Ilm-fan va ta’lim

Foydalanilgan adabiyotlar; 
1. Аziz Qayumov. Аsarlar 3 - jild. Toshkent: "MUMTOZ SO"Z" 2009 297-bet 
2. Аlisher Navoiy Farhod va Shirin. Mukammal asarlar toʼplami 20 jildlik. - 
Toshkent: "Fan", 1991 8 – jild bet 
3. Аlisher Navoiy Farhod va Shirin. Mukammal asarlar toʼplami 20 jildlik. - 
Toshkent: "Fan", 1991 8 - jild 

---

“Ilm-fan va ta’lim” ilmiy jurnali
2181-4325 
| 
https://ilmfanvatalim.uz/
 
| 
№ 6
~ 201 ~ 
4. Аlisher Navoiy Farhod va Shirin. Mukammal asarlar toʼplami 20 jildlik. - 
Toshkent: "Fan", 1991 8-jild 
5. Аziz Qayumov. Аsarlar 3-jild. - Toshkent: "MUMTOZ SO'Z" 2009 299-bet 
6. Аziz Qayumov. Аsarlar 3-jild. Toshkent: "MUMTOZ SO'Z" 2009 299-bet 

---

“Ilm-fan va ta’lim” ilmiy jurnali
2181-4325 
| 
https://ilmfanvatalim.uz/
 
| 
№ 6
~ 202 ~ 
BOLALARDA DIQQAT YO’QLIGINING SABABLARI 
 
Askarova Miyasar Boltayevna
Qashqadaryo viloyati Qarshi tumani 20-maktab o’qituvchisi 
Zohidov G’olibxo’ja Fayzullayevich
Qashqadaryo viloyati Qarshi tumani 53-maktab o’qituvchisi
 
Bolalarda diqqat juda erta rivojlana boshlaydi. Bir-ikki haftalik chaqaloqlarda 
diqqatning hech qanday alomati ko’rinmasa ham, oradan sal o’tmay, ya’ni bolaning bir 
oylik davridan boshlab, ixtiyoriy diqqat alomatlari yaqqol ko’rina boshlaydi. Demak, 
bolaning bir oylik davrida uning diqqatini har xil kuchli qo’zg’atuvchilar (qattiq 
tovush, ortiqcha yorug’lik kabi) ixtiyorsiz ravishda o’ziga jalb qila boshlaydi. Ikki-uch 
oylik bolalar esa, «shaqir-shuqur»ga quloq soladigan (shaqildoqlarning tovushiga 
ovunadigan) bo’la boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalarning diqqatlarini yorqin (yaltiroq) 
rangli narsalar ham beixtiyor jalb qila boshlaydi. Bolaning ko’z o’ngidagi narsa 
qanchalik rang-barang bo’lsa, bola unga shunchalik ko’p e’tibor beradi. Bolalarda 
diqqat juda erta rivojlana boshlaydi. Bir-ikki haftalik chaqaloqlarda diqqatning hech 
qanday alomati ko’rinmasa ham, oradan sal o’tmay, ya’ni bolaning bir oylik davridan 
boshlab, ixtiyoriy diqqat alomatlari yaqqol ko’rina boshlaydi. Demak, bolaning bir 
oylik davrida uning diqqatini har turli kuchli qo’zg’atuvchilar (qattiq tovush, ortiqcha 
yorug’lik kabi) ixtiyorsiz ravishda o’ziga jalb qila boshlaydi. Ikki-uch oylik bolalar 
esa, shaqir-shuqurga quloq soladigan (shaqildoqlarning tovushiga ovunadigan) bo’la 
boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalarning diqqatlarini yorqin (yaltiroq) rangli narsalar 
ham beixtiyor jalb qila boshlaydi. 
Bolaning ko’z o’ngidagi narsa qanchalik rang-barang bolsa, bola unga shunchalik 
ko’p estetik beradi. Bog’chagacha tarbiya yoshidagi bolalarning diqqati nihoyatda 
beqaror bo’lishi bilan xarakterlanadi. Masalan, bolaga yangi o’yinchoq bersangiz u 
o’yinchoqni juda qiziqib ko’ra boshlaydi. Bolada diqqat etishmasligi giperaktivlik 
buzilishi (DEHB), nevrologik va xulq -atvor buzilishi bo’lgan bola bormi? Haddan 
tashqari faol bolaning fe’l -atvori bezovtalanish, chalg’ituvchi, diqqatni jamlash 
qiyinligi, dürtüsellik, vosita faolligining oshishi va boshqalar bilan tavsiflanadi. 
Haddan tashqari faol bola neyropsikologik va nevrologik (EEG, MRT) tekshiruvini 
talab qiladi. Giperaktiv bolaga yordam berish individual psixologik va pedagogik 
yordam, psixoterapiya, giyohvand bo’lmagan va dori terapiyasini o’z ichiga oladi. 
Mutaxassislar diqqat etishmasligi giperaktivligi buzilishining aniq sabablarini 
aniqlash qiyin. Bolalarda giperaktivlik genetik omillar va markaziy asab tizimining erta 
organik shikastlanishi bilan bog’liq bo’lishi mumkin, deb ishoniladi, ular ko’pincha bir 
-biri bilan birlashadi. Zamonaviy tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, DEHBda ixtiyoriy 
xatti -harakatlar va diqqatni nazorat qilishni ta’minlaydigan tuzilmalar, ya’ni 

---

“Ilm-fan va ta’lim” ilmiy jurnali
2181-4325 
| 
https://ilmfanvatalim.uz/
 
| 
№ 6
~ 203 ~ 
assotsiativ korteks, bazal ganglionlar, talamus, serebellum va prefrontal korteksning 
ishlashida nomuvofiqlik mavjud.biz diqqatning yo’qligini psixologik va fizologik 
tomonlarini ko’rib o’tdek. Ana endi unga qanday qilib pedagogik tas’sir o’;tkazish, 
qnday usullar bilan dars tashkil qilish kerakligiga ham izoh berib o’tamiz 
6. Darslarni tashkil qilishda quyidagilarni berish muhim. 
•
Boshqalardan ajralib turadigan joyni tanlang (chalg’itadigan minalar); 
•
Boladan murakkab vazifani bajarishni talab qilmang (diqqatli va tirishqoq 
bo’ling). Birinchidan, biz bitta funktsiyani o’rgatamiz: agar bu qat’iyatlilik bo’lsa, 
unda biz diqqatni jamlashni talab qilmaymiz; 
•
boshlang’ich 
bosqichda 
o’zboshimchalik 
bilan 
faoliyat 
turlarini 
shakllantirganda, amalga oshirishda aniqlikni talab qilmang; 
•
mukofotlar va jazolarning moslashuvchan tizimiga ega bo’lish (ixtiyoriy 
harakatlarning eng kichik ko’rinishi uchun maqtov, Y. Shevchenkoning usuli bo’yicha 
mukofotlardan foydalanish, E. Mastyukovaning tavsiyalari bo’yicha jazolar); 
•
Natijaga erishish uchun bolaga qat’iyatli va talabchan bo’ling; 
•
Dastlabki bosqichda bolaning faoliyatini doimiy kuzatib borish; 
•
Harakat faoliyatini to’g’ri tashkil etilishini ta’minlash (ortiqcha energiya 
sarflash imkoniyati). Qoidalarga muvofiq o’yinlarni tashkil qiling. O’yinga qo’shilish 
bosqichlari: individual ish, kichik kichik guruh va oxirgi bosqichda - aniq qoidalarga 
ega jamoada. 
7. O’qituvchi quyidagi usul va usullardan foydalanadi: 
•
dozali yordam (rag’batlantiradi, yo’naltiradi); 
•
imo-ishora va nutq ko’rsatmalari orqali, shuningdek, vazifani vizual-samarali 
darajaga o’tkazish orqali taqlid qilish (men qilgandek qilish) harakatlari; 
•
Bilvosita usullar (maslahat, maslahat, tasdiq). 
8. Darsga qo’shilish: musiqiy terapiya (engil musiqa qo’zg’alish va tormozlanish 
jarayonlarini muvozanatlashtiradi), musiqiy ritm (diqqatni jamlashga yordam beradi), 
gevşeme texnikasi, avto-trening. Siz kuchli his -tuyg’ularga olib keladigan o’yinlarni 
o’ynay olmaysiz. 
Xulosa qilib aytganda bolalarda diqqatning yetshmaslikning sabablari kasallik 
bilan bog’liq yani giperaktivlik buzilishi (DEHB), nevrologik va xulq -atvor buzilishi 
kabi kasallik sab ekan, bu kabi bolalarga pedagogic tasir o’tkazish va ta’lim tarbiya 
bersishda o’zgacha usulda yondoshish lozim.