O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “Audit” kafedrasi

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5-MAVZU:AUDITORLIK TEKSHIRUVINI REJALASHTIRISH 

---

 
5-MAVZU: AUDITORLIK TEKSHIRUVINI REJALASHTIRISH 
 
REJA: 
1.
 
Auditorlik tekshiruvini rejalashtirishning tamoyillari va bosqichlari 
2.
 
Auditni dastlabki rejalashtirishning mazmuni va uni amalga oshirish tartibi 
 3.Auditning umumiy rejasini tayyorlash xususiyatlari 
 4. Audit dasturini tuzish va undan foydalanish tartibi 
 
Tayanch so’z va iboralar: 
Auditni rejalashtirish tamoyillari, auditni dastlabki rejalashtirish, 
auditning umumiy rejasini tuzish, auditorlik guruhini shakllantirish, audit dasturi, audit amallari, 
tekshiruvda risk va muhimlikni qo‘llash tartibi, auditorning ishchi hujjatlari, bajariladigan ishlar 
hajmi. 
 
1. Auditorlik tekshiruvini rejalashtirishning tamoyillari va bosqichlari 
Har qanday faoliyat, xususan auditorlik faoliyati ham samarali bo’lishi uchun dastavval, 
uning puxta va aniq rejasi yoki dasturini tuzish lozim. Ularning mazmuni qo’yilgan maqsad va uni 
bajarish uchun belgilangan aniq vazifalardan kelib chiqadi. Auditning maqsadlari xususan 
quyidagilardan iborat: buxgalteriya hisobining holatini ekspertiza yo’li bilan baholash, yillik 
moliyaviy hisobot ma’lumotlarining xaqqoniy-ligini tekshirish va tasdiqlash valyuta muomalalarini 
taftish qilish, aktsiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlar emissiyasi prospektining ma’lumotlarini 
tasdiqlash, korxonaning moliyaviy barqarorligini mustaxkamlash bo’yicha tadbirlar ishlab chiqish, 
iqtisodiyot va moliyaviy huquq sohasidagi yangi qonunchilik hujjatlari bo’yicha aniq maslahat 
(konsultatsiya) o’tkazish va xokazo.
Mijoz – auditorlik firmasining munosabatlari bo’lib, auditorlik firmasi mijozni 
baholaydigan, keyin mijozni “maqbul” deb topsa, bitim (tuzilishi) yopilishi haqida kelishuv xati 
yuboriladigan “bir yoqlama harakatli bitta ko’cha” emas. Auditorlik xizmatlari bozori 
raqobatbardosh hisoblanadi va boshqa har qanday biznes kabi har qanday auditorlik firmasi auditda 
huquqiy munosabatda bo’lishini xohlovchi o’ta kerakli mijozlar ham bor. Garchi, hamisha shunday 
bo’lmasa ham, auditorlik firmalariulardan ko’plab mijozlarni, ayniqsa, yirik mijozlarning 
takliflarini tayyorlaydi va taqdim etadi. Shuningdek, auditorlik mijozga nisbatan munosabatlarini 
tushunish auditorlar agar etika va kasbi talablari (mustaqillik, vakolatlik va boshqa) belgilangan 
majburiyatlar uchun tipik bo’lsa bajarish majburiyatlar uchun tipik bo’lsa bajarish mumkinligini 
ko’rib chiqish imkonini beradi. Bu mijozni qabul qilishdagi ikkinchi bosqich hisoblanadi. Biz, bu 
erda raqobatni muhokama qilamiz va bozorlar auditini o’tkazamiz: qiymatlar tasavvurlari, 
auditorlik xizmatlari sifati. Auditorlik firmasi mijozga majburiyatlar bo’yicha takliflarni yozib, 
ko’rsatishi lozim (buni ayrim auditorlar mijoz obro’sining tanlovi deb ham hisoblanadi).
Auditor mijozning biznesni bilishi kerak, buning uchun unga moliyaviy hisobotlarda yoki 
auditorlik hisobotida sezilarli samaraga ega bo’lishi mumkin bo’lgan voqealarni, operatsiyalarni va 
metodlarni identifikatsiyasiyalash va tushunishga imkon berish etarli. 
Auditorlar ham yangi va mavjud mijozlarini ularning ofislariga borib, yillik hisobotlarini 
ko’rib, mijozning boshqaruvi va shtati bilan muhokama (muzokara)larga kirishib va odatda, internet 
orqali jamoatchilik yangiliklari va jamoatchilik axborotlari ma’lumotlariga kirib imkoniyatlarini 
olib, ular bilan oldindan tanishishi mumkin. Agar mijoz mavjud bo’lsa (eski) avvlagi yillarning 
ishga oid xujjatlari ko’rib chiqilishi kerak.
Agar mijoz yangi bo’lsa auditor avvalgi auditor bilan maslahatlashish va oldindan axborot 
qidiruvini kengaytirish lozim. Auditorlar nazoratdagi mijozlar haqidagi o’z axborotlarni 3 ta asosiy 
manbadan oladilar: ularning mijozlar bilan tajribalari umum olish mumkin bo’lgan axborotlar va 
mijozning o’zidan mustaqil ravishda axborotlarni baholash uchun foydalaniladigan metodlar 
jamoatchilik ma’lumotlari bazasining qidirishdan variatsiyalanadi. Mijozning shtatlari va 
boshqaruvini muhokama qilish boshqaruv nazoratining ichki vositalari va extimoliya risklarni 
baholashda muhim hisoblanadi. Bu muxokamalar quyidagilarni o’z ichiga olishi mumkin: 

Mijozning boshqaruvda tashkiliy tuzilmalarida va operatsiyalaridagi o’zgarishlar; 

---


Bazaning mijozga ta’sir qiluvchi ijtimoiy texnik va iqtisodiy omillarining joriy rivojlanishi; 

Joriy yoki kelgusidagi moliyaviy qiyinchiliklar yoki xisob muomalalari; 

Korxona moliyaviy xisobotlarini xato yoki firibgarlik oqibatidagi moddiy jixatdan noto’g’ri 
yozishma (ariza) larga tasirchanligi; 

Bog’liq tomonlarning mavjudligi; 

Yangi yoki yopiq ko’chmas mulk va ishlab chiqarish korxonalari vositalari; 

Texnologiyadagi mahsulotlar yoki ishlab chiqarish xizmatlari yoki taqsimlash kabi 
yaqindagi yoki osilib qolgan o’zgarishlar; 

Buxgalteriya tizimi va ichki boshqaruv tizimidagi o’zgarishlar; 

Mijozni yangi tekshirish. 
Yangi mijozni qabul qilishdan oldin auditorlik firmasi mijoz maqbulligini aniqlash uchun 
to’liq tekshirish ko’radi va agar auditor mustaqillikning etika talablarini, ma’lum vakolatlikni 
qondira olsa (ishni qabul qiladi) va boshqa. 
Axborotlarning boshqa manbalari maxalliy yuristlar boshqa manbalari SRAs (Ctrtifeitd 
Public Acciestants), banklar va boshqa kompaniyalar bilan bog’liq bo’lsada, intervyu (suhbat)larni 
tashkil etadi. Bazida auditor boshqaruvining obro’si va asosiy azolari haqida axborotlar olish uchun 
professional auditorlarni yollashi yoki unda ish sud – buxgalteriya ekspertizasi bo’limidan 
foydalanishi mumkin. Agar avvalgi auditor bo’lmasa, yanada kengroq tekshiruvlar o’tkazilishi 
mumkin.
Ko’pgina auditorlik firmalari mavjud mijozlarini har yili baholaydilar. Yuqorida muhokama 
qilingan tekshirishga qo’shimcha ravishda auditor, auditning hajmi, fikrlar va yig’imlar turlari 
auditorlik firmasi va mijoz hamda boshqaruv yaxlitligi orasidagi sudlarni ko’rib chiqishdagi 
og’irliklar kabi har qanday avvalgi nizolarni ko’rib chiqadi. Ushbu to’rt omil munosabatlar davom 
etish etmasligiga kuchli ta’sir etadi. Majburiyatlarni davom ettirish uchun auditor oldingi yillar 
tekshiruv ishlari natijalari doir xujjatlaridan yig’ilagan axborotlarni yangilagan va qayta baholagan 
bo’lar edi. Auditor shuningdek, oxirgi auditdan buyon yuz bergan jiddiy o’zgarishlarni 
idensifikaytsiyalashtirish bir xil o’xshash uchun ishlab chiqilgan protseduralarini ham bajarishi 
lozim. 
Auditor, shuningdek, mijoz uchun auditni davom ettirmaslik haqida qaror qilish ham 
mumkin, chunki u risk haddan tashqari ko’p (yuqori)ligini xis qiladi. Masalan, xukumat agenti va 
mijoz orasida mijozni moliyaviy layaqatsizlikka olib keluvchi va oxir oqibat qarshi davo 
qo’zg’atuvchi tartibga soluvchi (boshqaruvchi) nizolar bo’lishi mumkin. Yana shunday ham 
bo’lishi mumkin: auditorlar moliyaviy (xizamtlar kabi) mavjud auditor uchun maqbul bo’lgandan 
ko’p risk taklif qilayotganinin xis qiladi.
Auditorlik faoliyatida rejaning to’g’ri tuzilishi uni samarali tashkil etilishi bilan izohlanadi. 
Shu singari, auditorlik tekshiruvlarini rejalashtirish jarayoni ham “Auditni rejalashtirish” deb 
nomlangan 3-sonli auditorlik faoliyatining milliy standarti asosida tartibga solinadi. Shuningdek, 
auditorlik tekshiruvlari kam vaqt talab qilishi va iqtisodiy tejamkor bo’lishida rejaning optimal 
tuzilishi talab etiladi. Buning uchun esa, auditni rejalashtirishning maqsadi, uning bosqichlarini 
to’liq o’rganish, undagi muammolarga xolisona baho berish, ularni bartaraf etish asosida 
rejalashtirish jarayonini takomillashtirish zarur. Bu borada uning huquqiy zaminini mustahkamlash 
talab etiladi. Biroq, ta’kidlash joizki, auditorlik xizmatining ish sifati uni to’g’ri rejalashtirishga 
bevosita bog’liqdir.
Ma’lumki, qonunchilikda auditorlik tekshiruvini rejalashtirishda auditorlik tashkiloti 
tomonidan qo’llaniladigan me’yorlar №3 «Auditni rejalashtirish» nomli AFMS asosida amalga 
oshirilishi majburiy etib belgilangan bo’lsada, biroq, amaliyotda esa auditorlik tashkilotlari 
tomonidan mazkur standart talablari yoki unda belgilangan tartib-qoidalarga tekshiruvlar jarayonida 
to’liq amal qilinmayapti yoki har bir tekshiruvning umumiy rejasi va dasturi turlicha yondashuvlar 
asosidagi mazmun va shakllarda tayyorlanib kelinmoqda. Bu esa, tekshiruv muddatini uzayishiga, 
tekshiruvlar jarayonida qatnashuvchi har bir auditor yoki yordamchi auditorning o’z vazifasini aniq 
belgilab berilmaganligi sababli, ular tomonidan yo’l qo’yiladigan xato yoki kamchiliklarni 

---

 
ko’payishiga va tekshiruv jarayonini ma’lum ketma-ketliksiz yoki tartibsiz ravishda amalga 
oshirilishiga olib keladi.
Auditorlik nazoratining bosqichlari O’zbekiston Respublikasi “Auditorlik faoliyati 
to’g’risida”gi Qonuniga muvofiq auditorlik faoliyatining milliy standartlarida belgilangan majburiy 
talablarga asosan o’tkazilishi belgilangan. Jumladan, auditni rejalashtirish bosqichi O’zbekiston 
Respublikasi 1999 yil 10 noyabrda Adliya Vazirligi tomonidan 837-sonli raqam bilan ro’yxatga 
olingan 3-sonli auditorlik faoliyatining milliy standarti(keyingi o’rinlarda AFMS) hamda «Auditni 
rejalashtirish» nomli 300-sonli xalqaro audit standartiga muvofiq amalga oshiriladi. «Auditni 
rejalashtirish» nomli 3-AFMSga muvofiq rejalashtirish auditorlik tekshiruvini o’tkazishning 
boshlang’ich bosqichi hisoblanib, auditorlar reja tuzilgunga qadar bevosita tekshiruv jarayonini 
boshlamasliklari va auditorlik tekshiruvining barcha bosqichlarida umumiy reja hamda dasturda 
keltirilgan vazifalarni qat’iy tartibda amalga oshirishlari lozim.
«Auditni rejalashtirish» nomli №3 AFMSga muvofiq rejalashtirish auditorlik tekshiruvini 
o’tkazishning boshlang’ich bosqichi hisoblanib, auditorlar reja tuzilgunga qadar bevosita tekshiruv 
jarayonini boshlamasliklari va auditorlik tekshiruvining barcha bosqichlarida umumiy reja hamda 
dasturda keltirilgan vazifalarni qat’iy tartibda amalga oshirishlari lozim. Standartga muvofiq, 
auditorlik tekshiruvini rejalashtirish jarayoni quyidagi bosqichlarda amalga oshirilishi lozim:
1. Auditni dastlabki rejalashtirish; 
2. Auditning umumiy rejasini tayyorlash; 
3. Audit dasturini tayyorlash.
Qonunchilikda belgilangan tartibga ko’ra, auditorlik tekshiruvini rejalashtirish jarayonida 
auditorlik tashkiloti tomonidan qo’llaniladigan me’yorlar 3-sonli “Auditni rejalashtirish” nomli 
AFMS asosida amalga oshirilishi majburiy etib belgilangan bo’lsada, biroq, amaliyotda auditorlik 
tashkilotlari tomonidan mazkur standart talablari yoki unda belgilangan tartib-qoidalarga 
tekshiruvlar jarayonida to’liq amal qilinmayapti yoki har bir tekshiruvning umumiy rejasi va dasturi 
turlicha yondashuvlar asosida tayyorlanib kelinmoqda.
O’z navbatida, auditorlar tomonidan mazkur standartga muvofiq auditorlik tekshiruvining 
rejalashtirilishi natijasida, ular tomonidan tekshiruvlarni oldindan puxta belgilangan ketma-ketlik 
asosida o’tkazilishi(tartibli)ga, tekshiruvni auditorlik shartnomasida belgilangan muddatda 
yakunlanishi, auditorlar tomonidan yo’l qo’yiladigan xato yoki kamchiliklarni kamayishiga va 
tekshiruv jarayonini tartibli ravishda amalga oshirilishi ta’minlanadi. Zero, xalqimizning “Rejasiz 
ish – qolipsiz g’isht” maqoli bejizga emasligini auditorlik amaliyoti jarayonida ham kuzatishimiz 
mumkin bo’ladi. 
Yuqorida ta’kidlanganidek, audit rejasini puxta tuzmasdan sifatli auditorlik tekshiruvi 
o’tkazish mumkin emas. Shu boisdan ushbu standartga batafsilrok to’xtalib o’tamiz. Amalda, 
auditni rejalashtirish jarayoni auditorlik tashkiloti bilan xo’jalik yurituvchi sub’ekt o’rtasida 
shartnoma tuzilgunga qadar boshlanadi. Bu holat ko’p hollarda, agar mijoz bilan shartnoma 
tuzilmasa, auditni rejalashtirish bilan bog’liq xarajatlar qaysi manbalar hisobidan mablag’ bilan 
ta’minlanishi to’g’risidagi savolni yuzaga keltiradi. Keyinchalik shartnoma tuzilgan holda auditni 
dastlabki rejalashtirishga doir ishlar qiymati o’tkaziladigan auditorlik xizmatining umumiy 
qiymatiga qo’shiladi, aks holda u auditorlik tashkilotining mablag’lari hisobidan amalga oshirilishi 
lozim. Rejalashtirish auditorlik tekshiruvini boshlangich bosqichi bo’lib, auditorlar reja tuzulgunga 
qadar bevosita tekshiruv jarayonini boshlamasliklari lozim.
«Auditni rejalashtirish» nomli №3 AFMS har qanday korxonani auditorlik tekshiruvidan 
o’tkazishda ham audit rejasini, ham audit dasturini tuzishni talab etadi. Darhaqiqat, yirik xo’jalik 
yurituvchi sub’ektning hisobotlarini tasdiqlash uchun katta auditorlik guruhi tomonidan tekshiruv 
o’tkazilganida bunday ko’p bosqichli rejalashtirish zarur. Biroq, bizning fikrimizcha, unchalik katta 
bo’lmagan xo’jalik muomalalari kam sodir bo’ladigan, bir turdagi mahsulot ishlab chiqarish (ish, 
xizmat bajarish) bilan shugullanuvchi mikrofirmalarda audit o’tkazganida, bunday keng qamrovli 
reja tuzish maqsadga muvofiq emas.
Agar auditorlik tashkilotining ko’pchilik mijozlari kichik biznes korxonalariga taalukli 
bo’lsa, u holda unchalik katta bo’lmagan tuzatishlar kiritilganida ko’pchilik korxonalarni tekshirish 

---

uchun mos keladigan namunaviy audit rejasi ishlab chiqish va rejalashtirish chog’ida audit dasturini 
batafsil tuzishga maxsus e’tibor qaratish zarur. Bunday namunaviy rejalar bir nechta bo’lib, ular bir-
birlaridan turli biznesga ega korxonalar uchun farq qilishlari mumkin. Masalan, savdo korxonalari, 
ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish korxonalari va xokazo. Shuningdek auditor qandaydir boshqa 
tamoyillar bo’yicha umumiy namunaviy rejalar ham tuzishi mumkin. Agar umumiy audit rejasi 
sifatida namunaviy reja tanlansa, u holda rejalashtirish chog’ida asosiy e’tiborni audit dasturini 
tuzishga qaratish zarur. Rejalashtirish auditorlik guruhi rahbari tomonidan audit o’tkazishning 
umumiy tamoyillari kabi, xususiy tamoyillariga ham muvofiq amalga oshirilishi lozim. Ular: 

uyg’unlik (komplekslik); 

uzluksizlik;

maqbullik.