D. V. Rasulova I. Xotam ov X. S. Asatullayev

USU LL A R IN I T A N L A SH
3.1. Biznes tadqiqot jarayonlarini modellashtirish usullari
Katta sonlar qonuni va biznesning taqsimot ehtimollari. Haqiqat- 
dan ham kichik biznes hammani qiziqtiradigan soha, iqtisodiyotni 
harakatlantiruvchi kuch, YalM ning asosiy qismini tashkil etuvchi 
bo'lganligi sababli bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha rivojlangan va 
rivojlanayotgan davlatlarda ishlab chiqarishning «lokomotivi» bo‘lib 
m aydonga chiqadi. Kichik biznes subyektlari harakatining har 
tomonlama qulayligi, serqirraligi tufayli tez o ‘zgaruvchan, noaniq, 
nobarqaror bozor iqtisodiyoti sharoitida ularda «suv yuzida qalqib 
turish imkoniyati» nisbatan yuqoriroqdir.
Mamlakatning hududiy, demografik va boshqa o ‘ziga xos 
xususiyatlarini e ’tiborga olgan holda, kichik biznesni rivojlantirishga 
viloyat yoki hudud bo ‘yicha yondoshish maqsadga muvofiq. Kichik 
biznes rivojlanishini tashkil etish istiqbollarini bashorat qilish va shu 
asosda m intaqalarda kichik biznes rivojlanishini boshqarishda ko‘p 
jihatdan hudud bo‘yicha ilmiy asoslangan iqtisodiy-matematik va 
ekonometrik m odellam ing roli nihoyatda katta. Ekonometrik va 
iqtisodiy-matematik m odellar asosida ulam ing faoliyati, rivojlanishi 
bashorat qilinadi va shu asosda kichik biznes hududiy darajada 
boshqariladi, tartibga solinadi. Bashoratlashning ko'plab usullari 
mavjud boMib, ular quyidagicha turkumlanadi1 (2.1-rasm).
Bundan tashqari, professor S.A.Sarkisyan bashoratlashni to‘rt 
pog‘onali tasnifini keltirib o ‘tadi:2 1-pog‘onada: faktografik, aralash va 
ekspert; 2-pog‘onada: statistik, analogik, oldinlovchi, to‘g‘ri, teskari 
bog‘lanishli; 
3-pog‘onada: 
ekstrapolyatsiya 
va 
interpolyatsiya,
regressiya va korrelyatsiya, omilli modellar, matematik analogiya,
1 E.B. LU
hkhh
, A T . HxaprmiiBHjiH «MaTeMaTHHecKne MeTOjiM 
h
Moaejrn 
b
ynpaBjieHHH». M.: 
/le.io. 2015 r. crp. 190-208.
2 
Teopns 
nponioiHpoBaimfl 
h
npHHsrus 
peweHHH.noa.pejiaK.npo(J>.C.A.CapKHC5iHa. 
M .:Bwcuias uiKOJia, 2014.
ctp
76-82.
3 6

---

tarixiy analogiya, ITT ni tadqiq qilish, texnika darajasini tadqiq etish, 
so ‘rov, tahlil, g ‘oyalami generatsiyalash, o ‘yin modellari; 4-pog‘onada 
esa 3-pog‘onadagi har bir bashoratlash usuliga mansub 30 tadan ortiq 
usullar tasnifi keltirib o ‘tiladi.
3.1 -rasm. Bashoratlash usullarining tasnifi
Mintaqaviy darajada iqtisodiyot va uning tarmoqlarini, iqtisodiy va 
boshqa ijtimoiy tizimlarni bashoratlash masalalari esa MDH va 
respublikamiz olimlarining qator ishlarida ko‘rib o ‘tiladi.3
Har bir ijtimoiy-iqtisodiy jarayonni bashoratlashda qisqa, o ‘rta va 
uzoq muddatli davrlar farqlanadi. Bashoratlash davri qanchalik uzoq 
bo‘lsa, bashoratlash shuncha noaniq bo‘ladi, ya’ni biz e ’tiborga 
olmagan tashqi omillar ta ’siri kuchayadi. Demak, bashoratlash vaqt 
bilan bog‘liqdir. Bashoratlashning usullari barcha iqtisodiy agentlar va 
xo‘jalik yurituvchi subyektlar, jum ladan KB subyektlarining o ‘tgan 
davrdagi m a’lumotlari, ijtimoiy-iqtisodiy tendensiyalariga tayanadi va 
bu retrospektiv m a’lumotlar asosida kelajak uchun bashorat am alga 
oshiriladi. Bashoratlashning usullari bir-biridan uslub va yondashish 
jihatdan farq qiladi va uning asosan sifat va miqdoriy turlari farqlanadi 
(2-rasm).4