D. V. Rasulova I. Xotam ov X. S. Asatullayev

5.4. Biznes faoliyatida marketing axborotlarining asosiy
elementlari. Marketing tadqiqotlari
M arketing bo ‘yicha adabiyotlarda bozomi o ‘rganish, marketing 
tadqiqotlari, sotuv jarayonini tadqiq etish kabi tushunchalar ko‘p 
uchraydi. Bular bir-biriga o ‘xshash sinonim tushunchalarga o ‘xshab, 
gohida ulam i chalkashtirib yuborishadi. Bular ichida marketing 
tadqiqotlari ju da keng tushuncha b o iib , u firma marketing qarori qabul 
qilishi uchun axborot yig‘ish, uni tizimga solish, tahlil etish 
um umlashtirish asosida marketing qarorlarini qabul qilish va biznes 
faoliyatini asoslashdan iboratdir. Bozomi o ‘rganish esa tizimli va 
uslubiy jihatdan, joriy holatda bozomiizlash, uni o ‘rganish va unda 
qanday harakat qilish kerakligini hal qilishdir. Firmalar faoliyatida har 
qanday qaror qabul qilish jarayoni turli omillarga, tashqi va ichki ta’sir
82

---

kuchlariga b o g iiq . Marketing faoliyati qarorlari ham ju d a k o ‘p axborot 
manbalarini tahlil qilish asosida qabul qilinadi. Shuning uchun 
marketolog 
samarali 
marketing qarorlari 
qabul 
qilishi 
uchun 
marketingga oid terminlami tub mohiyatini bilishi va har birining 
maqsadidan kelib chiqqan holda tahlillarga asoslanishi kerak.
Har bir marketing tadqiqoti, 
u iste’molchini 
o ‘rganishga 
yo‘naltirilgan boMsin yoki bozorni o ‘rganishga y o ‘naltirilgan boMsin 
uning o ‘ziga xos usullari, izlanish sxemasi, axborotlar bankiga ega 
boMishi kerak. Masalan, iste’molchilar haqidagi m a’lumotlar ular 
yoshi, jinsi, millati, ish faoliyati, moliyaviy ta’minlanganligi vah .k .
F. 
Kotler 
marketing 
tadqiqotlari 
o'tkazish 
usullarining 
shakllanishini, vaqt o ‘tishi bilan ulam ing rivojlanishini va zamonaviy 
iqtisodiy-matematik usullar bilan amalgaoshirilishini evolutsiyasini 
ko‘rsatib o ‘tgan (1974-yilda).
Tadqiqot maqsadi - aniqlangandan so ‘ng tegishli axborotlami 
masalan, bozor ulushi, bozor konyunkturasi, raqobatchilar potensiali va 
boshqalar haqida m a’lumotlar yig‘iladi. Har qanday marketing 
tadqiqotiga ijodiy yondoshish kerak. Ma’lumotlar ba’zasida har bir 
ko‘rsatkich bir-biriga bogMiq b o iib , o ‘zgaruvchi va o ‘zgarmas 
kattaliklami tahlil qilishda ularga ta’sir etuvchi tashqi omil kuchlarini 
to‘g ‘ri aniqlash muhimdir. Tadqiqot tarkibini to ‘g‘ri belgilash, ketma- 
ketlikka rioya qilish zarur.
Marketing faoliyatining asosiy elementi, bu marketing tadqiqoti 
boMganligi uchun, optimal tuzilgan dizayn, zarur axborotlar bazasini 
yaratish, informatsion axborotlar tizimi, intemetdan foydalanish 
tadqiqot samarasini kafolatlovchi muhim omildir.
Marketing tadqiqotlari bu - axborot mavxumligini, tijorat riskini 
kamaytirish va marketing qarorlari qabul qilish maqsadida marketing 
faoliyatining turli jabhalari bo‘yicha m a’lumotlami m untazam yig‘ib 
borish, aks ettirish va tahlil qilishdir.
M arketing tadqiqotlari bu - bozorshunoslami (m arketologlami) 
marketing tashqi muhiti barcha unsurlari - bozor, iste’m olchilar, raqo­
batchilar bilan axborot orqali bog‘lovchi marketing funksiyalaridan 
biridir. M arketing tadqiqotlarining maqsadi aniqlangan muammolardan 
kelib chiqadi. Bu maqsadlarga erishish ushbu muammolami hal qilish 
zarur bo‘lgan axborotlami olish imkonini beradi. Ular menejerlarga
83

---

marketing muammolarini hal qilish imkonini berish maqsadida 
y o ‘qotilishi lozim b o ig a n axborot bo‘shlig‘ini ta’riflaydilar. M aqsadlar 
aniq va ravshan shakllangan, yetarli darajada batafsil shakllantirilgan, 
ulami o ic h a sh imkoniyati va ularga yetishish darajasini baholash 
imkoniyati mavjud b o iis h i lozim. Marketing tadqiqotlari maqsadlarini 
“M azkur muammoni hal qilish uchun qanday axborot zarur?” degan 
savolning javoblari tadqiqot aniqlab beradi.
Tadqiqot madsadlari va usullariga qarab marketing tadqiqotlari 
quyidagi turlarga ajratiladi: o ‘rganish (razvedka), ta’riflash, sabablami 
aniqlash.
0 ‘rganish (razvedka) tadqiqoti - ilgari surilayotgan muammoni va 
taxm inlaming yaxshiroq aniqlash uchun zarur b o ig a n birlamchi 
axborotni y ig is h maqsadida olib boriladi. Masalan, sotuvning past 
darajasiga sabab yom on reklama, deb taxmin qilingan, ammo o ‘rganish 
tadqiqoti yetarli darajada b o im a g a n sotuvning asosiy sababi tovar 
taqsimlash tizimining yom on ishlashi ekanligini, uni marketing 
tadqiqotlarining keyingi bosqichlarida yanada batafsilroq o ‘rganish 
lozimligini ko‘rsatdi.
Tariflovchi tadqiqot - m arketing muammolarini ta’riflashga y o ‘- 
naltirilgan, masalan, demografik holat, kompaniya mahsulotiga 
iste’m olchilaming munosabati kabi. Bunday turdagi tadqiqotlami olib 
borishda odatda kim, nima, qayerda, qachon, va qanday degan 
so ‘zlardan boshlanuvchi savollarga javob izlanadi. Masalan, firma 
mahsuloti iste’molchilari kim ekanligi aniqlanadi. Firma mahsulotini 
qayerda xarid qilishadi? Ushbu mahsulotni xaridorlar qachon faol xarid 
qilishadi? Sotib olingan m ahsulotdan qanday foydalaniladi?
Sabablami aniqlashga y o ‘naltirilgan tadqiqotlar - sabab-oqibat 
aloqalariga tegishli taxm inlami tekshirish uchun olib boriladi. M azkur 
tadqiqot asosida biror-bir hodisani “agar X, unda Y” ko‘rinishdagi 
mantiqiy b o g ianish asosida tushunishga intilish yotadi. Sabab-oqibat 
b o g ian ish i maxsus tajribalar o ‘tkazish y o ii bilan aniqlanishi mumkin. 
Tajribalar o ‘tkazishda mustaqil o'zgaruvchilar (narxlar, reklama xara­
jatlari va h.k.) almashtiriladi va bu o ‘zgarishlarga b o g iiq o ‘zgaruv- 
chilar (sotuv hajmi, bozor ulushi ko‘rsatkichi va h.k.) qanday javob 
qaytarishi aniqlanadi.
8 4

---

Marketing tadqiqotlari quyidagi y o ‘nalishlar bo‘yicha amalga 
oshiriladi:
- bozomi o'rganish (uning hajmi, dinamikasi, rivojlanish 
yo‘nalishi);
- istemolchilar xatti-harakatini o ‘rganish;
- raqobatchilar faoliyatini o ‘rganish;
- talablam i qondirish bo‘yicha firma ichki imkoniyatlarini 
o ‘rganish;
- marketing majmuasi unsurlarini o ‘rganish (tovar, baho, sotuv, 
reklama);
- marketing faoliyati huquqiy jabhalarini o ‘rganish.
Ko‘rinib turibdiki, “bozomi o ‘rganish” tushunchasi umuman mar­
keting faoliyatining asosiy jabhalarini aniqlab bersa ham, “marketing 
tadqiqotlari” tushunchasi “bozomi o ‘rganish” tushunchasidan ancha 
kengroq. M arketing faoliyatini tashkil qilishda ishlab chiqarilgan 
mahsulot hajmidan emas, bozor istemolchilar talablaridan kelib chiqib 
marketing taqiqotlarini olish borish zaruratini mantiqan aniqlab beradi. 
K o‘pchilik yirik chet el firmalari (80 foiz atrofida) o ‘z xususiy 
marketing tadqiqoti bo‘limlariga ega. Bunday b o‘limlar tarkibida 
sotsiologlar, psixologlar, statistiklar, dasturchilar va sh.k. xizmat 
qiladilar.
M arketing tadqiqotlari jarayoni quyidagi bosqich va harakatlami 
o ‘z ichiga oladi:
1. Muammo va tadqiqot maqsadlarini aniqlash.
1.1. M arketing tadqiqotlari o ‘tkazish zaruratini aniqlash.
1.2. Muammo va tadqiqot maqsadlarini shakllantirish.
2. Tadqiqot rejasini ishlab chiqish.
2.1. Tadqiqot turini aniqlash.
2.2. Talab qilinayotgan axborot turini, uni olish manbalarini va 
zarur axborotlami yig‘ish usullarini aniqlash.
2.3. M a’lumotlami y ig‘ish shakllarini loyihalash.
2.4. Tanlanma rejani ishlab chiqish va tanlov hajmini aniqlash.
3. Tadqiqot rejasini ishlab chiqish.
3.1. M a’lumotlami yig‘ish.
3.2. M a’lumotlami tahlil qilish.
8 5

---

4. Olingan natijalami talqin qilish va ulam i rahbariyatga yetkazish 
- yakuniy hisobotni tayyorlash va taqdim qilish.