Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi

dolnik, taktovikva
aksentli she’r
bir-biridan o'lchovga solinganlik darajasi bi­
lan farqlanadi.1 Agar dolnikda ikki va uch bo‘g‘inli stopalar 
aralash kelgani holda, umuman olganda, izosillabizm va 
stopa tartibi mavjud bo'lsa, taktovikda izosillabizm saqlan-
1 Федотов О.И. Основы теории литературы. В 2-х ч. 4.2. - М.: Владос, 
20 0 3 .- С . 106.
332
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

gani holda, stopa tartibiga amal qilinmaydi, ya’ni har ik- 
kisida ham sillabo-tonik she’r bilan aloqa hali butkul uzilib 
ketgan emas. Akserttli she’r esa tom ma’nodagi tonik she’r 
bo'lib, unda urg'ular soni teng bo'lgani holda, bo‘g‘inlar 
sonida erkinlik kuzatiladi.
Aslida, sillabo-tonik she’r tizimini tonik va sillabik 
she’rning to‘liq sintezi deyish mumkin, Negaki, unda mis- 
ralardagi bo'g'inlar sonining ham, urg'ular sonining ham 
teng bo'lishi nazarda tutiladi. Bu she’r tizimi rus she’ri- 
yatida XVIII asr o'rtalaridan qaror topa boshlagan va ho- 
zirgi vaqtda ham salmoqli o‘rin tutadi. Sillabo-tonik she’r 
tizimida, nomlanishidan ham ko‘rinib turibdiki, bo‘g‘inlar 
va urg'ular soni birdek ahamiyatli, unda she’r misralarida 
urg'uli va urg'usiz bo‘g‘inlarning muayyan tartibda (besh- 
ta asosiy turoq - stopa shaklida: - v, v - , — v, v — , - v 
- ) takrorlanib kelishi olchov asosi sanaladi. Ayni shun- 
day sintez turkiy aruz uchun ham xosdir. Negaki, turkiy 
aruzda ham qisqa va cho'ziq hijolar muayyan tartibda 
takrqrlanadigina emas, misralardagi bo‘g‘inlar soni ham 
aksariyat hollarda tengdir.
Alisher Navoiy «Mezon ul-avzon»da bergan ma’lumot- 
ga ko‘ra, «aruz» atamasi uning asoschisi Xalil ibn Ahmad 
yashagan joydagi vodiy nomi bilan bog'liq ekan. Boshqa 
aruzshunoslar, xususan, Vahid Tabriziy esa «aruz» arab ti- 
lida chodirni tutib turish uchun o‘rtaga qo'yiladigan 
yog‘och
(ustun
)ni anglatadi va 
aruz
atamasi shu so'zdan olingan 
deb hisoblaydi. Ular bu fikrning qo‘shimcha asosi sifatida 
yana baytdagi birinchi misraning oxirgi taqtesi ham «aruz» 
deb atalishi, baytning ham (xuddi chodir «aruz»ga tayan- 
ganidek) shu ruknga tayanishi, ya’ni shu rukn o'qilganda 
she’rning qaysi vaznda ekanligi aniq boMishini keltiradilar. 
Bu fikrlarning qaysi biri haqiqatga yaqinligidan qat’i nazar, 
biz «aruz»ning istilohiy ma’nosi bilan ish ko'ramiz, ya’ni 
«aruz» deganda sharq she’riyatida keng tarqalgan metrik 
she’r tizimini tushunamiz.
333
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Mutaxassislar aruz she’r tizimi arab adabiyoíida Vill 
asrdan maydonga keigani va iX asrdanoq forsiy tilda- 
gi adabiyotda ham qo‘!lana boshlaganini qayd qiladi- 
lar. Turkiy adabiyotda ham aruzning qo‘llana boshlashi 
taxminan shu vaqtga to‘g‘ri keladi degan fikr mavjud. 
Fitrat bu haqda to‘xta!ib: «Bizning 0 ‘rta Osiyo turklari 
tomonidan qachon qabul etilgani aniq emas. Biroq hijriy 
462 da Qashqarda yoziigan mashhur «Qutadg'u bilik» 
kitobining shu aruz vaznida yozilg'ani e’tibor etilsa, juda 
eskidan qabul etilgani ma’lum bo'ladur»1, - deb yozadi. 
Hartugul, turkiy aruzda yaratilgan ilk asar deb hozircha 
«Qutadg'u bilik» tan olinar ekan, aruzning turkiy adabi­
yotda qaror topishi taxminan X - XI asrlarga to‘g‘ri kela­
di deyish mumkin.
Aruzdagi eng kichik ritmik bo‘lak sifatida ayrim muta­
xassislar (arab va fors aruzshunosligi an’analariga mu- 
vofiq) harfni, boshqalari esa (turkiy tillar va turkiy aruz xu- 
susiyatlaridan kelib chiqib) hijoni ko‘rsatishad¡. Ya’ni eng 
kichik ritmik bo'lak sifatida harfning olinishi arab tili (va yo- 
zuvi) uchun xosroq, o'zbek tili uchun esa hijoning olingani 
qulayroq. Shunday bo‘lsa-da, aruzdagi tarkiblanishni yax- 
shiroq tasavvur qilish uchun harf eng kichik birlik sifatida 
olingan holatdagi tarkibianishga qisqacha to‘xtalib o'tish 
maqsadga muvofiq.
Demak, arab aruzshunosligida eng kichik ritmik bo‘lak
- harf, harf esa ikki turli boladi: mutaharrik (cho‘zg‘ili) va 
sokin (cho‘zg‘isiz). Cho‘zg‘i deganda unli tovush tushuni- 
lishi e’tiborda tutilsa, «mutaharrik harf», «sokin harf» ata- 
malarining ma’nosi anglashiladi. Masalan, «ko'z» so‘zi ikki 
harf: bir mutaharrik («ko‘») va bir sokindan («z») tarkib 
topadi. Mutaharrik va sokin harflarning muayyan tartibda 
qo'shilishidan juzvlar yuzaga keladi. Juzvlar harfga nis- 
batan kattaroq ritmik bo'lak sanalib, ular har biri o‘z ichida
1 0 n T p a T
A. Afla6néT