  hesablama 

palatasının  formalaşdırılmasında,  onun  tərkibinin  və  sədrinin  müəyyən 

edilməsində  aparıcı rol parlamentə məxsus olur) ; 

•  Qeyri-parlament  modeli  (qeyri-parlament  modelində  isə,  hesablama  palatasının 

formalaşdırılmasında  əsas  rol  prezidentə  və  ya  hökumətə  məxsus                    

olur); 

•  Qarışıq  model  (qarışıq    model    yuxarıda  qeyd  olunananların  sintezi  şəklində 

müəyyən olunur) . 

Xarici  ölkələrin qanunvericilində hesablama  palatalarının vəzifələri  aşağıdakı  kimi 

müəyyən olunur: 

•  Dövlət  büdcəsinin  icrasına  nəzarət  etmək  (məsələn,  taliya  Hesablama  Palatası 

hökumət  aktlarının  qanuniliyinin  ilkin  nəzarətini  və  dövlət  büdcəsinin  icrasına 

nəzarəti həyata keçirir); 

•  Dövlət  gəlirləri  və  xərclərinə  nəzarət  (məsələn,  Bolqarıstanda  Hesablama 

Palatası  dövlət  gəlirləri  və  xərcləri  üzərində  nəzarəti  həyata  keçirir,  maliyyə 

hesabatlarının  aparılma  metodikalarını    müəyyən  edir  və  onların  icrasına 

monitorinqi həyata keçirir); 

•  Dövlətin  ayrı-ayrı  orqanlarının  maliyyə  fəaliyyətlərinə  nəzarət  (məsələn, 

Avstriyada  Hesablama  Palatası  federasiyanın,  torpaqların,  icmaların  və 

qanunvericiliklə  müəyyən  olunan  subyektlərin  maliyyə  fəaliyyətləri  üzərində, 

Polşada ali nəzarət orqanı isə dövlət qurumlarının və onlara tabe olan müəssisə 

və  təşkilatların  maliyyə-təsərüfat  fəaliyyətləri  üzərində  nəzarəti  həyata 

keçirirlər). 

Dünya  ölkələrinin    nəzarət-hesablama  orqanlarının  xarakterik  xüsusiyyətləri 

aşağıdakılardan ibarətdir: 

 

46

•  Maliyyə  nəzarəti  orqanlarının    qanunverici  və  icra  hakimiyyəti  qurumlarından 

asılı olmaması; 

•  Bu qurumların fəaliyyətində dövlətin maliyyə resurslarının məqsədli və effektiv 

istifadəsinə  nəzarətin əsas götürülməsi; 

•  Eləcə də nəzarət orqanlarının fəaliyyət səmərəliliklərinin və ya effektivliklərinin 

artırılması. 

Nəzarət  orqanlarının  fəaliyyət  effektivliyi  kriteriyası  aparılan  nəzarət  tədbirləri 

vasitəsilə  büdcəyə  qaytarılan  pul  vəsaitlərinin  həcmi  və  ya  büdcənin 

planlaşdırılmasında  analitik  fəaliyyət  nəticəsində  qənaət  olunan  vəsaitlətin  həcmi  ilə 

müəyyən olunur. 

 Yaponiyanın  timsalında  bunu  daha  aydın  göstərə  bilərik.  Yaponiyada  dövlət 

maliyyə nəzarətini həyata keçirən başlıca orqan Hesablama Palatası hesab olunur. Bu 

orqan  Yaponiya  konstitutsiyasına  əsasən  hakimiyyətin  hər  üç  (məhkəmə,  icraedici, 

qanunverici)  qolundan  asılı  deyildir.  Yaponiya  Hesablama  Palatasının  fəaliyyət 

effektivliyini  336 700  milyon  yena  həcmində  qiymətləndirmək  olar.  Keçən  ilin 

məlumatlarına  əsasən  məhz  bu  həcmdə  dövlət  vəsaitləri  palatanın  apardığı  nəzarət 

tədbirləri nəticəsində dövlət büdcəsinə qaytarılmışdır. 

ABŞ-da  isə  2010-cu  ilin  məlumatlarına  əsasən  ali  dövlət  maliyyə  nəzarəti 

orqanlarının  fəaliyyət  effetivliyini    49,9  milyard dollar səviyyəsində qiymətləndirmək 

mümkündür. 

Ə

ksər ölkələrdə parlament nəzarəti institutlarından başqa hökumət nəzarəti və ya 

icra hakimiyyəti orqanlarının xətti  ilə keçirilən nəzarət, eləcə də dövlət başçısına tabe 

olan (prezident nəzarəti) maliyyə nəzarəti orqanları fəaliyyət göstərir.  Məsələn ABŞ-

da  prezident    yanında  Administrativ-Büdcə  darəsi,  federal  nazirlik  və  idarələrdə 

nəzarət  xidmətləri,  Böyük  Britaniyada  hökumət  maliyyə  nəzarətinin  mərkəzi  orqanı 

olan    nazirlər  kabineti  yanında    ctimai  Hesablar  Komitəsi,  Almaniyada  Federal 

Maliyyə Orqanı və s.   mövcuddur. 

Yuxarıda  qeyd  olunanları  ümumiləşdirərək  belə  bir  nəticəyə  gəlmək  olar  ki, 

xarici ölkələrdə dövlət maliyyə nəzarəti orqanları bir qayda olaraq, dövlət maliyyəsinin 

idarə olunmasında vacib və aktiv rol oynayırlar. Mövcud olan dövlət maliyyə nəzarəti 

orqanlarının  əksəriyyəti  müstəqildir  və  onların  fəaliyyəti  kifayət  qədər  məhsuldar  və 

 

47

səmərəlidir.    Bu  baxımdan  ölkəmizdə  də    xarici  ölkələrin  dövlət  maliyyə  nəzarəti 

sisteminin fəaliyyətinin  müsbət cəhətlərinin tətbiqi  nəzarət işinin effektivliyinin xeyli 

dərəcədə  artmasına,  büdcə  vəsaitlərinin  səmərəli  istifadəsinə,  dövlət  əmlakının 

qorunmasına,  büdcə  kəsirinin  azaldılmasına,  bu  isə  öz  növbəsində  əhalinin  həyat 

səviyyəsinin yüksəldilməsinə və iqtisadi dirçəlişə gətirib çıxarar.