Urganch davlat universiteti I. S. Abdullayev

Marketing tizimi
Kanal tizimlari
Firmalar 
Uy-xo‘jaIiklari
I 
I
Individual marketing roli
4.1.1-chizma. Marketing tizimi tuzilmasi
Bunday holda, uchta variant mavjud: Gorizontal marketing tizim i­
ning bir qismi b o ‘lgan kompaniyalar muammoni birgalikda hal qilishadi, 
masalan reklama sohasida hamkorlik qilish yoki q o ‘shma xaridlarni 
amalga oshirish; Gorizontal marketing tizimi tarkibiga kiruvchi kom pa­
niyalar o‘zlarini mumkin bo ‘lgan xatarlardan sug‘urtalashga harakat 
qilib, bir-biri bilan hamkorlik qilishadi; Gorizontal marketing tizimi 
tarkibiga kiruvchi kompaniyalar hamkorlikda katta foyda k o ‘rmoqdalar. 
Gorizontal marketing tizimi a ’zolari mustaqil ravishda ishlab chiqaruv- 
chi, bir yoki bir nechta ulguiji va chakana sotuvchilardan tashkil topgan 
a n ’anaviy tarqatish kanallari hisoblanadi. Kanalning har bir a ’zosi butun 
tizim uchun maksimal foydani sarflab, o ‘zlari uchun mumkin bo‘lgan 
maksimal daromadni ta ’minlashga intiladi. Gorizontal marketing tizimi 
a ’zolarining hech b in uning boshqa ishtirokchilari faoliyatini to iiq yoki 
yetarlicha to ‘liq nazorat qila olmaydi. Ikkala raqobatdosh va raqobat- 
dosh b o im ag an kompaniyalar gorizontal marketing tizimining a ’zolari 
b o ‘lishlari mumkin. Gorizontal marketing tizimini q o ‘llashning yaqqol 
misoli sifatida «Dr. Pepper» kompaniyasi ishlab chiqarilayotgan alko- 
golsiz ichimlikni mustaqil ravishda quyish uchun yetarli imkoniyatga 
ega b o ‘lmaganligi uchun Coca-Cola kompaniyasi bilan hamkorlik qilgan 
va boshqa idishlami sotuvchi kompaniyalami litsenziyalash asosida 
boshlagan.
60

---

Vertikal marketing tizimi odatda ishlab chiqaruvchi, ulgurji savdo 
qiluvchi va chakana sotuvchilar bir butun b o ‘lib xizmat qiladigan tar- 
qatish kanallarining tuzilishi deb tushuniladi. Shu bilan birga, tarqatish 
kanali a ’zolaridan biri, yetarli kuchga ega b o iib , kuchni va qolgan 
qismini nazorat qilishni o ‘z q o iid a ushlab turadi. Bunday holda, tizim 
a ’zolaridan biri boshqalariga egalik qiladi, ularga savdo imtiyozlarini 
beradi yoki ulaming to iiq hamkorligini ta’minlaydi. Vertikal marketing 
tizimidagi dominant (hal qiluvchi) kuch ishlab chiqaruvchi yoki ulgurji 
savdo qiluvchi yoki chakana sotuvchi b o ‘lishi mumkin. Yanada aniq- 
rog‘i, vertikal marketing tizimi quyidagilardan iborat:
• ishlab chiqaruvchi;
• bir yoki bir nechta ulgurji savdo;
• yagona tizim sifatida ishlaydigan bir yoki bir nechta chakana so­
tuvchilar.
Vertikal marketing tizimi paydo b o iish i bozoming eng kuchli 
ishtirokchilarining o ‘z maqsadlariga intilayotgan bozoming boshqa ishti- 
rokchilarining xatti-harakatlarini nazorat qilish istagi bilan b o g iiq .
Bugungi kunda vertikal marketing tizimini tashkilot darajasiga 
k o ‘ra quyidagicha ajratiladi:
• Korporativ vertikal marketing tizimi - tarqatish tarm ogining bar­
cha qismlari bitta ishlab chiqaruvchi kompaniyaga tegishli b o iib , u 
mahsulot ishlab chiqarish, import qilish va keyinchalik tarqatilishini 
to iiq nazorat qiladi;
• M a’muriy vertikal marketing tizimlari kam chizmaiyatliligi bilan 
ajralib turadi: ularda savdo tarm ogining har bir subyekti vertikal m ar­
keting tizimining boshqa ishtirokchilariga ta ’sir qilish uchun yetarli kuch 
va vakolatlarga ega. Zamonaviy nazariy amaliyotda kanalning eng 
nufuzli ishtirokchisi "sardori" deb nomlanadi - bu dilerlik tarm ogining 
uzoq muddatli strategiyasini ishlab chiqishda hal qiluvchi ovozga ega 
b o ig a n shaxs, uning faoliyatidagi barcha ishtirokchilar uchun eng foy­
dali b o iish in i ta ’minlaydigan kishi;
• Shartnomali vertikal marketing tizimi - vertikal marketing tizimi- 
ning yuqoridagi turlari o ‘rtasidagi oraliq aloqa. Bunday tarqatish tarmo­
g in in g barcha subyektlari vertikal marketing tizimidagi ulam ing vako- 
latlari va rolini belgilaydigan shartnoma munosabatlari bilan bogiiqd ir. 
Dastlab, vertikal marketing tizimlari tovarlam ing taqsimlanishini 
nazorat qilish va dilerlik tarm ogining alohida a ’zolari o'rtasidagi har
61

---

qanday to ‘qnashuvlaming oldini olish uchun universal vosita sifatida 
yaratilgan.
4.2. M ark eting tu rla rin in g asosiy belgilari
M arketing logistikasi jism oniy tovarlar oqimini, marketing material- 
larini va axborotni ishlab chiqaruvchilardan bozorga yetkazib berish, 
rejalashtirish va nazorat qilishni o ‘z ichiga oladi. Logistik marketingning 
maqsadi mijozlar talablarini qondirish va qoniqarli foyda olishdir. Kom- 
paniyalar raqobatbardoshligini saqlab qolish uchun mahsulot, narx, joy 
va reklama bilan bog‘liq samarali stratcgiya yaratishlari kerak.
4.2.1-chizma. M ark etin g va logistika
M arketing logistikasining bu to ‘rtta funksiyasi tashkilotga maqsadli 
mijozlarga erishish va tashkilot tomonidan sotilgan mahsulot yoki 
xizmatlami ushbu mijozlarga yetkazib berishga yordam beradi.
M arketing logistikasining to ‘rtta fimksiyasi - bular mahsulot, narx, 
joy va reklamadir.
1-funksiya: m ahsulotni yetkazib berish
Logistika marketingining bir funksiyasi sizning mijozingiz kimligini 
va u mahsulotga qanday erishadi yoki unga qanday xizmat ko'rsatish 
kerakligini aniqlab beradi. Har bir mijozning individual ehtiyojlari
62

---

bo'lganligi sababli taqdim etilayotgan logistika xizmatlari bir mijozniki 
boshqasidan farq qiladi. M arketing logistikasi ushbu yo‘nalishining 
maqsadlari buyurtmani toMdirish, vaqtida yetkazib berish, aniq hisob- 
kitob qilish va nol darajadagi zararni o ‘z ichiga oladi.
2-funksiya: n arx
Tashkilotning narx belgilashdagi qarorlari ichki va tashqi omillarga 
asoslanadi. Marketing logistikasi narxlarda o ‘zgarishga olib keluvchi 
omillarni bilishi kerak. Buyurtmachining profili, mahsulot va buyurtma 
turi narxni o'zgarishiga olib keluvchi omillardir. Ushbu o ‘zgarishlar, 
odatda, marketing logistikasi tomonidan nazorat qilinmaydi. Biroq 
logistik marketing ushbu omillarga ta ’sir qilishi va mijozlaming 
qarorlariga bu omillar qanday ta ’sir qilishi mumkinligini tushunishi 
kerak. M iqdorlar uchun chegirmalar va tegishli logistik xarajat tarkibi 
mijozning mahsulot yoki xizmat uchun to'layotgan narxiga ta ’sir qiladi. 
Narx o ‘zgarishiga olib keluvchi qo ‘shimcha omillar tashish xarajatlari 
bilan bog‘liq, y a’ni yukning o ‘lchami, og'irligi, kompaniya yetkazib 
berishi lozim bo‘lgan masofa va hokazo. Bundan tashqari, ishlab 
chiqarish jarayonining o ‘lchami, mehnat xarajatlari va ishlab chiqarish 
jarayonida ishlatiladigan materiallaming turlari, miqdori va sifati mah­
sulot narxiga ta ’sir qilishi mumkin.
3-funksiya: r a g ‘b atlantirish
Rag'batlantirish - tashkilotning marketing logistikasi jarayonining 
yana bir muhim jihatidir. Mahsulotni bozorga chiqarishda tashkilot turli 
xil marketing materiallari logistikasini muvofiqlashtirishi lozim. 
Masalan, san’at b o iim i mahsulot qutisi uchun chizma loyihalashtiradi 
va tashqi mahsulot yetkazib beruvchisi esa chizma bilan qutilar ishlab 
chiqaradi. M arketing logistikasi barcha subyektlaming birgalikda ishla- 
shini va mahsulotni sotish uchun zarur bo‘lgan marketing materiallarini 
ishlab chiqarishni ta ’minlashga yordam beradi.
4-funksiya: joy
Marketing logistikasida jo y vazifasi tashkilotga logistik provayder 
va mijoz o'rtasidagi bitimni soddalashtirish imkonini beradi. Tashkilot 
marketing logistikasini shunday amalga oshirishi kerakki, xaridor bu 
jarayondagi murakkabliklardan xabardor boim asligi lozim. Buyurtma- 
chi uchun mahsulot miqdori har doim ham jarayondan muhimroqdir. 
Shu sababli, tashkilot hech qachon mijozlarga mahsulotlami yetkazib 
berish bilan b o g iiq bo'lgan logistik jarayonni oshkor etmasligi lozim.
63

---

Bundan tashqari, fabrikaning, omborxonaning va mijozning joylashishi 
marketing logistikasi jarayoniga sezilarli darajada ta ’sir qiiishi mumkin 
va bu xarajatlami kamaytiradi yoki oshiradi. Masalan, Meksikada 
zavodni joylashuvi mahsulot bilan b o g iiq bo'lgan mehnat xarajatlarini 
kamaytirishi mumkin. Shu bilan birga, Meksikada zavodning joylashuvi 
transport xarajatlarini oshiradi va har qanday xarajatlami tejashni inkor 
qiladi.
Global marketing bu oddiygina mahsulotni xalqaro bozorda sotish 
emas. Balki, jahon bozorida kompaniyaning mahsulotlarini rejalashti­
rish, ishlab chiqarish, joylashtirish va targ'ib qilish jarayonini o ‘z ichiga 
oladi. Katta korxonalar odatda xorijiy mamlakatlarda mahsulot ishlab 
chiqarish va sotish uchun filliallari mavjud, lekin bugungi kunda inter- 
netning kengayishi bilan, hatto kichik kompaniyalar ham butun dunyo 
bo‘ylab xaridorlarga ega bo'lish imkoniyati mavjud. Global marke­
tingning ayrim yorqin misollari quyidagilar:
• M cDonald’s;
• Starbucks;
• Coca-Cola;