Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi

motiv, topos, arxetip
deb yuritiluvchi koYinishlari ajratila- 
di. Agar yuqorida koYib o'tganimiz individual, xarakterli 
va tipik obrazlar bir asar doirasi bilan cheklansa, keyingi 
uchalasi adabiy-madaniy an’anaga koYa muayyan turg'un 
shaklga aylanib, asardan asarga, davrdan davrga ko‘chib 
yurish xususiyatiga ega.
Moíiv (motiv-obraz) shakiiy va mazmuniy jihatlardan 
muayyan turg'unlik kasb etgan, bir yoki bir necha ijodkor- 
ning asarlarida qaytarilib turishi bilan ularning ijodiy intilish- 
larini namoyon etib turuvchi obrazdir. Masalan, Cho'lpon 
qollagan ma’nosi nuqtayi nazaridan «yo‘l» obrazi motiv 
sanaiishi mumkin: ayni shu obraz uning ham sheYiy, ham 
nasriy asarlarida tez-tez takrorlanadi. Yoki Cho‘lpon ijodi- 
ga xos bo‘lgan «yulduz», «yolchi» motivlari 20 - 30-yillar 
sheYiyktida, xususan, A.Fitrat, Oybek va U.Nosir asarlari­
da ham tez-tez uchraydi. Shuningdek, bu davr sheYiyatida 
yana «dengiz», «qush», «parvoz», «tutqun qush» kabi po- 
etik obrazlar ham motiv sanaladiki, ular, ta’bir joiz bo'lsa, 
davr sheYiyati «badiiy leksikasi»ni tashkil qiladi.
Topos motivga nisbatan kengroq tushuncha bo'iib, u umu- 
man milliy madaniyatda, katta bir adabiy davr mobaynida 
takrorlanuvchi obraz sanaladi. Shu jihatdan o‘zbek mumtoz 
sheYiyatidagi payg'ambarlar obrazlari, gul va bulbul, sham 
va parvona kabi qator takrorlanuvchi obrazlar topos sanalishi 
mumkin. Jumladan, Cho'lpon ijodi uchun motiv deb olgani- 
miz «yo‘l» ham mumtoz sheYiyatimiz doirasida topos ola- 
roq keng tarqalganki, bunda Haqni izlab boriladigan «yol» 
nazarda tutiladi. Ya’ni «yo‘l» tabiiy ravishda «yo'lchi» va 
«ko'zlangan manzil»ni ham taqozo etadi, bu esa tasawuf- 
dagi «tariqat», «solik», «Haq» tushunchalari bilan uyg'undir.
Arxetip deganda inson tafakkuri, ijodiy tasavvuriga xos 
bo'lgan turg'un «sxema»lar, konstruksiyalar, qoliplar tu-
111
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

shunilib, uiarning izlarini eng qadimgi davrlardan boshlab 
to hozirgi adabiyotgacha ko'rish mumkin boladi. Arxetip 
konstruksiya va sxemalardan o‘ziga xos «syujet va syujet 
bolatlari» jamg'armasi hosil boladiki, ular asardan asarga, 
davrdan davrga ko'chib yuradi. Masalan, «bulbul - gu! -
chaqirtikanak» arxetipik sxemasi xalq og‘zaki ijodiga man- 
sub ertak va dostonlarda («Tohir - Zuhra - Qorabotir»), 
mumtoz she’riyat («oshiq - yor - ag‘yor») dostonchilikda 
(Farhod - Shirin - Xisrav), hozirgi adabiyotda («Otabek -
Kumush - Homid», «Zebi - Glmasjon -Akbarali», «Yolchi
- Gulnor - Mirzakarimboy») turlicha taiqinlarini topganini 
ko‘rish mumkin.
Badiiy obraz tasvirlayotgan narsa bilan ifodalayotgan 
narsa har vaqt ham ustma-ust tushmaydi. Shundan kelib 
chiqib ifoda va tasvir planiari munosabatiga ko‘ra 
avtologik,
m etalogik
va 
superlogik
obrazlar farqlanadi. Avtologik 
obrazlar tasvirlayotgan va ifodalayotgan narsalar bir-biriga 
mos tushadi. Metalogik obrazlar tasvirlayotgan va ifoda­
layotgan narsalar esa bir-biriga mos emas, lekin ular orasi- 
da m alum bir munosabat (o‘xshashlik, aloqadorlik, qism 
va butun aloqasi, vazifadoshlik va b.) mavjudki, ifodalana- 
yotgan narsa shu munosabat asosida anglashiladi. Misol 
tariqasida Faxriyorning quyidagi she’rini olaylik:
Devorga o s ig liq qilich
zanglarini to ‘ka boshladi.
Yaraqlay boshladi to'satdan
yarim oy shaklida.
Lekin devor qizil edi.
Ushbu she’r 1988-yilda yozilgan bolib, «Arafa» deb 
nomlanadi. Agar yozilgan vaqti va nomlanishi e’tiborga 
olinsa, she’rdagi obrazlar zamiridagi ma’no anglashiladi. 
Bu o‘rinda «qilich» aloqadorlik asosida «jang, kurash»
112
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ma’nolarini beradi. Lekin qilich «zanglagan», ya’ni uzoq 
vaqt 
q ‘z
vazifasini bajarmagan, devorda osigliq turgan. 
Qilichning «yarim oy» shaklida yaraqlay boshlagani - is- 
tiqlol arafasida milliy ozodlik soglnchi kuchaygani va shu 
yolda kurash masalasi kun tartibiga qo‘yüa boshiagani- 
ni ifoda eiadi. Nihoyat, qilich yaraqlay boshlagani bilan, 
«devor qizil», ya’ni hanuz «qizil imperiya» hukmron. Ko‘rib 
turganimizdek, she’rdagi obrazlar ifodalayotgan ma’no- 
ning voqelanish mexanizmi ko‘chimlardagi kabi. Biroq 
ularni oddiygina ko'chim deb tushunmaslik kerak. She’rda 
«zanglarini to‘kib yarim oy shaklida yaraqlay boshlagan 
qilich» va «qizil devor» obrazlari yaratilgan, ya’ni bular 
ko‘chim emas, metalogik obrazlardir.
Superlogik obrazlarda esa ifoda va tasvir planlari bir- 
biriga mos emas, ayni paytda, ular orasida muayyan 
munosabat ham kuzatilmaydi. Ya’ni bunday obrazlar ifo­
dalayotgan narsa shartli ravishda, malum bir kontekst 
doirasidagina anglashiladi. Eng muhimi, ularda tasvirla- 
nayotgan narsa o'zining bevosita ma’nosiga ham, ko‘ch- 
ma ma’nosiga ham ega bolaveradi. Masalan, Oybekning 
«Na’matak» she’ridagi «na’matak», «vahshiy qoyalar», 
«bir savat oq gui», «quyosh» obrazlari o‘z holicha o'quvchi 
ko‘z oldida tabiat manzarasini namoyon etadi. Ayni payt­
da, shu obrazlarning o‘zi, agar she’r yozilgan davr sharoiti 
va Oybek biografiyasi kontekstida olinsa, mustabid tuzum 
sharoitidagi san’atkor qismatini ifoda etadi.
Tayanch 
tushunchaiar:
obraz, obrazli tafakkur, obraz, obrazlilik, badiiy obraz, badiiy
obraz spetsifikasi, obyektiv ibtido, subyektiv ibtido, individual-
lashtiriigan umumlashma, konkretlilik, ratsional va emotsional
birlik, metaforiklik, assotsiativiik, tugallanmaganiik, ko‘pma’noli-
iik, personaj, ishtirok etuvchi, muallif xarakteristikasi, portret, ba­
diiy psixologizm, ichki monolog, «ong oqimi», o ‘ziniki bolmagan
113
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

avtor nutqi, nutqiy xarakteristika, bevosita psixologizm, bilvosita
psixologizm, yuz-ko‘z ifodasi, mimika, badiiy obraz turlari, in­
dividual obraz, xarakter, tipik obraz (tip), motiv, topos, arxetip,
avtologik obraz, metalogik obraz, superlogik obraz.
Savo! va topshiriqlar:
1. «Badiiy obraz badiiy adabiyot va san’atning tafakkur shakli» 
deyilishining boisini tushuntirib bering. Obrazli tafakkur va 
tushunchalar asosidagi tafakkurni bir-biriga qiyoslagan hol- 
da amalga oshiring. «Badiiy obrazning konkretliligi» deganda 
nimani tushunasiz?
2. Badiiy adabiyot individuallashtirish orqali umumlashtirishga 
intilishini o‘z misolingizda tushuntiring.
3.
Badiiy obrazning ko'pma’nolilik kasb etishi nimalarga bog'liq 
deb biiasiz?
4. Badiiy adabiyotda inson obrazining markaziy o‘rin tutishi 
nimaga bog'liq? Inson obrazini yaratish vositalari qaysilar? 
Ularni konkret bir misol orqali tushuntirib bering.
5. Badiiy obrazlar tasnifi qaysi jihatlardan amalga oshiriladi? Ba­
diiy obraz turlarining har biriga misollar keitiring.