Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi
Yüklə 8,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
hikoya),
qahramon hayotidan butun bir etapni (qissa) yoxud qahramon hayotining katta bir davrini (roman) qalamga oladi. Shunga ko'ra, adabiyotshunoslik da katta, o'rta va kichik epik shakl (janr)lar ajratiladi. Bir qarashda mazkur belgi masalasida hech bir munozara- ga o‘rin yo‘qday ko'rinishi mumkin. Biroq badiiy adabiyot taraqqiyotining keyingi davrlarida eposga dramaning kirib kelishi va syujet vaqtining qisqara borishi barobarida bu xil tamoyilning ojiz tomonlari tobora ko'proq ayon bo'lib qolayotir. Negaki, zamonaviy nasrda, masalan, qahramon hayotidan katta bir davr emas, uning atigi bir bosqichigina qalamga olingan romanlar ham talaygina (mas., «Kecha va kunduz», «Ulug‘bek xazinasi»). 0 ‘z-o‘zidan ayonki, bu hoi epik asarlarning hajmi haqidagi tasavvurlarimizga (axir, hikoya deganda ko'proq ixcham, roman deganda esa kat ta hajmli asarni ko‘z oldimizga keltiramiz) ham o'zgarish- lar kiritadi. Masalan, Ulug'bek Hamdamning «Na’matak» mini-romani bilan Muhammad Alining «Ulug‘ saltanat» tetralogiyasi o‘zbek nasrida hajm jihatidan ikkita qara- ma-qarshi qutbni egallaydi - birinchisi ijodiy eksperiment mahsuli bo'lsa, ikkinchisida adabiy an’analar ta’siri kuch- liroq namoyon bo‘ladi. Demak, epik asarlarni janrlarga ajratishda, tabiiyki, hajm mezon bo'lolmaydi. Zero, ayrim 372 www.ziyouz.com kutubxonasi hikoya yoki romanlar hajman qissalarga yaqin bo'lishi va buning aksicha holatlar kuzatilaverishi mumkin ekan. Biroq odatan hikoya, qissa va romanlar hajmi sanoqdagi tartibga mos tarzda kattarib borishi ham aslo inkor qilib bo'lmay- digan haqiqatdir. Tabiiyki, bunday holatda epik asarlarni janrlarga ajra- tishda ularning boshqa jihatlariga ham e’tibor qilish zarur bo‘ladi. Jumladan, asarda qo'yilgan muammolar ko'lami janr xususiyatlarini belgilovchi unsur sifatida olinishi mum- kin. Bu jihatdan katta epik shakl bo'lmish roman dunyo-yu davrni bilish maqsadiga qaratilgan bo'lsa, qissa markazida qahramon xarakteri, hikoyada esa konkret hayotiy voqea turadi. Ko'ramizki, roman, qissa, hikoya janrlariga man- sub asar qahramonlari asarda tutgan mavqeyi, ahamiyati, vazifasi jihatidan farqlanadi. Roman muallifi uchun qahra mon vosita - dunyoni anglash (bunisi maqsad) vositasi, qissanavis uchun qahramonnlng o‘zi - maqsad (voqea- hodisalar vosita), hikoyanavis uchun esa vogeaning o'zi maqsad bo‘lib qoladi. Shunga mos ravishda mazkur janr- lar bir-biridan badiiy shakl xususiyatlari bilan ham farqla nadi. Tabiiyki, dunyo-yu davr mohiyatini idrok etish va o‘zi anglagan haqiqatlarni yaxlit bir badiiy konsepsiyada tizimli ifodalash uchun voqelik butun murakkabligi bilan ko‘lamli tasvirlanmog'i kerak, shu bois ham roman, odatda, ko‘p planli murakkab syujetga ega bo‘ladi. Qissa syujeti bunga qaraganda soddaroq, asosan bosh qahramon tevaragida uyushadi, asosiy funksiyasi ham uni har jihatdan tavsif- lash, to'laqonli badiiy qiyofasini yaratishdan iborat boladi. Hikoya syujeti bo‘lsa aksar hollarda bitta hayotiy epizod- ning ichki rivoji sifatida voqelanadi. Zamonaviy adabiyot nuqtayi nazaridan (ya’ni sinxroni- ya aspektida) qaralsa, epik turning asosiy janrlari sifatida hikoya, qissa va roman ko‘rsatilishi kerak. Biroq diaxroniya aspektida qaralsa, milliy adabiy bisotda xalq og‘zaki ijodi yoki o‘tmish adabiyotida faol bolgan qator epik janrlarni 373 www.ziyouz.com kutubxonasi ko'rish mumkin. Shu bilan birga, ayrim janrlar borki, garchi eposning asosiy janrlari sirasida sanamasak-da, ular bu- gungi adabiyotda ham ancha faol qo'llanadi. Bundan tash- qari, ijod amaliyotida epik janrlarning modifikatsiyalangan ko'rinishlari ham uchraydi. Xullas, adabiyot nazariyasiga oid manbalarning aksariyatida epik janrlar sirasida qayd etiluvchi janrlar hayotni badiiy qamrash ko'lami jihatidan quyidagi tartibda tasniflanishi mumkin: 1) kichik epik shakllar: latifa, masal, hikoyat, rivoyat, er- tak, adabiy ertak, afsona, badia, etyud, ocherk, esse; 2) o'rta epik shakllar: qissa (povest); 3) katta epik shakllar: epos, epik doston, roman, epopeya. Avvalo, mazkur ro‘yxatdan mavjud (tarixan va hozirda) janrlarning ayrimlarigina o'rin oldi, xolos. Zero, masalan, qadimgi turkiy bitiklar, mumtoz adabiyotimizdagi Yüklə 8,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|