Biokimyo va molekulyar

3.5.
§. DNK ning birlamchi strukturasi
 
Dezoksiribonuklein kislota barcha tirik organizmlarda va ayrim 
viruslarda mavjud. U genetik (irsiy) axborotlarni o‘zida saqlab, uni avloddan
-
avlodga uzatishda bevosita ishtirok etadi. DNK molekulasining birlamchi 
strukturasida irsiy belgilar rejalashtirilgan, ular birin -ketin joylashgan 

---

45 
dezoksiribonukleotidlar qatoridan iborat. DNK tarkibida to‘rt xil 
dezoksiribonukleotid bo‘lib, oqsildagi aminokislotalar sonidan kam bo‘lsa 
ham ularning ketma-
ket qator soni oqsildan uzun bo‘ladi. DNK nukleotid 
qatorini ya’ni, birlamchi strukturasini ani
qlash (sekvyenirlash) oxirgi yillarda 
juda yaxshi yo‘lga qo‘yilib, faqat alohida genlar emas, balki butun xromosoma 
genlaridagi nukleotid qatori aniqlangan. Jumladan, odam genomi ham 
sekvyenirlanib, boshqa jonzotlar genomi qatorida kompyuterga joylashtiril ib, 
bank axboroti sifatida saqlanadi. Bakteriofaglar DNK sining nukleotid qatori 
unikal, ya’ni bir marta uchrab, boshqa qaytarilmaydi. Ayrim organizmlarda 
DNKdagi nukleotidlarning ketma-
ketligi unikal bo‘lsa ham, ayrim qismlarida 
qaytariladigan nukleotid qatori bir necha marta uchraydi (t-RNK va i-
RNKlarning kodlovchi qismlari) jumladan, bateriyalarda. Eukariot genomlarda 
DNKning 60%ni strukturali, ya’ni oqsil sintezini belgilovchi qismlar tashkil 
qiladi. Hayvon DNKsining 10-
25%ini tashkil qiluvchi bo‘limla
r qaytariladigan 
nukleotid qatoridan iborat bo‘lib, ular ribosom, t
-RNK, gistonlar, 
immunoglobulinlarning genlaridan iborat. Ular DNK molekulasida bir gen 
ikkinchisi bilan ketma-ket joylashib, ularni qaytariluvchi tandemlar deyiladi. 
Ya
’ni bir gen ikkinchi
gendan speyser (inglizcha spaser-oraliq) orqali 
ajraladilar. Qaytariladigan nukleotid qatorlari, ularni satelit (kichik -sayyor) 
qismlaridir, bular xromosomaning sentromer qismida joylashib, uning 
bo‘linishida va o‘zaro bog‘lanishida ishtirok etadi.
Tabiiy manbalardan ajratib olingan DNKlarning nukleotid tartibini 
o‘rganish 
natijasida 
AQSH 
olimi 
Chargaff 
va 
rus 
akademigi 
A.N.Belozerskiylar qator miqdoriy qonuniyatlarni aniqladilar. Bu qonuniyatlar 
quyidagicha ifodalanadi: 
1. DNK molekulasidagi purin asoslari, adenin va guanin molyar 
konsentrasiyasini yig‘indisi pirimidin asoslari
-sitozin va timinning molyar 
konsentrasiyasi yig‘indisiga teng:
Pur = Pir yoki

---

46 
2. Adeninning molyar konsentrasiyasi timinnikiga, guaninniki esa 
sitozinga teng: 
A=T, G=S yoki
1

T
A
; 
1

S
G
3. DNK zanjiridagi 6-aminoguruhli asoslar miqdori 6-ketoguruhli 
asoslar miqdoriga teng, ya’ni adenin va sitozin molyar konsentrasiyalarining 
yig‘indisi guanin va timin molyar konsentrasiyalari yig‘indisig
a teng: 
A+S=G+T yoki
1



T
G
S
A
4. 
Guanin bilan sitozin molyar konsentrasiyalari yig‘indisining adenin 
bilan timinning (DNK molekulasida yoki urasil RNK da) molyar 
konsentrasiyalari yig‘indisining nisbati turli manbalardagi nuklein kislota
larda 
turlicha bo‘ladi. Bu spesifiklik koyeffisiyenti deb ataladi va
)
(U
Т
А
S
G


shaklida ifodalanadi. 
Agar, 
Т
А
S
G


ning qiymati birdan kam bo‘lsa, bunday DNK AT tipga, 
agar uning qiymati birdan katta bo‘lsa, GS tipga 
kiritiladi. 
Yuksak o‘simliklar va hayvonlar DNKsi AT tipga mansub, 
zamburug‘lar, suvo‘tlar va bakteriyalarning DNKsi ko‘pincha GS tipga 
mansub. Bu ko‘rsatkichlarni o‘simlik, hayvon va mikroorganizmlarni 
taksonomik qatorini aniqlashda foydalanish mumkin.