Sh. I. Mustafakulov, O. A. Raximberdiyev, M. Sh. Egamberdiyeva iqtisodiy atamalarning
Yüklə 22,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
44
1 — qonuniy yoki ma’muriy tartibda o'matilgan tadbirlar va me’yoriy qoidalar majmuyi. Joriy to'lov balansi operatsiyalari bo'yicha ular erkin konvertatsiya qilinadigan valyutalarga (AQSH dollari, Yevropa Ittifoqi yevrosi, ingliz font sterlingi, Shveytsariya franki va boshqalarga) nisbatan qo'llanilmaydi. VALYUTAVIY INQIROZ - xalqaro valyuta munosabatlarida yuzaga keladigan keskin ziddiyatlarga aytiladi. VALVATSIYA - chet el tangasi qiymatini davlat pul birligida baholash. VAQT BO'YICHA USTUN KO'RISH - joriy iste’molga sarflash bilan kelajakda iste’mol qilish uchun sarflashdan qaysi birini befarqlik chizig'i asosida tanlash. VAQT BO'YICHA USTUN KO'RISHNI CHEKLASH NORMASI - umumiy turmush darajasi o'zgarmaganda joriy iste’moldan bir birlik kechishni to'liq qoplaydigan kelajakdagi qo'shimcha iste’mol qiymati. VAQT LAGI - bir iqtisodiy holatning u bilan bog'liq bo'lgan boshqa xodisadan vaqt jihatidan orqada qolishi yoki ildamlab ketishini aks ettiruvchi iqtisodiy ko'rsatkich. VAQTBAY HAQ, TO'LASH - xodimlarning sarflangan ish vaqti, ya’ni soat, smena, kun uchun to'lanadigan ish haqi tizimi. VAQTBAY ISH HAQI - xodimga uning malakasi, mehnatining sifati, ishlagan vaqtiga qarab belgilanadigan ish haqi. U odatda mehnatning natijalarini aniq hisoblab bo'lmaydigan, balki ular aniq vazifalar doirasini bajarish bilan belgilanadigan vaqtda (masalan, muhandis- texnik xodimlar va xizmatchilar, sozlovchilar, elektr ta’mirlovchilar va shu kabilarga haq to'lashda) yoki mahsulot ishlab chiqarish texnologik jarayonining borishi bilan belgilanadigan va bevosita ishchiga bog'liq bo'lmagan (masalan, konteynerlar va avtomat liniyalarda ishlash) sharoitida qo'llaniladi. VAQTBAY MUKOFOT TIZIM I - xodimlarning ish bajargan vaqtlari (soat, smena, kun, oy va h.k.) uchun to'lovdan tashqari ma’lum ko'rsatkichlar uchun mukofot beriladi. VAQTIN CHALIK USUL - to'lov balansi defitsitini chet el kapitalini, ya’ni tadbirkorlik va ssuda kapitallarini kiritish yo'li blan qoplashga aytiladi. VAQTINCHALIK VALYUTA - vaqtincha amal qiluvchi pul birligi, pul belgidari, krediti vositalari. Misol uchun O'zbekiston Respublikasida so'm kiritilganga qadar ishlatilgan so'm-kupon. VAQTLARARO BUDJET CHEGARASI - shaxsning daromadi va ssuda foizi stavkasi bilan aniqlanadigan vaqtlararo ustun ko'rish kartasidagi 442 chiziqning holati. VAQTLARARO MUVOZANATLIK - joriy va kelajakda iste’mol qilish o'rtasida tanlayotgan shaxs uchun maksimal naflik keltiruvchi holat. VAQT-XARAJATLAR TURLI MODELLAR - bular minimal xarajatlargrafiklariniyaratishuchun ishlatiladi, bun dan tashqari ishlar bajariUshiga ajratiladigan vaqt va loyiha muddati kamayganidagi xarajatlar oshishi orasida murosa topish uchun ham foydalaniladi. Bular ko'p hollarda Ioyihani qisqartirish modellari deb yuritiladi. VARIATSIYA - qator hadlarining tebranuvchanligi, variantda qiymatlarining o'zgaruvchanligidir. VARIATSIYA KENGLIGI - taqsimot qatorining eng katta va eng kichik variantalari orasidagi farqdir. VARRANT - 1. Opsionning bir turi bo'lib, egasiga belgilangan muddat ichida emitentdan imtiyozli sharoitda ma’lum bir miqdordagi aksiyalarni sotib olish imkonini beradi. 2. Qimmatbaho qog'ozni xarid qilish uchun xaridorga beriladigan kafolat. 3. Tovar omborlari tomonidan tovarni saqlab turish uchun qabul qilinganligi to'g'risida belgilangan guvohnoma. VAUCHER - 1) Korxonalarning mulklarini xarid qilish uchun beriladigan kupon, qimmatli qog'oz; 2) davlat tomonidan ota-onalarga bolalarini o'qitish uchun beriladigan pul sertifikati. VAZIFA - amalga oshirilishi, xal qilinishi lozim bo'lgan masala, echilishi lozim bo'lgan, ko'zda tutilgan maqsad, yoki biror-bir topshiriq, xizmat, yumush, xizmat lavozimi, mansab, amal. VAZIRLAR KENGASHI - qarorlar qabul qilish organidir. Uning doirasida milliy xukumatlarning a’zolari muzokoralar o'tkazdilar, hamjamiyat qonunchilik hujjatlarini muhokama qiladilar va ularni ovozga qo'yish yo'li bilan qabul qiladilar yoki rad etadilar. VAZIRLIK - o'ziga tegishli tarmoqning xo'jalik tizimida boshqarishinng eng oliy bo'g'inidir. VAZIYAT - belgilab qo'yilgan strategik maqsad yoki umume’tirof etilgan faoliyat me’yorlariga nisbatan tashkilot, boshqariladigan obyektning holatini baholash mumkin bo'lgan real holat. VAZIYATLI TAHLIL - muvaffaqiyatlar va muvafFaqiyatsizliklarni hisobga olgan holdagi oldingi faoliyatini o'rganish: ishlab chiqarish va bozordagi vaziyat o'zgarish sabablarini aniqlash; xodimlar ishi samaradorligini baholash, ish ko'rsatkichlariga tashqi muhit ta’sirini hisobga olish; hozirgi kundagi vaziyat ta’sirini aniqlash va kelajak prognozi (bashorati). VEKSEL - (nem. “wechseF, aynan. ayirboshlash) - muayyan miqdordagi pulni 443 qarzga olganligi va uni qancha muddatda qaytarib berishligi haqida shu davlatda amal qiluvchi qonun talablariga qat’iy rioya qilgan holda aniq shaklida maxsus yozib berilgan va rasmiylashtirilgan qarzdorlik hujjatidir. Veksel oluvchi hujjat da ko'rsatilgan qarzdorlik muddati tugashi bilanoq veksel beruvchi ham unda ko'rsatilgan miqdordagi mablag‘ni to'lashni talab qilish huquqiga ega bo'ladi. Vekselning oddiy va o'tkazma shakllari mavjud. Oddiy veksel - qarzdor tomonidan to'ldirilgan shaxsiy majburiyat; o'tkazma veksel - qarz beruvchining qarzni kimga qaytarish haqidagi buyrug'idir. VEKSEL KURSI - milliy valyuta kursida belgilangan chet el valyutasining bahosi. VEKSEL REKVIZITI - veksel blankini to'latishda ishlatilgan ma’lumotlar majmuyi. VEKSELLI KREDIT - eksportyor tovarni sotish haqida bitim tuzib, o'tkazma veksel (tratta)ni importyorga jo'natadi, importyor tijorat hujjatlarini olib akseptlaydi, ya’ni unda ko'rsatilgan muddatda to'lovni amalga oshirishga rozilik beradi. VENCHUR FIRMA - tijorat bilan shug'ullanuvchi ilmiy-texnik firma, yangi texnologiyalar va mahsulotlarni daromadlarni awaldan belgilamagan holda ishlab chiqish va qo'llash bilan shug'ullanadi (tavakkalchilikka asoslangan kapital qo'yilmasi). VENCHUR KORXONALAR - kichik biznesning bir turi, ilmiy muhandislik ishlari, yangi texnika namunalarini yaratish, ishlab chiqarishni, tijorat ishlarini boshqarish, tijorat ishlarini tashkil etish usullarini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish, yirik firmalar va davlat ijara kontrakti buyurtmalarini bajarish. Ular tarkibida tijoratda vositachi bo'Igan korxonalar ham bo'ladi. Venchur korxonalar texnikaning yangi yo'nalishlarida ish ko'rib, fan-texnika taraqqiyotiga hissa qo'shadi. VENCHUR TARKIBI - loyiha tarkibining zamonaviy o'zgartirilgan turi bo'lib, ‘‘tavakkalchilikbiznesi” bilanbog'liqdir. Belgilangan qoidagabinoan biznesdagi tavakkalli yangiliklar, ya’ni butkul yangi texnologiyalar, tovarlar, xizmatlarni yaratish bilan bog'liq. VENCHURLISARMOYALAR - sarmoyalarni xatarli kiritish. VERBAL - og'zaki bitim, kelishuv. VERIFIKATSIYA - hujjatning haqiqiyligini belgilash jarayoni. VERNER ZOMBART - (1863-1941) yangi tarixiy maktabga yaqin turgan nemis iqtisodchisi, antagonistik ziddiyatlar va iqtisodiy inqirozlarning muqarrarligini inkor etgan, kapitalizm tartibga solingan va rejali rivojlanib boradigan xo'jalik tarzi deb tasvirlanadi. Turli tizimlarni plyuralizm asosida yaqinlashtirish mumkin, deydi. Verner Zombart shovinizm pozitsiyalarida turgan va fashizm mafkurasining 444 shakllanishiga ko'maklashgan. VERTIKAL INTEGRATSIYA - bir texnologik zanjiming turli bosqichlariga (xomashyoni qazib olish, qayta ishlash, tayyor mahsulot ishlab chiqarish) - xizmat qiladigan korxonalar birlashmasi. Ushbu turdagi monopoliya-kombinatlar metallurgiya, kimyo, avtomobil, oziq-ovqat tarmoqlarida keng tarqalgan. Vertikal integratsiya konsernlarning vujudga kelishiga sabab bo' lgan. Vertikal integratsiya yanada umumiy bo'lgan diversifikatsiya jarayonining bir qismi hisoblanadi. VERTIKAL MARKETING TIZIM I - bir kanal ishtirokchilari ularning biri rahbarligi yoki nazorati ostida birlashishi natijasida hosil bo'lgan tovar tarqatish tizimi. VERTIKAL TAHLIL - har bir ko'rsatkichlarning tarkibiy qismlarini va chetga chiqishning umumiy hajmidagi o'zgarishini o'rganish. VERTUAL - ma’lum bir sharoitda tahlil qilinayotgan holat, jarayon. VETO - oliy ijro etuvchi organlarning (masalan, prezident) parlament tomonidan qabul qilgan qonunni tasdiqlamasligi. Absolyut vetoda qonun butunlay bekor qilinadi. Suspenziv veto qonunni tasdiqlashni kechiktiradi yoki qayta ко‘rib chiqishni talab qiladi. VIA - (ingl. - orqali) shu belgi bilan VIA yuborilayotgan tovarning yo'nalishi ko'rsatiladi. Masalan, “Toshkent VIA” belgili tovar to'xtovsiz dunyoning har bir chekkasidan kelishi kerak. VILOYAT BUDJETI - umumviloyat budjetini hamda viloyatga bo'ysunuvchi tumanlar va shaharlar budjetini; VINDIKATSIYA - da’vogarlik bayonnomasini berish orqali o'zgalar qonunsiz egalik qilib turgan buyumni talab qilish. VIRIMENT - bir kishining joriy hisobidan ikkinchi kishining joriy hisobiga pul mablag'ining bank tomonidan o'tkazilishi. VIRTUAL ZAVOD - boshqa hududlarda joylashgan va strategik alyans tarkibiga kiruvchi yetkazib beruvchilar va hamkor firmalar tomonidan amalga oshiriladigan, ishlab chiqarish faoliyatining tashkillashtirish shakli. VOSITACHILIK - vositachilik, dallolchilik vositasi, maxsulot yaratish va uni iste’mol uchun yetkazib berish operatsiyasi. Masalan: vositachilik instituti, vositachilik firmasi va hokazo. VOSITALASHGAN KAFOLATLAR - kafolat beruvchi o'ziga xos tarzda vositachilik vazifasini o'taydi. Bunday kafolatlar eksport-import operatsiyaiarida keng ishlatiladi. — пи*-— 445 XALQ, ISTE’M OL TOVARLARI - aholining shaxsiy ehtiyojini qondiradigan tovarlar. XALQ. KAPITALIZMI NAZARIYASI - kapitalizm transformatsiyasi (o'zgarishi) bilan bog'liq, go'yoki hozirgi kapitalizm “eski kapitalizm”dan keskin farq qiladi; ilgarigi illatlar yo'qolgan. Xalq kapitalizmining vakillari: Berli, Nidler, Cheyz, Klark, Gelbreyt. “Kapitalning demokratizatsiyalashuvi” yo'li bilan aholining barcha qismi mulkka egalik qiladi (aksionerlik jamiyatlari). XALQ, XO'JALIGI - mamlakatning umumiy iqtisodiyotini bildiradi. Bu tushuncha sobiq sovet tuzumi davrida keng foydalanilgan. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish tarmoqlari turli mulkchilik shakliga asoslangan bo'lishiga qaramay mamlakat miqyosida umumlashgan xalq xo'jaligi iqtisodiyotini bildiradi. XALQ, XO'JALIGI BALANSI - sobiq SSSR va sotsialistik mamlakatlarda qo llanilgan tizim bo'lib, unda makroiqtisodiy ko'rsatkichlar tizimi o'z aksini topgan. XXB markscha kengaytirilgan takror ishlab chiqarish ta’limotiga asoslangan. XALQ, XO'JALIK HISOBI - iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitidagi xo'jalikhisobihisobningyagonatizimibo'lib,undaxo'jalikhisobining barcha turlari (tezkor, statistika, buxgalteriya) qo'shilgan. Lekin bu mexanik qo'shilgan degan ma’noni bildirmaydi. Tezkor, statistika va buxgalteriya hisoblarining birortasi ustunligi to'g'risida gap bo'lishi mumkin emas, chunki bularning har biri kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning ma’lum tomonlarini aks ettirib, iqtisodiyotni boshqarish jarayoni to'g'risidagi ko'rsatkichlami beradi. XALQARO BAZEL QO'MITASI - rivojlangan mamlakatlar markaziy banklari rahbarlari tomonidan 1974-yilda tashkil etilgan tashkilot. Uning doirasida xalqaro bank faoliyatini tartibga solish muammolari muhokama qilinadi. 1975-yilda qo'mita tomonidan Bazel kelishuvi ishlab chiqilgan. Keyinchalik Bazel qo'mitasi bank faoliyati me’yorlari bo'yicha xalqaro tavsiyalar ishlab chiqa boshladi. XALQARO HISOB-KITOBLAR - tashqi savdo, kapitallar va kreditlarning harakati bilan bog'liq valyutaviy operatsiyalar, valyutada oldi-sotdi qilish operatsiyalari va boshqa tovarsiz harakatdagi operatsiyalar majmuyi tushuniladi. 446 XALQARO IQTISODIY ALOQALAR (XIA ) - xalqaro mehnat taqsimotiga asoslangan turli milliy iqtisodiyotlar o'rtasidagi xo'jalik aloqalari tizimi. XIA xalqaro savdo, ilmiy-texnik, ishlab chiqarish, valyuta- moliya va kredit aloqalarida o'z aksini topadi. XALQARO IQTISODIY MUNOSABATLAR - mamlakatlar va hududlar o'rtasidagi, xalqaro tashkilotlar va korporatsiyalar ishtirokidagi xo'jalik aloqalari tizimi. XALQARO IQTISODIY TASHKILOTLAR - ikki turdagi - ishtirokchilari bevosita davlatlardan iborat hukumadararo (davlatlararo) hamda tarkibiga ishlab chiqaruvchilar birlashmalari, kompaniya va firmalar, ilmiy jamiyatlar va boshqalar kiruvchi nohukumat tashkilotlari. XALQARO ISHLAB CHIQARISH KOOPERASIYASI - ishlab chiqarish bosqichlariningo'zarobir-birinito'ldirishivaularnimuvofiqlashtirish maqsadida milliy iqtisodiy komplekslarning hamkorlik qilishi. XALQARO ISHLAB CHIQARISHNING IXTISOSLASHUVI - mamlakatlar o'rtasidagi mehnat taqsimoti ko'rinishi bo'lib, unda o'zlarining ichki ehtiyojlaridan ortiqcha bir turdagi mahsulotlar tayyorlash bilan shug'ullanuvchi milliy ishlab chiqarishlarning tabaqalanishi yuz beradi. XALQARO KAFOLATLAR - tovarlar va kapitallar harakatining uzluksiz va doimiy harakat qilinishi ta’minlanishiga xizmat qilib, Markaziy banklar, tijorat banklari, korporatsiyalar, hukumat va xalqaro tashkilotlar tomonidan beriladi. XALQARO KREDIT - bir davlat, shu davlat banki, huquqiy shaxsi tomonidan ikkinchi bir davlatga, uning banklariga, boshqa huquqiy shaxslariga muddatlilik va to'lovlilik asosida beriladigan kreditdir. XALQARO KREDIT MUNOSABATLARINING SUBYEKT LARI - tijorat banklari, markaziy banklar, davlat organlari, yirik korxonalar, regional va xalqaro moliya-kredit tashkilotlari qatnashadi. XALQARO MARKETING - tashkilot joylashgan mamlakat hududidan tashqaridagi tovarlar va xizmatlar marketingi. XALQARO MEHNAT TAQSIMOTI (XM T) - mehnat taqsimoti, alohida mamlakatlar doirasidan chlqishi bilan bog'liq, ijtimoiy mehnat taqsimotining yuqori pog'onasi. XMT alohida mamlakatlarning ma’lum turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashuvini bildiradi, bu esa xalqaro savdoning zarurligini belgilaydi. Butun jahon xo'jaligining tashkil topish va rivojlanishining hal qiluvchi omili. Birinchi bo'lib uning zarurligini D. Rikardo aytgan. Ayrim ishlab chiqarish korxonalaridagi kabi (A. Smit), jahon xo'jaligida 447 ham mehnat taqsimoti nisbiy chiqimlar ustunligini beradi, ya’ni ayrim mamlakatlarning ma’lum sohada ixtisoslashuvi yuqori samara beradi. XALQARO MEHNAT TASHKILOTI - BMTning ixtisoslashgan muassasasi, uning faoliyati mehnatning ijtimoiy-iqtisodny muammolarini hal etishga qaratilgan. XALQARO MOLIYA KORPORATSIYASI - rivojlanayotgan mamlakatlarga sarmoyasarflabvaboshqaruvmasalalariyuzasidanmaslahatlarberish yo'li bilan ularda tadbirkorlikni rivojlantirishga ko'maklashuvchi tashkilot. XALQARO MOLIYA TASHKILOTLARI - davlatlar o'rtasidagi valyuta va moliya-kredit munosabatlarini tartibga solish, mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishiga ko'maklashish, kredit ko'rinishida yordam berish maqsadida davlatlararo kelishuvlar asosida tashkil etilgan tashkilotlar. Bunday tashkilotlar qatoriga Xalqaro hisoblashuvlar banki, Xalqaro valyuta fondi, Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki, Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasi, Xalqaro moliyaviy korporatsiya, Osiyo Taraqqiyot Banki, Yevropa Investitsiya Banki, Mintaqaviy Xalqaro Rivojlanish banklari va boshqalarni kiritish mumkin. XALQARO MOLIYAVTY BOZOR - global fond, valyuta va hosilaviy moliyaviy instrumentlar bozori sifatida keltiriligan. XALQARO QAYTA TIKLASH VA RIVOJLANTIRISH BANKI - unga a’zo bo'lgan mamlakatlarga, ularni iqtisodiy rivojlanishini rag'batlantirish maqsadida uzoq muddatli zayomlar beradi. 1995-yilda tashkil etilgan. Bank mablag'lari, uning ustav kapitalidan (a’zolari qo'shgan puldan), o'z obligatsiya (zayom)larini xalqaro bozorda sotishdan kelgan puldan va bankning ishlab topgan daromadidan iborat XQTRB. Unga a’zo bo'lgan mamlakatlarga iqtisodiy rivojlantirishni rag'batlantirish maqsadida uzoq muddatli zayomlar beradi. XALQARO SAVDO - mamlakatlar o'rtasidagi savdo-sotiq tovarlarni chetdan olib kelish (import) va chetga chiqarish (eksport), jahon iqtisodiy munosabatlarining shakli. Xalqaro savdoning iqtisodiy asosini xalqaro mehnat taqsimoti tashkil etadi. XALQARO SAVDO NAZARIYASI - iqtisodiy nazariyaning bir qismi. Ishlab chiqarish tovar ayirboshlashga xalqaro ixtisoslashuv sabablarini hamda bundan mamlakatlar oladigan manfaatlarni o'rganadi. XALQARO TARTIBDAGI HUDUDLAR - davlat chegaralaridan tashqarida bo'lgan va xalqaro huquqqa binoan dunyoning barcha davlatlari umumiy foydalanadigan yer sharidagi bo'sh makonlar. 448 XALQARO TASHKILOTLAR - mustaqil davlatlar yoki milliy jamiyatlarning, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy maqsadlarga erishish uchun tuzilgan birlashmalar, mamlakatlar o'rtasida ko'p tomonlama hamkorlikning eng muhim turlaridan biri. Ularning har biri xalqaro siyosatda o'zlarining faoliyat maqsadlari yo'nalishlariga qarab, yer yuzi taraqqiyotida egallab turgan mavqelariga qarab, umuman xalqaro siyosiy-amaliy munosabatlar jarayonida harakatlarga kirishadigan boshqa xalqaro tashkilotlar tizimidagi maqomlariga qarab ahamiyat kasb etadilar. XALQARO TENDERLAR - xalqaro bozorda mashina-uskunalami xarid etish, qurilish-montaj ishlarini bajarish, injenering xizmati ko'rsatish uchun konkurs asosida buyurtmalar berish. XALQARO TRANZIT - xorijiy yuklarni jo'natish va qabul qilib olish punktlari berilgan mamlakat hududidan tashqarida bo'lishi shartida tashilishidir. Agar tovarlar bojxona omboriga joylashtirilmasdan tashilsa - bevosita, xalqaro tranzit, bojxona omboridan foydalanilsa - bilvosita xalqaro tranzit hisoblanadi. XALQARO VALYUTA FONDI (XVF) - xalqaro valyuta-kredit tashkiloti 1944-yili tashkil etilgan. Uni tuzishdan maqsad xalqaro savdoni rivojlantirish, valyuta kursini, me’yorlarini, nisbatlarini belgilash, ko'p tomonli to'lovlar tizimiga rioya qilinishini nazorat qilish hamda fond a’zolariga valyuta yetishmovchiligi holatlarida kredit, qarz berishdir. Unga 1998-yilda 167 ta mamlakat a’zo bo'lgan. Valyuta fondining ikki asosiy vazifasi bor: o'z a’zolari bo'lmish mamlakatlarning valyuta aloqalarini (valyuta ayirboshlash, valyuta bilan to'lovlami amalga oshirish va h.k.) boshqarib turish, umumiy kredit mablag'laridan a’zo mamlakatlarga qarz berib, ularning taraqqiyotiga ko'maklashish. Valyuta fondining kapitali unga a’zo mamlakatlarning badal pulidan tashkil topadi. Uning o'sishi yangi a’zolaming badal puli va kredit uchun olingan foizlar hisobiga yuz beradi. XALQARO VALYUTA TIZIM I - xalqaro valyuta munosabatlarida davlatlararo bitimlarda huquqiy jihatdan mustahkamlangan va xalqaro hisob- kitoblarni amalga oshirishda qo'llaniladigan qoida va tartiblar. XALQARO TRANZIT - xorijiy yuklarni jo'natish va qabul qilib olish punktlari berilgan mamlakat hududidan tashqarida bo'lishi shartida tashilishidir. Agar tovarlar bojxona omboriga joylashtirilmasdan tashilsa - bevosita xalqaro tranzit, bojxona omboridan foydalanilsa - bilvosita xalqaro tranzit hisoblanadi. A A Q XARAJAT ELEMENTLARI - iqtisodiy mazmuniga ko'ra, mahsulot ishlab chiqarish tannarxini tashkil qiladigan xarajat turlari. Xarajat elementlari quyidagilardan iborat: a) ishlab chiqarish material xarajatlari (qaytariladigan chiqindilar qiymati chiqarib tashlangan holda); b) ishlab chiqarish xarakteridagi mehnatga haq to'lash xarajatlari; d) ishlab chiqarishga taalluqli ijtimoiy sug'urta ajratmalari; e) ishlab chiqarish ahamiyatidagi asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; ishlab chiqarish ahamiyatidagi boshqa xarajatlar. XARAJAT MODDALARINING GURUHLANISHI - xarajat moddalari quyidagicha guruhlanadi: 1. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi: a) to'g'ri va egri material xarajatlari; b) to'g'ri va egri mehnat xarajatlari; d) ishlab chiqarish ahamiyatidagi ustama xarajatlar qo'shilgan holda boshqa egri va to'gri xarajatlar. 2. Davr xarajatlari (ishlab chiqarish tannarxiga qo'shilmaydigan xarajatlar): a) realizatsiya bo'yicha xarajatlar; b) boshqarma (ma’muriy) bo'yicha xarajatlar; d) boshqa operatsion xarajatlar va zararlar. 3. Moliyaviy faoliyat bo'yicha xarajatlar: a) foizlar bo'yicha xarajatlar; b) chet el valyutasi bilanbog'liq operatsiyalar bo'yicha salbiy kurs farqlari; d) qimmatli qog'ozlarga sarflangan mablag'larni qayta baholash; e) moliyaviy faoliyat bo'yicha boshqa xarajatlar. 4. Tasodifiy zararlar. XARAJATLAR - foydani ko'paytirish maqsadida xo'jalik faoliyatidan kelib chiqadigan aktivlarning kamayishi yoki majburiyatlarni o'z zimmasiga olish orqali ro'y beradigan iqtisodiy resurslarning kamayishidir. XARAJATLAR BO'YICHA YaMMni HISOBLASH USULI - pirovard mahsulotlarni ishlab chiqarishga sarf qilingan hamma sarflarni qo'shish. Unda quyidagilar jamlanadi: shaxsiy iste’mol uchun xarajatlar, ya’ni aholining iste’mol buyumlari va xizmatlari (Ix); korxona va firmalarning investitsiyalari, ya’ni ulami mashina va dastgohlar sotib olishi, qurilishi, zaxiralarning o'zgarishi bilan bog'liqbarcha xarajatlari (YAi); davlat tomonidan tovar va xizmatlar xaridi (Dx); sof eksport (Se) YaMM = Ix+YAi-(-/+Dx+Se) XARAJATLAR VA NATIJALARNING TAHLILI - iqtisodiyotning shu’ba va tarmoqlari o'rtasidagi bog'liqlikni, ishlab chiqarish xarajatlari va natijalari jadvalidan foydalangan holda ularni rivojlantirish va istiqbolini asoslash uchun foydalanish. XARAJATLARI PASAYUVCHI TARMOQ, - ishlab chiqarishni kengaytirish iste’mol qilinayotgan resurslar narxining pasayishiga olib keluvchi tarmoq. 450 XARAJATLARI O ’SUVCHI TARMOQ. - ishlab chiqarishni kengaytirish iste’mol qilinayotgan resurslar narxini oshishiga oUb keluvchi tarmoq. XARAJATLARNI QORAQALPOG'ISTON RESPUBLIKASI BUDJETIDAN VA MAHALLIY BUDJETLARDAN MOLIYA LASHTIRISH - quyidagilar yuqorida ta’kidlangan budjetlardan moliyalashtiriladi: fan, ta’lim, madaniyat, sog'liqni saqlash, jismoniy tarbiya va sport (Qoraqalpog'iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahri budjetlaridan moliyalashtiriladigan budjet tashkilotlari bo'yicha); ijtimoiy ta’minot; aholini ijtimoiy himoya qilish; Qoraqalpog'iston Respublikasi davlat hokimiyati va boshqaruv organlari hamda mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatini ta’minlash; iqtisodiyot turli tarmoqlarining Qoraqalpog'iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri budjet tashkilotlarini saqlash; qonun hujjatlariga muvofiq iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirishning maqsadli dasturlari va tadbirlarini amalga oshirish; qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa maqsadlar. XARAJATLARNI RESPUBLIKA BUDJETIDAN MOLIYALASHTIRISH - quyidagilar respublika budjetdan moliyalashtiriladi: fan, ta’lim, madaniyat, soqliqni saqlash, jismoniy tarbiya va sport (respublikaga bo'ysunadigan tashkilotlar bo'yicha); ijtimoiy ta’minot; mudofaa, milliy xavfsizlik va jamoat tartibini ta’minlash; sudlar va prokuratura organlari faoliyatini ta’minlash; davlatzaxirasivasafarbarlikzaxirasini vujudga keltirish hamda ularni saqlash; davlat markazlashtirilgan investitsiyalarini amalga oshirish; davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, O'zbekiston Respublikasining chet ellardagi diplomatik vakolatxonalari hamda missiyalari faoliyatini ta’minlash; iqtisodiyot turli tarmoqlarining respublikaga bo'ysunadigan budjet tashkilotlarini saqlash; O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlariga muvofiq iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirishning maqsadli davlat dasturlari va tadbirlarini amalga oshirish; yer tuzish, meliorativ, tabiatni muhofaza qilish va qishloq xo'jaligi zararkunandalariga qarshi kurash; gidrometeorologiya, do'lga qarshi kurash chora-tadbirlari; qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa maqsadlar. XARAJATLARNING GURUHLANISHI - “Xarajatlar tarkibi to'g'risidagi Nizom’ ga muvofiq hamma xarajatlar quyidagicha guruhlanadi: 1) mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga qo'shiladigan xarajatlar; 2) ishlab chiqarish tannarxiga qo'shilmaydigan, ammo asosiy faoliyatdan olinadigan foydada hisobga olinadigan davr xarajatlari; A S 1 3) korxona umumxo'jalik faoliyatidan olinadigan foyda yoki zararlarda hisobga olinadigan korxona moliyaviy faoliyati bo'yicha xarajatlar; 4) daromaddan yoki foydadan soliqlar to'langunga qadar foyda yoki zarar hisob-kitobida hisobga olinadigan tasodifiy zararlar. XARID AYANSI - eksport kreditlashning bir formasi bo'lib hisoblanadi va shu vaqtning o'zida importyorning majburiyatini ta’minlovchi vositadir. Chunki importyor o'zi buyurtma bergan tovarni sotib olishga majbur bo'ladi. Rivojlangan mamlakatlarning import bilan shug'ullanuvchi firmalari rivojlanayotgan mamlakatlardan farqli o'laroq, xarid avansidan shu davlatlaming qishloq xo'jalik mahsulotlarini olib chiqib ketishda foydalanmoqdalar. XARID BAHOLARI - qishloq, xo'jaligi mahsulotini sotib olishda ishlatiladi. XARID KREDITI - eksportyor bankning to'g'ridan-to'g'ri milliy eksportyorni kreditlamasdan, balki chet ellikxaridorni, ya’ni, importyor mamlakat firmasi va uning bankini kreditlash hisoblanadi. XARID NARXI - bozorda tovarga xaridor taklif etgan narx, bozorda sotilgan tovar qiymatinig amaldagi pul ifodasi. XARID QOBILIYATI - pulning quwati (qiymati). XARIDOR - tovar ayirboshlashda bevosita ishtirok etib, tovarni tanlash, qiymatini to'lash va o'z ixtiyoriga olish ishlarini amalga oshiradigan shaxs, korxona, tashkilot, muassasa yoki ularning vakili. XARIDOR BAHOSI - xaridorning tovar yoki uning alohida xossasining o'z istaklariga, tasawuriga mos kelish darajasi ifodasi. XARIDOR DIDI - xaridorning tovarni tasawur qilishi va tanlashida namoyon bo'ladigan o'ziga xos takrorlanmas ta’bi. XARIDOR FIKRI - xaridorning tovar sifati, assortimenti, bezatilishi, mavqeyi, narxvaboshqaiste’molxossalari to'g'risidagi ma’lum tushunchalarda ifodalangan tasawuri. XARIDOR ISTAKLARI - xaridor sotib olmoqchi bo'lgan tovarlarda ko'rishni xohlagan xossalar to'plami, ya’ni u tovarning qanday bo'lishini istaydi. XARIDOR MUNOSABATI - xaridorning tovar sifati, assortimenti, bezatilishi, siymosi, mavqeyi, narx va boshqa iste’mol xossalari to'g'risidagi ma’lum tushunchalarda ifodalangan tasawuri. XARIDORNIYATI - xaridorning kelajakda nimalar olmoqchi ekanligi, kelajakda tovarlar sotib olish bo'yicha orzu havaslari. XARIDOR UMIDI - xaridorning sotib olgan tovardan kutgan naf, qulayliklar, his-tuyg'ular. XAVF-XATAR - korxona rejalari va budjetini amalga oshirish nohushliklar (muvafFaqiyatsizliklar)ning yuzaga kelish ehtimoli. XAYRING - bunda mulk 1 yildan 3 yilgacha muddatga ijaraga beriladi. XAZINA - xon, podsho va davlatning pullari; qimmatbaho buyumlari va boshqa moddiy boyliklari saqlanadigan joy. XAZINA MAJBURIYATLARI - uning egasi tomonidan ma’lum bir pul mablag'ini budjetga kiritganligi va uning butun aylanish davrida aniq chegaralangan foizni to'lab berish majburiyatini guvoxlovchi kimmatli qog ozidir. XEDJIR - baho bo'yicha tavakkalchilik sug'urtasi, fyuchers shartnomasi. XEJIRLASH - yo'qotiladigan, himoyalanishi kutilayotgan daromadlar darajasini istemolchi va mahsulot etkazib beruvchi o'rtasida oldindan shartnoma tuzish yo'li bilan sug'urta qilish. XIKS DJON - ingliz iqtisodchisi, Nobel mukofoti sovrindori (1972-yil). Neoklassik sintez nazariyasining asoschilaridan biri. "Qiymat va kapital” (1939-yil) asarida pul, kredit, moliya tizimini tadqiq etgan. Shuningdek, xalqaro savdo, iqtisodiy o'sish muomalalarini tahlil etgan. XIZMAT - o'ziga xos tovar. Moddiy shakldagi tovarlardan farqli o'laroq, xizmatlarni jamg'arib borish va zaruriyat bilan sotish mumkin emas. Jahon iqtisodiy rivojlanishiga sezilarli darajada tasir ko'rsatadi. Xizmatlarning ko'p turlari kontraktlar asosida oldi-sotdi qilinadi. Bu ayniqsa, murakkab mashina-texnik mahsulotlar va kompleks korxonalar tomonidan ko'proq qo'llaniladi. XIZMAT HAQI CHEGIRILGAN HAYOT SUG'URTASIGA B O G 'L IQ BO'LMAGAN SUG'URTA TOVONI - hayot sug'urtasi bilan bog'liq bo'lmagan, xizmat haqi chegirib tashlangan, tavakkalchilik tufayli ro'y beradiganxavf-xatarda sug'urta himoyasidan foydalanish uchun to'lanadigan xaq yig'indisi. Bu tovon uchinchi tomon majburiyati, tovar yoki mulkning shikastlanishi, unga zarar yetishi, turli tasodiflar tufayli (to'qnashish, avariya, toshqin, suvga cho'kish, yong'in, kasallik, o'g'irlik, zo'rlik) yoxud kasallik, baxtsiz hodisalar, ishsizlik singari voqealar tufayli daromadning kamayishi oqibati hisoblanadi. XIZMAT KO'RSATISH KAFOLATLARI - xizmat ko'rsatish vadasi. Bunda ushbu va’da bajarilishida lozim bo'ladigan tadbirlar bilan mahkamlanadi. 453 XIZM AT KO'RSATISH REJASI - xizmat ko'rsatish jarayonining mijozning ko'zi oldida bo'ladigan qismi va mijoz kuzata olmaydigan qismi oralig'i aniq chegaralangan sxemasi. XIZMAT KO'RSATISH SOHASI - ijtimoiy ishlab chiqarishning moddiy- buyumlashgan ko'rinishga ega bo'lmagan iste’mol qiymatlarini yaratishga yo'naltirilgan sohalari. U o'z ichiga moddiy xizmatlar ko'rsatish (transport, aloqa, savdo, maishiy xizmat va boshqalar) hamda nomoddiy xizmatlar ko'rsatish (huquqiy maslahatlar berish, o'qitish, malaka oshirish va boshqalar)ni oladi. Hozirgi iqtisodiy adabiyotlarda ko'proq “investitsiyalar” sinonim termini qo' llaniladi, to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar, real investitsiyalar va asosiy kapital kabi terminlar ham qo'llaniladi. XIZMATLAR VA TIJORAT XARAKTERIGA EGA BO'LMAGAN TO'LOVLAR BALANSI - transport, pochta, telegraf, telefon, turizm, madaniy aloqalar, perevodlar, xorijiy mamlakatlar hududida harbiy qismlarni saqlash, chet elda savdo va diplomatik vakolatxonalarni ochish, xalqaro kreditlar bo'yicha to'lanadigan foizlar va boshqa shu kabi sohalarda yuzaga keluvchi valyutaviy tushumlar va to'lovlar summasi aks ettiriladi. XO'JALIK HISOBI - xo'jalik yuritish usuli, korxonalarning o'z xarajatlarini o'zi qoplashi, o'z-o'zini moliyalash, ishlab chiqarish-xo'jalik faoliyati natijalaridan moddiy manfaatdorlik va javobgarlik kabi qoidalarga asoslanadi. Xo'jalik hisobi korxonalari foyda keltirib ishlashini ko'zda tutadi va tovar-pul munosabatlariga asoslanadi. XO'JALIK MEXANIZMI - iqtisodiyotni boshqarishga yordam beradigan iqtisodiy dastak va rag'batlar hamda tashkiliy shakllar majmuyi va birligi. Xo'jalik mexanizmi rejalashtirish, boshqaruv usullari, baholar, moliyaviy va kredit dastaklari, mehnatga haq to'lash shakllari va boshqa iqtisodiy rag'batlarni o'z ichiga oladi. XO'JALIK MUOMALALARI - mablag'larning hajmida, tarkibida, joylashish va foydalanishida, shuningdek, bu mablag'lar manbaining tarkibi va tayinlanishida o'zgarishlarini hosil qiladigan alohida xo'jalik harakati. Xo'jalik muomalalari va ular tufayli hisob obyektlarida bo'ladigan o'zgarishlar buxgalteriya hisobida qayd qilinadi. Xo'jalik muomalalarini buxgalteriya hisobida qayd qilish yo'li bilan uning predmeti aks ettiriladi. XO'JALIK MUOMALASI (OPERATSIYASI) - xo'jalik jarayonlarini amalga oshirishdagi korxona mablag' lari va xo'jalik jarayonlarining harakati yoki mablag'larning harakati, ularning bir shakldan ikkinchisiga o'tishi. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, xo'jalik muomalasi, bu 454 ... - mablag'lar va ularning tashkil topish manbalarining yozma holda aks ettirilgan harakati. XO'JALIK SUBYEKTI BILAN ISHNI DAVOM ETTIRAYOTGAN AUDITORLIK TASHKILOTI - xo'jalik subyektining oldingi davr buxgalteriya hisobotlarini auditini o'tkazgan va audit o'tkazish shartnomasi bo'yicha ushbu auditni oxirgi hisobot davri uchun o'tkazayotgan auditorlik tashkiloti. XO'JALIK YURITUVCHI SUBYEKT FAOLIYATI HAQIDA MA’LUMOT - audit tekshiruvi o'tkazilayotgan xo'jalik yurituvchi subyekt iqtisodiyoti va ushbu xo'jalik yurituvchi subyektga tegishli soha to'g'risida ma’lumotlar yig'indisi, shuningdek, uning faoliyatidagi o'ziga xos xususiyatlar to'g'risidagi ma’lumotlar yig'indisi bo'lib, auditor o'z majburiyatlarini tegishli darajada bajarish uchun rejalashtirish bosqichida olishi lozim bo'lgan va auditorlik tekshiruvining boshqa bosqichlarida to'Idirishi mumkin bo'lgan ma’lumotlar hisoblanadi. XO'JALIK YURITUVCHI SUBYEKTLAR O'RTASIDA O 'ZA R O MOLIYALASHTIRISH - korxonalar o'zaro xujalik munosabatlarini amalga oshirish jarayonida bir-birlariga turli xildagi mahsulotlar yetkazib berishda to'lovlami kechiktirish hollari ham yuz beradi va buning natijasida o'zaro moliyalashtirish holati yuzaga keladi. XODIM LAR - ishlab chiqarish yoki boshqaruv operatsiyalarini bajaruvchi va mehnat vositalaridan foydalanib, mehnat predmetini qayta ishlash bilan band bo'lgan barcha xodimlar. XODIMLARNI BOSHQARISH - xodimlar imkoniyatlari va tashkilot maqsadlari, strategiyasi, rivojlanishi sharoitlarini muvofiqlikka keltirishga yo'naltirilgan maqsadga qaratilgan ta’sir. XODIMLARNI BOSHQARISH PRINSIPLARI - ayni turdagi faoliyat jarayonida rahbarlar, mutaxassislar amal qilishi lozim bo'lgan qonun-qoidalar, me’yorlar majmuyi. XODIMLARNI TANLAB OLISH - bo'sh lavozimlarga nomzodlarni baholash. O'z ichiga quyidagi bosqichlami oladi: dastlabki suhbatlashish, anketa ma’lumotlarini tahlil qilish; nomzod haqida ma’lumotlarni to'plash; tekshiruvchi sinovlar, test o'tkazish, tibbiy ko'rikdan o'tkazish; asosiy suhbat; ekspertlar xulosasini tayyorlash. XOLDING - (ingl. “holding” - ega) o‘zga firma, korxonaning nazorat paketini o'zida ushlab turuvchi bosh kompaniya. Xolding qo‘ l ostidagi kompaniyalarni rivojlantirib, daromadni ko‘paytirib, o ‘zi ham 455 -rTT^tiafttijTh r— tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanadi. Huquqiy nuqtai nazardan aksionerlik jamiyati, mas’uliyati cheklangan jamiyat yoki xususiy korxona sifatida harakat qiladi. Xolding kompaniyasi sof xolding va aralash xolding ko'rinishida bo'ladi. Sof xolding umumiy boshqaruvni ta’minlash uchun moliyaviy nazorat vazifalarini bajaradi. Aralash xolding moliyaviy nazorat vazifalaridan tashqari tadbirkorlik faoliyatlari bilan ham shug'ullanadi. U boshqa firmalarning nazorat paketini qo'lga olib, ularni ishlab chiqarish faoliyatini o'ziga bo'ysundiradi. Xolding kompaniyasi faoliyati aksiya paketlarini boshqarish bilan chegaralanmay, birja va boshqa operatsiyalardan dividendlar yig'ish, boshqaruvga, direktorlar kengashiga va boshqa qaramog'idagi kompaniyalarga vakillar tayinlash bilan ham shug'ullanadi. XOLDING FOYDASI - ishlab chiqarish faoliyatining mahsuli emas. Xolding foydasi - ishlab chiqarishdan olingan daromad emas. XOLDING KOMPANIYASI - aksionerlar kompaniyasi bo'lib, o'zga huquqiy mustaqil kompaniyalarning nazorat paketlariga ega bo'lib, ular ishlab chiqarish faoliyatlari bilan shug'ullanmaydilar. Xolding kompaniyasining ikki turi farqlanadi: belgilangan funksiyalarni bajarish uchun tashkil etilgan haqiqiy xolding va aniq tadbirkorlik faoliyati (sanoat, savdo, transport, moliya-kredit va boshqalar) bilan ham shug'ullanuvchi aralash xolding. XOMASHYO - mehnat tasirida o'zgargan, ammo yana ishlanishi lozim bo'Igan mehnat predmeti. Ishlab chiqarish jarayonida xomashyodan tayyor mahsulot yoki yarim fabrikat hosil qilinadi. Natijada xomashyoning to'la qiymati tovar formasini olgan yangi mahsulotga o'tadi. Xomashyo kelib chiqishiga ko'ra sanoat va h.k. xomashyosiga bo'linadi. Sanoat xomashyosi, o'z navbatida, mineral va suniy xomashyoga ajraladi. Mineral xomashyo ishlatilishiga qarab yoqilg'i-energetika xomashyosi (neft, tabiiy gaz, ko'mir, uran, yonuvchi slaneslar), metallurgiya xomashyosi (qora, rangli nodir va asl metallar) kon-kimyo xomashyosi (agronomiya rudalari, barit, kalsiy ftorid, oltingugurt), texnik xomashyo (olmos, grafit, slyuda), qurilish materiallari (sement, keramika va b.)ga bo'linadi. Sun iy xomashyoga sintetik smolalar, kauchuk, plastmassalar, sun’iy charm, sintetik yuvish vositalari, qishloq xo'jalik xomashyosiga o'simlik (donli va texnika ekinlari, yog'och, yowoyi va shifobaxsh o'simliklar) va hayvonot xomashyosi (go'sht, baliq, sut, teri, junlar) kiradi. 456 N I . - XORIJIY DAVLATLARNING HUKUMATLARI, BANKLARI VA FIRMALARIGA BOG LANGAN KREDITLAR - xorijiy davlatlaming hukumatlari, banklari va firmalari mablag'lari hisobidan kreditor mamlakatdan tovarlar, ishlar va xizmatlar sotib olish uchun qaytarilish va tiklanish asosida mablag'lami jalb qilish shakli. XORIJIY NAZORAT OSTIDAGI NOMOLIYAVIY KORPORATSIYALAR - davlat idoralari yoki norezident institutsion birliklar tomonidan nazorat qilinmaydigan rezidentlik barcha nomoliyaviy korporatsiyalar va kvazikorporatsiyalar ana shunday korporatsiyalar jumlasiga kiradi. XORIJIY SARMOYALAR - xorijiy davlat investor mablag'larini yoki xorijiy tijorat tashkilotlarining mablag'larini jalb qilish ko'rinishida bo'ladi. XOSILAVIY QIMMATLI Q O G 'O ZLAR - birlamchi qimmatli qog'ozlarning shu bozorda amal qilishi natijasida hosilbo' lgan ikkilamchi qimmatli qog'ozlardir. Xosilaviy qimmatli qog'ozlar o'z egasiga birlamchi qogozlarni sotib olish va sotish huquqini beradi. Ularning qiymati boshqa qog'ozlar orqali gavdalanadi. XREMATISTIKA - mulk orttirish san’ati, ya’ni foyda va boylikni pul shaklida to'plashga yo'naltirilgan faoliyat. Kapital qo'yish va jamg'arish san’atidir. Amaliyotda kam qo'llaniladi. Aristotel tomonidan kiritilgan. XRONOLOGIK YOZUV - xo'jalik muomalalarini xronologik tartibda, ya’ni ular sodir bo'lishi sanalari bo'yicha yozish. Xronologik yozuv buxgalteriya hisobi obyektlari to'g'risida zaruriy ko'rsatkichlarni olish imkoniyatlarini bermaydi. Buning uchun tizimli yozuv qo'llaniladi. Xronologik yozuv uchun hisobning memorial- order shaklida qo'llaniladigan registratsiya jurnali tayinlangan. Registratsiya jurnaliga oy boshida yozilgan summa barcha schyotlarning oy bo'yicha debet va kredit aylanmalari jamiga teng bo'lishi kerak. Bunday nazorat tenglik ikkiyoqlama yozuvning ma’nosidan kelib chiqadi. Xronologik yozuv tizimli yozuv bilan birga bir hisob registrida amalga oshirilishi mumkin. XUFYONA IQTISODIYOT - davlat tomonidan nazorat qilinmaydigan tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilish, ya’ni soliq to'lamaydigan,qonunlargabo'ysunmaydiganishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish. Xufyona iqtisodiyotga qarshi kurash vositalari quyidagilar: erkinbozorni vujudga keltirish, mulkka davlat egaligini va markazlashtirilgan direktiv rejalashtirishni yo'qotish. 457 X U L a - qandaydir maqsadga erishishga qaratilgan faoliyat XUNARMANDCHILIK - turli yo'nalishlarda oddiy mehnat qurollari yordamida o'z mehnatlari bilan mahsulot ishlab chiqarish faoliyati. XUSUSIY - l ) biror shaxsning yolg'iz o'ziga qarashli, tegishli bo'lgan mulki, shaxsiy mulk; 2) ayrim shaxslar tomonidan yakka tartibda amalga oshiriladigan harakat; 3) muayyan bir narsa yoki mavzuga bag'ishlangan. XUSUSIY FIRMA - ayrim shaxs yoki oilaga tegishli bo'lgan yakka xususiy mulkka asoslanib, faoliyat ko'rsatuvchi korxona. Bunday korxonalar asosan qishloqxo'jaligi vakichikbiznes doirasidakengishyuritadilar. XUSUSIY JAMG'ARMALARNING IJTIMOIY SUG'URTA NAFAQASI - sug'urta korxonalari yoki boshqa turdagi institutsion birliklar, ijtimoiy sug'urta xususiy dasturi boshqaruvchilari tomonidan uy xo'jaliklariga to'lanadigan nafaqa. XUSUSIY KAPITAL - tadbirkorning eng muhim va hal etuvchi ahamiyatga ega bo'lgan sarmoyasi. XUSUSIY MEHNAT TAQSIMOTI - umumiy mehnat taqsimotining sohalar va tarmoqlar ichidagi taqsimoti. XUSUSIY MULK - ayrim kishining ishlab chiqarish vositasiga va ishlab chiqarish natijasiga yakka o'zinikidek munosabatda bo'lishligini aks ettiradi. Xususiy mulk ikki xil korinishda yuzaga keladi: a) mehnat bilan erishilgan xususiy mulk; b) mehnatsiz erishilgan xususiy mulk. Mehnat bilan erishilgan xususiy mulk, uning ishlab chiqarish vositasida o‘zi mehnat qilib, tirikchilik o'tkazuvchi yakka dehqonlar, mayda hunarmand va kosiblar mulki. Yollanma ishchilarni ishlatib topilgan boylik xususiy mulkning ikkinchi shaklini tashkil etadi. Xususiy mulk ishlab chiqarish yoki o'z qobiliyatini ishga solishdagi tadbirkorlik, o'z xo'jaligini yuritish, daromadni turli qimmatbaho qog'ozlarga joylashtirish natijasida merosga qolgan mulk va boshqa qonun yo'l qo‘yadigan sohalar asosida yuzaga keladi va ko'payib boradi. XUSUSIY REGRESSIYA KOEFFITSIENTI - muayyan omilning natijaviy belgi variatsiyasiga tasirini omillar o'zaro bog'lanishidan “tozalangan ’ holda o'lchaydi. XUSUSIY TADBIRKORLIK - fuqarolar (alohida fuqarolar) tomonidan o'zlarining tavakkalchiliklari va mulkiy javobgarliklari ostida, shaxsiy daromad (foyda) olish maqsadida amaldagi qonunchilik doirasida amalga oshiriladigan tashabbuskor xo'jalik faoliyati dir. 458 XUSUSIY TASHKILOTLAR - demokratik davlatlarda, individuallar va xususiy tashkilotlar mustaqil ish yuritishga harakat qiladi. Masalan, ro'znoma va oynomalar xususiy tarzda boshqariladi. Davlat maktablari bilan xususiy maktablar ham faoliyat ko'rsatadi. Ko'plab korxonalar xususiy tarzda boshqariladi. Britaniya, Shvetsiya va ko'plab davlatlarda (ya’ni demokratik davlatlarda) sanoat va xizmat ko'rsatishning ayrim tarmoqlariga davlatning o'zi egalik qiladi. Totalitar davlatlarda esa hukumatning o'zi aksariyat uyushmalar va tashkilotlarni shakllantiradi va nazorat qiladi. Bu davlatlarda odamlar davlatning ruxsatisiz biror-bir guruhga birlasha ham olmaydilar. XUSUSIYLASHTIRISH - davlat mulkini xususiy mulkka aylantirish. Xususiylashtirish davlat mulki monopoliyasini tugatish, erkin sohibkorlik tashabbusiga yo'l ochish, bozor iqtisodiyotini rag'batlantirish maqsadida amalga oshiriladi. Xususiylashtirish orqali davlat mulki fuqarolarga berilib, har bir kishi milliy boylikdagi o'zhissasiga egabo'ladi. Xususiylashtirish davlat mulkini investitsiya etishdan, ya’ni yangidan uni hisob-kitob qilib, uning haqiqiy qiymati miqdorini aniqlashdan boshlanadi. Uni o'tkazish uchun maxsus organlar tashkil etiladi. Xususiylashtirish uchun ajratilgan davlat mol-mulkining ro'yxati tuziladi, davlat mulkini sotib olish (berish) shart-sharoiti aniqlanadi. XUSUSIYLASHTIRISH INVESTITSIYA FONDLARI (XIF) - investitsiya fondlarining bir turi hisoblanadi. Ular aholining keng qatlamini xususiylashtirish jarayoniga jalb etish maqsadida tashkil etiladi. XVFning BOSH MAQSADI - xalqaro valyuta tizimi ustidan nazoratni amalga oshirish va barcha a’zo mamlakatlarga (ham rivojlangan boy, ham rivojlanayotgan kambag'al) qisqa muddatli moliyaviy muammolarni hal etishda yordam ko'rsatish. O'zbekiston 1992-yilda XVFga a’zo bo'Igan. XXI HISOBOT TIZIM I - markazlashgan taqsimotga asoslangan iqtisodiyot hisobot tizimdir. 45Q YAGONA G'AZNA HISOB-RAQAMI - g'aznachilik tomonidan boshqariladigan maxsus bank hisob-raqami bo'lib, bu hisob- raqamga Davlat budjeti mablag'lari hamda budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag'lari kiritiladi. Yagona g'azna hisob- raqamidan Davlat budjeti mablag'laridan nazarda tutilgan yuridik va jismoniy shaxslarning xarajatlari to'lanadi, shuningdek, davlat maqsadli jamg'armalarining xarajatlari amalga oshiriladi. YAGONA IQTISODIY MINTAQA (MAKON) - erkinlashtirilgan maxsus iqtisodiy zona bo'lib, subyektlar o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlar, maxsus qabul qilingan qonunlar asosida tashkil etiladi. Ular ko'p tomonlama shartnoma asosida yagona iqtisodiy siyosat olib boradi va iqtisodiy ittifoq yuzaga keladi. Bu zonada integratsiyalashuv yuqori darajada bo'lib, raqobat erkinlashtirilgan asosda amalga oshiriladi. YAGONA KASSA TAMOYILI - budjet daromadlari barcha tushumini, budjet taqchilligi manbalarini jalb etish, moliyalashtirish va budjetning yagona hisob-raqamidan barcha xarajatlarni amalga oshirishni ko'zda tutadi. YAGONA SOLIQ, TO'LOVI - kichik biznes subyektlarini qo'llab-quwatlash maqsadida turli soliq va yig'imlar o'rniga soddalashtirilgan tartibda to'lanuvchi soliq turi. YAGONA TARIF SETKASI - quyi darajadagi ishchilardan tortib tashkilot rahbarlarigacha bo'lgan barcha xodimlar mehnatining tarifikatsiyasi va unga haq to'lashdir. YAGONA YER SOLIGINI TO'LOVCHILAR - qishloq xo'jaligi kooperativlari (shirkadar), fermer xo'jaliklari, agrofirmalar, boshqa qishloq xo'jalik mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi budjetga soliq to'lovchilar hisoblanadi. YAIM DARAJALARIDAGI FARQLAR - potensial va real YalMning darajalari orasidagi farqlar. YAIM DEFLYATORI - mamlakatda narxlar umumiy darajasining o'sishini ifoda etuvchi umumlashtiruvchi makroiqtisodiy ko'rsatkich. U nominal YalM hajmini real YalMhajmigabo'lish orqali aniqlaniladi. YAIMni HISOBLASHNING “ PIROVARD ISTE’MOL ELEMENTLARI” USLUBI - uy xo'jaliklari, davlat muassasalari, uy xo'jaligiga xizmat 460 ^ — ko'rsatuvchi xususiy tashkilotlar, pirovard iste’mol bilan bog'liq sarf-xarajatlar yig'indisi hamda yalpi jamg'armalar, mahsulot va xizmatlar eksporti va importining qoldiqlari yig'indisi sifatida hisoblanadi. YAKKA TARTIBDAGI MEHNAT FAOLIYATI - fuqarolarning tovar ishlab chiqarish va aholiga pullik xizmat ko'rsatish bo'yicha mehnat faoliyati. YAKKA TARTIBDAGI TADBIRKORLIK - yuridik shaxs tashkil etmagan holda jismoniy shaxs (yakka tartibdagi tadbirkor) tomonidan tadbirkorlik faoliyatining amalga oshirilishidir. YAKUNTY DAVLAT ATTESTATSIYASI - bakalavr yoki magistr darajasiga qo'yiladigan malaka talablariga muvofiq holda, ma’lum talab va tartibotlar vositasida (fanlar bo'yicha davlat attestatsiyasi, bitiruv malakaviy ishi yoki magistrlik dissertatsiyasi himoyasi) bitiruvchi tomonidan oliy ta’lim o'quv reja va dasturlarining bajarilishi sifatini baholash. YAKUNIY ISTE’M OL - qiymati boshqa tovar va xizmat qiymatiga o'tmaydigan tovar va xizmatlardan iborat. YAKUNIY NAZORAT - xo'jalik va moliyaviy operatsiyalar amalga oshiril- ganidan keyin o'tkazilib, tekshirilayotgan hujjatlarni va korxonaning butun moliyaviy holatini chuqur o'rganish bilan farq qiladi. YALPI DAROMAD - korxonada olingan sof daromadning bir qismidir. Ma’lumki, yalpi foyda amalda sotilgan mahsulot qiymati va ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar o'rtasidagi farq sifatida namoyon bo'ladi. U markazlashtirilgan davlat sof daromadi va korxona sof daromadiga bo'linadi. Markazlashtirilgan davlat sof daromadi qo'shilgan qiymat solig'i, aksiz solig'i va foydadan ajratmalardan hosil bo'ladi. Qo'shilgan qiymat solig'i va aksiz solig'i korxona mahsulotini sotish jarayonida qat’iy me’yorlar bo'yicha undiriladi, foydadan ajratmalar korxona tomonidan uni taqsimlash paytida davlat budjetiga kiritiladi. Foydaning boshqa qismi korxonaning ixtiyorida qoldiriladi va davr xarajatlari, moliyaviy faoliyatdan talofotlar, dividendlarni to'lash va boshqa ehtiyojlar xarajatlarini qoplash uchun ishlatiladi. YALPI FOYDA - korxona yalpi daromadining barcha majburiy to'lovlami chiqarib tashlagandan so'ng korxona ixtiyorida qoluvchi qismi. YALPI FOYDANING GRAFIGI (CHIZMASI) - ishlab chiqarishning ma’qul holatida foyda va zararlarning hududi (miqyosi)ni aks ettiradigan grafik (chizma). —— 1 — ««rasxaKi******— YALPI ICHKI MAHSULOT - ma’lum davr 1 yil mobaynida mamlakat ichida ishlab chiqarilganbarchatayyortovarlarvako'rsatilgan xizmatlarning pul ko'rinishidagi qiymati. 3 ta metod: daromadlar, xarajatlar va qo'shimcha qiymat metodi orqali hisoblab chiqiladi. Rivojlangan mamlakatlarda XX asrning 50-yillaridan boshlab statistikada yalpi ichki mahsulot ko'rsatkichi qo'llanila boshlandi. Ushbu ko'rsatkich yordamida milliy iqtisodiyotning rivojlanish qonuniyatlari va tendensiyalarl tahlil etiladi, boshqa mamlakatlar iqtisodiyotlarining rivojlanish natijalari bilan solishtiriladi, iqtisodiyotning ishlab chiqarish strukturasiga baho beriladi, iqtisodiyotning qanchalik tashqi iqtisodiy aloqalarga bog'liq ekanligi aniqlanadi. Yalpi ichki mahsulot ko'rsatkichi yalpi milliy mahsulotdan mamlakatning tashqi kapital sarflaridan olgan foyda saldosi miqdoriga farq qiladi. Chunki hozirgi sharoitda o'ta yirik korxonalar faoliyati kuchayib bormoqda. Ushbu faoliyatdan olingan foyda saldosi YaMM miqdorini ko'paytirib yuborishi mumkin. O'zbekistonda yalpi ichki mahsulot ko'rsatkichi hisoblanadi. YALPI ICHKI MAHSULOT DEFLYATORI - yalpi ichki mahsulot uchun aniqlangan baho indeksi. Uni aniqlash uchun yalpi ichki mahsulot qiymat indeksi YalMning fizik hajm indeksiga nisbatan olinadi. YALPI ICHKI MAHSULOTNI (YAIM) HISOBLASHNING “ISHLAB CHIQARISH” USLUBI - ko'rsatkich tarmoqlar bo'yicha qo'shilgan qiymat, mahsulotga sof soliqlar (ya’ni subsidiyalar chegirib tashlangandan so'ng) va import qilingan mahsulot sof soliqlari qo'shilgan qiymat yig'indisi sifatida belgilanadi. Tarmoq qo'shilgan qiymati yalpi ishlab chiqarilgan mahsulot bilan oraliq iste’mol o'rtasidagi tafovutdan iborat bo'ladi. YALPI IJTIMOIY MAHSULOT - yil davomida jamiyat tomonidan moddiy sohada yaratilgan mahsulotlarning pul birligidagi qiymati; ijtimoiy ishlab chiqarishning asosiy statistik ko'rsatldchlaridan biri. YALPI INVESTITSIYALAR - korxona va firmalarning mashina, dastgohlar xaridi, qurilish, zaxiralarning o'zgarishi bilan bog'liq barcha sarflar. YaMM xarajatlar usulida hisoblaganda tarkibiga qo'shiladi. YALPI ISHLAB CHIQARISH YOKI YALPI MAHSULOT - mamlakatda (tarmoqda, sektorda) ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarning ishlab chiqarilgan vaqtdagi bozor baholaridagi qiymati. YALPI JAMG'ARISH - joriy davrda ishlab chiqarilgan va ana shu davrda iste’mol qilinmagan tovar va xizmatlarning rezident birliklari tomonidan faqat sotib olinishi natijasida shakllangan jamg'arma. 462 YALPI MAHSULOTNI INFLIRLASH VA DEFLIRLASH - YaMM real hajmini nominal YaMMni narx indeksiga bo'lish orqali aniqlash (qarang: real YaMM). YALPI MILLIY DAROMAD - shu mamlakat rezidentlarining shu mamlakatningvaxorijiy mamlakatlarning YalMniyaratishdavomida olgan birlamchi daromadlari (mulkdan olgan soliq bilan birga)ning yig'indisi. YALPI MILLIY IXTIYORIDAGI DAROMAD (YAIMD) - shu mamlakat rezidentlari tomonidan olingan birlamchi daromadlar va sof joriy transfertlar yig'indisi. YALPI MILLIY MAHSULOT (YaMM) - bir yil mobaynida mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulotlar va xizmatlar yig'indisining bozor narxlarida ifodalanishidir. Bir mahsulotni takroriy hisoblashga yo'l qo'ymaslik uchun YaMM ga korxona tomonidan yaratilgan qo'shilgan qiymat kiritilishi zarurdir. Pirovard mahsulot yoki qo'shilgan qiymat korxonalar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot miqdorining bozor bahosidan iste’mol qilingan xomashyo va materiallar ayirmasiga teng. YaMMni ikki, ya’ni xarajatlar va daromadlar yo'li bilan hisoblash mumkm. Xarajatlar bo'yicha YaMM quyidagilarni jamlash orqali hisoblanadi: shaxsiy iste’mol uchun xarajatlar, ya’ni aholining iste’mol buyumlari va xizmatiarni sotib olishga qilgan xarajatlari; korxonalar (firma) yalpi investitsiyalari, ya’ni ularni mashinalar, dastgohlarni sotib olishga, hamma qurilishga, zaxiralarning o'zgarishi bilan bog'liq bo'lgan barcha xarajatlari; davlat tomonidan tovar va xizmatlar xaridi, ya’ni davlat va uning organlari tomonidan korxonalar pirovard mahsuloti va ishlab chiqarish omillari xarid qilish bilan bog'liq xarajatlar; sof eksport, ya’ni ushbu mamlakat tovarlari va xizmatlari uchun xorijiy xarajatlarning ana shu mamlakat fuqarolari va tashkilotlari chet el tovar va xizmatlari uchun sarflangan xarajatlardan ortiqcha miqdori. Daromadlar bo'yicha yalpi milliy mahsulot yollanma ishchilarning ish haqini renta to'lovlami, foizni, korporatsiyalardan daromadlar bilan bog'liq bo'lmagan ikkita to'lov turi iste’mol qilingan kapitalga ajratmalari hamda korporatsiyalarning bilvosita soliqlari miqdorini jamlash orqali hisoblanadi. YALPI PUL TUSHUMI - tovar mahsuloti, ish, xizmat va moddiy boyliklarni sotishdan tushuvchi pulning umumiy miqdori. YALPI QO'SHILGAN QIYMAT - alohida olingan xo'jalik yurituvchi subyektlar, tarmoqlar va iqtisodiy sektorlarning faoliyati natijasi bo'lib, uning hajmi yalpi ishlab chiqarish va oraliq iste’moli orasidagi farqqa teng. 463 YALPI TAKLIF - mamlakatda, ma’lum vaqt davomida, tadbirkorlik sektori va davlat tomonidan ishlab chiqarilgan, va baholarning turli darajasida taklif qilinadigan tovar va xizmatlarning umumiy hajmi. YALPI TALAB - uy xo'jaliklari, firmalar, davlat va xorijliklar, mamlakat rezidentlari tomonidan ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarni baholarning turli darajasida sotib olishga qilingan xarajatlarning umumiy yig'indisi. YANGI INDUSTRIAL MAMLAKATLAR - iqtisodiy jihatdan eng tez rivojlanayotgan Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasidagi davlatlar. YANGI IQTISODIY SIYOSAT - Sovet davlatida 1921-yilda joriy etilgan. Tovar-pul munosabatlariga keng o'rin berilgan, denatsionalizatsiya amalga oshirilgan, xususiy ishlab chiqarish va savdoga keng o'rin berilgan va yagona oziq-ovqat solig'i joriy etilgan. Yangi iqtisodiy siyosatdagi kapitalistik munosabatlar iqtisodiyotni tez tiklash va rivojlantirishga imkon berdi. Faqat og'ir sanoat, bank, temiryo'l, tashqi savdogina davlat monopoliyasida bo'Igan. Moliya tizimi pul islohoti orqali kuchaytirilgan. 1928-yildan boshlab inkor etilib, ma’muriy-buyruqbozlikka o'tildi. YANGI KLASSIK (NEOKLASSIK) YO'NALISH - garb iqtisodiy adabiyotida “Yangi klassik ekonomiks” deb ataladi va bu yo'nalish asosida marjinalizm g'oyalari yotadi. Buyuk ingliz iqtisodchisi A. Marshall (1842-1894) nomi bilan bog'liq. Shu davrda “Siyosiy iqtisod” o'rniga mafkurasiz “Ekonomiks” matni paydo bo'ldi. Unda sof erkin bozor iqtisodiyoti targ'ib etiladi, davlatning roli imkoni boricha kam bo'lm og'i kerak. Bu yo'nalishda liberalizm va neoliberalizm oqimlari mavjud. Amerika monetarizmi - M. Fridman (1912, AQSH) o'zining “Kapitalizm va erkinlik” (1960) kitobida “erkin ishbilarmonlik’ ni himoya qiladi. “Ozodlik yo'lida qurbon berish”ni va “tabiiy ishsizlik”ni qo'llab-quwatlaydi, davlat tomonidan beriladigan yordamga qarshi chiqadi, iqtisodiyotni to'g'ri pul siyosati bilan (davlat kam aralashadi) tartibga solish tarafdori. Bu oqim g'oyalari Rossiya Federatsiyasi iqtisodiyotida qo'llanilmoqda. YANGI MAKTAB - boshqaruv nazariyasidagi bu yo'nalish boshqaruv ilmiga aniq fanlar usullari va apparatini joriy etish bilan xarakterlanadi YANGI TOVAR - biror bozorda birinchi marta taklif qilinadigan tovar. YANGI TOVARNI ISHLAB CHIQISH - korxonaning o'z kuchi bilan o' tkazish asosida original, sifati yaxshilangan va modifikatsiyalangan mahsulotlarni yaratish jarayoni. Bu jarayon odatda g'oyalarni 464 ishlab chiqish, tanlash, yangi tovar konsepsiyasini ishlab chiqish va uni tekshirish, marketing strategiyasini ishlab chiqish, biznes tahlili, yangi mahsulotni ishlab chiqish, sinov marketingi va tijoratlashtirishdan iborat bo'ladi. YAPON BOSHQARUV MODELI VA BOSHQARUV MADANIYATINING ASOSIY JIHATLARI - uzoq muddatli strategiya; innovatsion boshqaruv madaniyatining shakllanishida doimiylik; jahon texnika madaniyatining eng so'nggi namunalarini tez o'zlashtirish; inson omili rivojlanishi, zamonaviylashuvi va boshqaruv personali bilan ishlashni istiqbolli resurslar sifatida qarash; madaniyat me’yorlarini saqlash, qo'llab-quwatlash va ko'paytirish. YAPON MO'JIZASI - uning quyidagi jihatlarini ko'rsatish mumkin: - qattiq intizom, yuqori darajadagi mehnat unumdorligi; innovatsiya, yangilikka intilish; jamiyat, korxona manfaatini shaxsiy manfaatdan ustun qo'yish; raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni o'z burchi deb bilish, ichki va tashqi bozorni ajratmasllk; 5 ta “S” ga qat’iy rioya qilish, ya’ni: 1. Seyri - uyushqoqlik. 2. Seyton - poklik. 3. Seyso - tozalik. 4. Seykets - ahloqlilik. 5. Sitauks - intizom; ilmiy- amally ishlar ixtirochilikni rag'batlantirish; “tovar yoki xizmat o'z- o'zi uchun gapirsin” shiori; yapon xalqining mehnatsevarligi va boshqalar. YAPON FIRMASI BOSHQARUV STRATEGIYASINING ASOSIY XARAKTERISTIKAL ARI - o'zgarishlargamoslashish; muhitgava muhitdagijoygamoslashish; o'zgarayotgan dunyo da ma’lum vaqtga emas, balki uzoq istiqbolda yashash uchun barcha imkoniyatlarni hisobga olish va ulardan foydalanish; texnika, texnologiya va ij timoiy omil yutuqlarini yashashning asosiy resurslari sifatida ajratib olish. YAPON SHAMLARI - sham bahoning ushbu vaqt intervali (-1 ) ichida tanlab olingan to'rt ifodasini aks ettiradi, kattaligi: 1 daqiqa, 5 daqiqa, 10 daqiqa, 60 daqiqa (soatli), haftali, oyli va boshqa shu kabi. YARATILGAN AKTIVLAR - tizimda ishlab chiqarish doirasida yaratilgan nomoliyaviy aktivlar. YARIM TAYYOR MAHSULOTLAR - ba’zi bir ishlov bosqichlarini o'tgan, lekin hali tayyor mahsulotga aylanmagan mehnat buyumlaridan iborat. Ularning xususiyati shundan iboratki, garchi ular mazkur bosqichdagi barcha ishlov operatsiyalarini o'tgan bo'lsalar ham, lekin ishlov yoki yig'ish uchun navbatdagi bosqichga yo'naltirilishi kerak bo'ladi. 465 YARMARKA - belgilangan muddatlarga bir joyda muntazam to'planadigan bozor; yarmarka ishtirokchilariga o'zlari ishlab chiqargan mahsulotlar namunalarini ko'rsatishga imkoniyat yaratish, savdo bitimlari tuzish maqsadlarida yangi yutuqlar va texnik kamolotni namoyish qilish. YASAK - qadimgi davrda yashagan xalqlarning to'lagan natural soliqlari. Aholi o'z qishloq boshliqlariga soliqni natural (mahsulot, xomashyo) ko'rinishda to'lab berganlar. YASHIL KARTA - avtotransport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug'urtalash to'g'risidagi xalqaro shartnomalar tizimi. Mazkur sug'urta turi bo'yicha shartnoma tuzilganlik faktini tasdiqlovchi polis. 1949-yilda Yevropaning 13 ta davlati o'rtasida yashil karta to'g'risida shartnoma tuzilgan. Hozirgi paytda yashil kartaga a’zo mamlakatlar 30 dan ziyodni tashkil etadi. Yashil kartaga a’zo bo'lgan mamlakatlarda tegishli milliy byurolar tashkil etilgan va u mazkur davlat hududida yashil karta bilan bog'liq ishlarni muvofiqlashtirib turadi. YASHIRIN KELISHUV - xalqaro savdodagi g'irrom raqobat shakllaridan biri. Uning ikki turi bor: l ) yopiq savdo qatnashchilari o'rtasida; 2) bozorni taqsimlash va narxlar o'rnatish haqidagi norasmiy shartnomalar. YASHIRIN SOLIQ, - iste’molchi tomonidan bevosita to'lanmaydigan, lekin unga mo'ljallangan mahsulotning bahosi tarkibiga uni ogohlantirmasdan, unga xabar bermasdan, unga bildirmasdan kiritilgan soliq. Masalan, bojlar. YASHIRIN TALAB - qandaydir konkret ehtiyoj bor va talabga aylanishi mumkin, lekin uni mavjud tovarlar bilan qondirib bo'lmaydi. YASSI MUNTAZAM TARKIB - uncha katta bo'lmagan saviyaga ega bo'lgan tarkib va bitta rahbarga bo'ysunuvchi katta sondagi xizmatchilar. YAXLITLANMAGAN NARX - yaxlit raqamlardan sal pasaytirib qo'yiladigan narx. YEM-XASHAK BALANSI - korxona uchun zarur yem-xashakning hamma turlari ko'rsatilgan, yem-xashaklar jismoniy holidagina emas, balki oziq turlarida va o'zlashtiriladigan oqsil moddalari tarzida ham hisobga olinadigan ish hujjati. YER - tabiiy resurslar (ekiladigan yerlar, suv resurslari, foydali qazilmalar va h.k.). Yer iqtisodiyotda ishlab chiqarishning omillari bo' lgan resurslarning bir elementi hisoblanadi. YER KADASTRI - yerning tabiiy, xo'jalik va huquqiy o'rni to'g'risida ma’Iumotlar to'plami bo'lib, u yerdan foydalanuvchilarning ro'yxati, 466 yerning miqdori va sifati hisobi, tuproq banitirovkasi va yerni iqtisodiy baholash ma’lumotlarini o'z ichiga oladi. YER NARXI - cheklanmagan vaqt davomida yerdan olingan barcha daromadlar yig'indisining keltirilgan (boshlang'ich yilga) qiymati. YER OSTI BOYLIKLARI - tabiiy muhit tizimining yer qa ri bilan eng yaqin bog'langan elementi bo'lib, ular jonsiz tabiat resurslari hisoblanadi. Ulardan konstruksion va boshqa materiallar, kimyoviy qo'shilmalar, o'g'itlar va boshqalarni ishlab chiqarishda keng miqyoslarda foydalaniladi. O'zbekistonning yer osti boyliklari g'oyat xilma- xil, zaxiralari esa ko'p bo'lib, ular 100 ga yaqin mineral xomashyo turlarini, 2,7 mingdan ziyod turli foydali qazilma konlarini o'z ichiga oladi. YER OSTI BOYLIKLARI RENTASI - shaxslar va davlat birliklariga qarashli konlardan ma’lum vaqt davomida muayyan xaq evaziga boshqa institutsion birliklar foydalanishi uchun berilgan ruxsatnoma (litsenziya)ga to'lanadigan haq. YER OSTIDAN FOYDALANGANLIK UCHUN SOLIQ. - soliqni О ‘zb ekiston Respublikasi hududida foydali qazilmalar qazib olishni, shuningdek, foydali qazilmalar qazib olish bilan bog'liq bo'lmagan yer osti inshootlari qurish va ulardan foydalanishni amalga oshiruvchi yuridik va jismoniy shaxslar to'laydilar. Uning obyekti bo'lib foydali qazilmalar qazib olish hajmi, texnogen hosilalarning hajmi, foydali qazilmalar qazib olish bilan bog'liq bo'lmagan yer osti inshootlari hajmi, rangli toshlar xomashyosi, paleontologiya qoldiqlari va boshqa geologik kollektsiya materiallari namunalarini to'plash uchun berib qo'yilgan yer qa’ri uchastkasi maydoni hisoblanadi. Soliqning stavkasi O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. YER RENTASI - qishloq xo'jaligi ishlab chiqaruvchilari tomonidan quruq yerdan foydalanganlik uchun yer egasiga to'lanadigan haqdir. Renta darajasi, ya’ni renta qiymati quyidagi omillarga: yerning tabiiy unumdorligiga, yerning iste’molchilarga nisbatan joylashish darajasiga va unga sarf etilgan moddiy va mehnat resurslari xarajati miqdoriga bog'liqdir. YER SOLIG'I - yer egalari, yerga egalik qiluvchilar va yerdan foydalanuvchilar to'laydigan soliq. Uning miqdori yer egalari, yerga egalik qiluvchilar va yerdan foydalanuvchilar xo'jalik faoliyatining natijalariga bog'liq bo'lmasdan, balki bir yil uchun yer birligiga nisbatan barqaror to'lovlar ko'rinishida o'rnatiladi. O'z mulkida, egaligida yoki foydalanishida yer uchastkalariga ega bo'Igan yuridik va jismoniy Yüklə 22,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|