A. A. Yusupxodjayev,B. T. Berdiyarov

 
Nazorat savollari 
1. Qurg‘oshin boyitmasini aglomerasion kuydirish tartibi
? 
2. Aglomeratsiya jarayoniga keltirilgan shixta tarkibi?
 
3. Shixtani namligi qancha bo‘lish kerak?
 
4. Qo‘shimcha sifatida nimalar ishlatiladi?
 
 
 

---

194 
4.3.
 
Qo‘rg‘oshin aglomeratini minorali (shaxtali) pechda tiklovchi eritish 
jarayoni 
Qo‘rg‘oshinaglomeratinitiklovchieritishniasosiymaqsadlari: 
1) xomaki metal shaklda maksimal ravishda qo‘rg‘oshin olish. Bu metalda 
oltin, kumush, mis, vismut, surma, mыshyak, qalay va tellur to‘planadi; 
2) ma’dansiz jinslarni shlakga o‘tkazish va shu shlakga ko‘proq ruxni 
o‘tkazishdir.
Qo‘rg‘oshin aglomeratda asosan oksid va ferrit turlarida uchraydi. Bu 
birikmalar 1000
o
C dan ziyodrok haroratlarda qattiq uglerod, uglerod oksidi, tabiiy 
gaz va boshqa tiklovchi moddalar bilan metal holatigacha tiklanishi mumkin. 
Qo‘rg‘oshin eritmaga eng qulay bu shaxtali pechdir, chunki unda tiklovchi 
muxitda joriy etish va boshqarish osondir. 
YOqilg‘i hisobida koks qo‘llanadi, qaysi qatlam shaklda aglomerat bilan 
birga pechga yuklanadi. Pechning pastki qismida-gornda-jarayonning suyuq 
mahsulotlari to‘planadi: xomaki qo‘rg‘oshin va shlak. SHlak eritmasining 
yuqorisida shixta joylashgan. SHixtaning pastki qismida (0,5-1,0 m) qizitilgan 
koks joylashgan. Bu qism pechning fokusi deb nomlanadli. 
Koksni yonishini ta’minlash uchun va tiklovchi muxit paydo bo‘lish 
maqsadida pechga bosim bilan havo beriladi. Pechning fokusida harorat 1500
o
S 
gacha ko‘tariladi. Pech gazlari shixtaning xajmidan o‘tadi, ularni qizitadi va 
qo‘rg‘oshinni oksidlangan moddalarni tiklanishda qatnashadi. Gazning pechdan 
chiqishida (koloshnikda) harorati 200-400 
o
C tashkil qiladi. 
Shixtani balandligi (4-6 m) koks yongan sababli va qo‘rg‘oshinni erib 
siljayishi natijasida asta sekin past tomon suriladi. Shixtani pastga qarab siljayish 
tezligi taxminan 1 m/soatiga. Pastga tushgan shixtani o‘rniga yangi shixta porsiyasi 
yuklanadi. Shixtani harorati fokusdan yuklash joyiga qarab kamayib boradi. 
Eritish davrida hosil bo‘lgan suyuq mahsulotlar pastga qarab siljayadi, 
fokusdan o‘tib gornda to‘planadi va zichilik asosida qatlamlanadi. Xomaki 
qo‘rg‘oshin va shlak pechda to‘planishi bilan undan chiqariladi. 

---

195 
Aglomerat o‘zi bilan oksid va silikatlarni qotishmasidir. Qo‘rg‘oshindan 
tashqari, unda rux, mis, temir, noyob metallar, mыshyak, surma, vismut, qalay, 
nodir elementlar bor. 
Qo‘rg‘oshin aglomeratda glyot, silikat, murakkab oksid (ferrit, plyumbit), 
sulfat, sulfid va erkin metallar shakllarda keltirilgan. 
Metallik qo‘rg‘oshin aglomeratni 357
o
S dan ziyodroq haroratga qizitganda 
yorib pechni past qismiga qo‘yiladi. Pastga qarab harakatlanish davrida 
qo‘rg‘oshin boshqa metallarni o‘zida eritadi. 
Glyot (RbO) engil tiklovchi oksid. Uni tiklanish uglerod oksidi bilan 
pechning yuqori qismlarida boshlanadi (160-185
o
S haroratlardan boshlab): 
PbO + CO
2
= Pb + CO
2
+ 65,0 kDj (4.13) 
Haroratni ko‘tarilishi reaksiyaning tezlanishiga olib keladi. 
Glyotni erigandan so‘ng 886
o
S) RbO bilan uglerodni kontakti yaxshilanib 
quyidagi reaksiya intensiv oqib o‘tadi.: 
RbO + C = Pb + CO – 90,5 kDj (4.14) 
Qo‘rg‘oshinni silikatlari (x RbO ∙ y SiO
2
) 700
o
C dan yuqoriroq haroratlarda 
erib, pechni pastki qismiga siljiydi. Buharakatlanishda silikatlar o‘zlarida boshqa 
oksidlarni eritadi. Qo‘rg‘oshin silikatlari shixtali pechda tiklanadi. Tiklanish ikki 
bosqichli bo‘ladi. Birinchi bosqichda RbO silikatda undan kuchliroq Fe
2
O
3 
yoki 
CaO ga o‘rin almashadi. Paydo bulgan temir kalsiy silikati uzidag etnieritadi. 
Ikkinchi bosqichda shlak eritmasidagi giyotni SO yoki S bilan tiklanishi oqib 
o‘tadi: 
2 PbO ∙ SiO
2
+ FeO + CaO + 2CO = 2Pb + FeO ∙ Ca ∙ SiO
2
+ 2CO
2
(4.15) 
Qo‘rg‘oshin ferritlari (n PbO∙ m FeO) uglerod oksidi bilan 500-550°C 
lardan boshlab oson tiklanadi: 
PbO∙ Fe
2
O
3
+ 2CO = Pb + 2FeO + 2CO
2
(4.16)
Qo‘rg‘oshin sulfati sulfid holatigacha tiklanadi: 
RbSO
4
+ 4CO = PbS + 4CO
2
(4.17)
Reaksiya 550
o
C dan ziyodroq haroratda intensiv o‘tadi. Deyarlik hamma 
sulfat sulfid shaklga to‘liq o‘tadi. Qisman sulfat 800°S dan boshlab parchalanadi: 

---

196 
RbSO
4
=PbO + 0,50
2
(4.18) 
Kremniy dioksidi RbSO
4
ni parchalanishga ko‘maklashadi: 
PbSO
4
+ SiO
2
= PbO ∙ SiO
2
+ SO
2
+ 0,5 O
2
(4.19) 
Qo‘rg‘oshin sulfidi (PbS) shaxtali eritishda deyarlik tiklanmaydi. Qisman 
qo‘rg‘oshin almashuv reaksiyasi natijasida paydo bo‘lishi mumkin: 
RbS + Fe = FeS + PbO (4.20) 
Qisman RbS boshqa qo‘rg‘oshin birikmalari bilan o‘zaro bog‘lanishi 
mumkin: 
PbS + 2PbO = 3PbO + SO
2
(4.21) 
PbS + PbSO
4
= 2Pb + SO
2
(4.22) 
Reaksiyaga kirmagan PbS temir va mis sulfidlari bilan shteyn fazasini 
qabul qiladi.
Ma’dansiz jinslar va qo‘shiladigan flyuslar shlak fazasini tashkil qilishadi. 
Ko‘p komponentli qo‘rg‘oshin eritish shlaklarini asoslarini FeO-Zn – CaO – SiO
2 
sistemasi tashkil qiladi. Buoksidlarni yig‘indisi 90% danziyodroq bo‘ladi. 
Qo‘rg‘oshin shlaklarni ajralib turadigan bitta xususiyati – unda 5 – 25% ZnO 
borligi. Agarda shlakda 20% rux oksidi bo‘lsa shlak xususiyatlari deyarli 
o‘zgarmaydi.
Shlakni erish harorati 1050 – 1150 
0
C, yopishqoqligi 0,5 – 1,0 Pa, 
0
C. Sh 
lakda kremniy dioksidini konsentratsiyasi 30% oshib ketsa yopishqoqligi 
ko‘tariladi, FeO ni miqdorligi ko‘payishi esa aksincha kamaytiradi.
Jarayonning suyuq mahsulotlari zichlik farqligi sababli qatlamlashadi. 
Qanchalik zichlik farqligi katta bo‘lsa – shuncha ajralish tez va to‘laroq bo‘ladi. 
Shlakning zichligi uni tashkil etuvchilarning zichligiga bog‘liqdir, g/sm: 2,7 SiO
2
, 
5,0 FeO, 3,3 CaO, 2,8 AI
2
O
3
. 
Optimal tarkibdagi shlakni quyidagi xususiyatlari bo‘lishi kerak: erish 
harorati 1100 – 1150 
0
C; yopishqoqligi 1200 
0
C da – 0,5 Pa 
0
C; zichligi 3,5 – 3,8. 
Bunday xususiyatlarga quyidagi tarkibidagi shlak egadir, %: 20-30 SiO
2
, 30-40 
FeO; 10-18 CaO; 25 gacha ZnO.

---

197 
Jarayonning boshqa mahsulotlari bu shteyn va shneyza. Mis-qo‘rg‘oshinni 
taxminiy tarkibi, %: 7-40 Sa; 16-45 Fe; 20-25 S; 8-17 Rb. 
Shneyza – metallarni mishyak va surma bilan birikmalari. Uning taxminiy 
tarkibi, %: 2-15 Rb; 2-34 Ca; 20-50 Fe; 18-30 Fs; 1-6 Sb; 0,001-0,01 Fu; 0,015 – 
0,20 Ag. 
Shneyza va shteyn jarayonning zararli mahsulotlari hisoblanadi. Ular bilan 
qimmatbaxo metallar isrof bo‘ladi. Ularning hosil bo‘lishlarini iloji boricha 
kamaytirishga harakat qilish kerak.