F ergana ’ da m oğOL
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ключевые слова:
Фергана, Шелковый путь, Тюркская история, Центральная Азия, ремесло, торговля Orta Asya topraklarının İslam bayrağı altına girmesiyle bölge tarihinde yeni bir gelişme safhası baş göstermiştir. Bölgenin İslam sancağı altına girmesi, dolayısıyla bir merkezden yönetilen Hilafet sistemine bağlanması Yakın Doğu ile Maveraünnehir arasındaki siyasi, ekonomik, kültürel ilişkilerin ilerlemesine, zanaat ve ticaretin gelişmesini sağlayarak Orta Asya’nın IX-X. yüzyıllarda meydana gelen ikinci şehirleşme döneminde büyük rol oynamıştır (Belenitskiy vd. 1973:163). Eğer İslam kaynakları Arap fütuhatı sırasında, Kâsân, Ahsıket, Urest ve Hocend olmak üzere Fergana’da bulunan sadece dört şehirden söz ederken X. yüzyıl coğrafyacıları artık Fergana’da yer alan 40 şehirden söz etmektedirler. Çanak-çömlekçilik, madencilik, demircilik, camcılık, dokumacılık ve özellikle estetik sanatın gelişmesinin doğal sonucu olarak ticaret de gelişmekteydi. Söz konusu dönemlerde Orta Asya halkları medeniyet seviyesi bakımından komşu ülkeleri olan Çin, Hindistan, İran, Rusya’dan v.s. çok gerilerde değildir. Uluslar arası ticaret ilişkileri Akdeniz havzasını Uzak Doğu ülkeleriyle bağlayan Eski İpek Yolu üzerinden yapılmaya devam etmiştir. Orta Asya’da bu ticaret yolu birkaç kola ayrılırdı. Bunların arasında Fergana Vadisi’nin güney ve kuzey dağ eteklerinden geçen Fergana ticaret yolu büyük önem arz etmekteydi. 999’da Karahanlıların darbesiyle Samanoğulları devletinin çökmesi ve yerine Karahanlı İlig Nasr’ın hâkimiyeti altında yeni bir Türk devletinin kurulmasıyla Fergana vadisi Karahanlı devletinin sınırları içinde yer almıştır. Hâkimiyetin Türklerin eline geçmesi, fatihlerle birlikte eyalet sisteminin getirilmesi ülkenin kültürel ve ekonomik hayatını pek etkilememiştir. F e r g a n a ’ d a M o ğ o l İ s t i l a s ı Ö n c e s i Z a n a a t v e T i c a r e t ( I X - X I I . Y ü z y ı l l a r ) | 159 Samanoğulları döneminde vuku bulan tarihi, ekonomik ve kültürel gelişme Karahanlılar döneminde daha da ilerlemiştir. Araştırmalar bu gelişmenin XIII. yüzyıla kadar hiçbir şekilde azalmadığını hatta bazı dallarda en az bir buçuk yüzyıl boyunca yükselmeye devam ettiğini göstermektedir. IX-XII. yüzyıllarda Fergana Orta Asya halklarının siyasi ve ekonomik hayatında önemli bir rol oynamıştır. Bir taraftan şehir ve köy arasında gittikçe kuvvetlenmekte olan mal tedavülü, diğer taraftan tarım bölgeleriyle bozkır arasında gerçekleşen mal tedavülü, kervan ticaretinin genişlemesi bölgede tarımın, madenciliğin ve zanaatın gelişmesine yol açmıştır. İncelemekte olduğumuz dönemlerde şehir aynı zamanda yönetim, siyaset, zanaat ve ticaret merkezidir. Zanaat istihsali ve ticaret biri birinden ayrılmaz durumda olup dükkân veya imalathâne aynı zamanda ticaret yeri idi. Mu- kaddesî eserinde Orta Asya ve İran’ın çeşitli şehirlerinden ihraç edilen malların liste- sini vermektedir (Mukaddasî 1967: 325-326; Şeşen 1985: 264). Maveraünnehir’den ihraç edilen malların türlerinden, bununla birlikte bölgenin maddî kültürü ile sanat eserlerinden X. yüzyıl ve sonraki yüzyıllardaki şehir ve köylerdeki zanaatın karakteri hakkında muayyen bir fikir elde etmek mümkündür. Hilafete ait ülkeler arasında Fergana ve Maveraünnehir toprakları X. yüzyılda çeşitli yer altı servetleriyle zengin bir bölge olarak bilinmekteydi (Havkal 1967: 464-465; Şeşen 1985: 208). Maveraünne- hir’de demir üretimi büyük ekonomik öneme sahip olup demirin başlıca üretim yerleri Fergana ile Usruşana idi. Istahrî’ye göre (Romodin 1973: 28) Mink ve Mars- manda bölgelerinde büyük ölçüde demir filizi bulunmaktaydı. Filizin bir kısmı bu yerde eritilir, diğer bir kısmı ise kalabalık maden üretim ve zanaat merkezi olan Fergana’ya gönderilirdi. Aynı zamanda buraya Fergana’dan özel cins demirin ithal edildiği anlaşılmaktadır. İbn Havkal, Mink ve Marsmanda’da Horasan’ın tamamına ve İran’a ihraç edilen demir aletlerinin yapıldığı, çünkü Fergana demirinin yumuşak olup ne yapmak istenirse o şeklin verilmesi kolay olduğu, zanaatçıların akıllarına gelen birçok ilginç şeyleri bu demirden yapabildikleri bildirilmektedir (Havkal 1967: 506; Şeşen 1985: 236). Fergana’da yapılan demir aletler o kadar meşhurdu ki, bunlar Babil’e kadar ihraç edilmekteydi (Mez 1966: 345). Marsmanda’da her ayın başında bir günlük pazar düzenlenirdi. Bu pazar çok meşhur olup ülkenin en uzak diyarlarından tüccarlar gelirdi (Havkal 1967: 506). Mukaddesî Fergana’dan (ve İsficap’tan) ihraç edilen mallar arasında silahlar, kılıçlar, demir ve bakır eşyalarını saymaktadır (Mu- kaddasî 1967: 325). Marsmanda pazarından Hudûdu’l-Âlem’in müellifi de söz et- mektedir. Fakat ona göre pazar yılda bir defa düzenlenip bir gün sürerdi (Hudûd al- Alam 1937: 23b). Pazarın ticaret hacmi 100.000 dirheme geliyordu ki, bu da buradaki madenciliğin, demirciliğin inkişafıyla ilgiliydi. Burada demirciliğin şehir zanaatıyla ilgisi olmayan ayrı bir üretim olduğunu ilave etmeliyiz. Madenciler çoğu zaman filizi elde ettiği yerlerde işletirler, demiri ise maden yataklarının yanında, maden köyle- rinde eritirlerdi (Masson 1953: 25, 28). Şehrin demirci zanaatçıları artık dövülmüş Şimdiki Güney Kırgızistan’ın Leylek bölgesi |