Biokimyo va molekulyar

 
 
 
 
 
 
 
 
 
16-rasm. Xromatosomning umumiy k
o‘
rinishi. 
 

---

50 
3.8.
§. 
Nukleozid va nukleotidlar
 
Deoksiribonuklein kislota (DNK) - bu monoper nukleotid bo'lgan 
biopolimer (polyanion). 
Azot asoslarini pentozalar bilan birikmasini nukleozidlar deyiladi. 
Nuklein kislotalardan ajratilgan nukleozidlar N-glikozidlardir. Nukleozid 
tarkibida D-
riboza bo‘lsa ribo
nukleozidlar, agar dezoksiriboza uchrasa, 
dezoksiribonukleozidlar deb ataladi. Nukleozidlar purindagi N
9
, pirimidindagi 
N
1
atomlariga pentozalar

-
konfigurasiyali glikozid bog‘lari orqali 
bog‘lanadi. Ularning nomlanishi tarkibidagi getrosiklik azotli asos
lardan kelib 
chiqadi (2-jadval). Misol tariqasida, ikki xil nomdagi nukleozidni keltiramiz:
 
 
2-jadval 
Nukleozidlarning to‘liq va qisqartirilgan nomlari
 
Asoslar 
Ribonukleozid 
Qisqargan 
belgisi 
Dezoksiribonukleozid 
Qisqargan 
belgisi 
Adenin 
Adenozin 
A 
Dezoksiadenozin 
dA 
Guanin 
Guanozin 
G 
Dezoksiguanozin 
dG 
Sitozin 
Sitidin 
S 
Dezoksisitidin 
dS 
Timin 
Timidin 
T 
Dezoksitimidin 
dT 
Urasil 
Uridin 
U 
- 
- 
Nukleotidlar nukleozidlarning monofosforli efirlaridir. Ular nuklein 
kislotalarning monomeri hisoblanadi. Ularning tarkibida azotli asoslar (purin 
va pirimidin), uglevod komponentlari (riboza va dezoksiriboza) va fosfor 
kislotalari bo‘ladi.
Ribonukleotidlarda fosfor kislotasi ribozaning 2
/
, 3
/
va 5
/
atomlariga bog‘lanishi mu
mkin. 

---

51 
Har bir nukleotid 5'-holatida shakar deoksiribozasiga biriktirilgan fosfor 
kislota qoldig'idan iborat bo'lib, unga to'rtta azotli asoslardan biri 1' -holatida 
glikozid bog'lanish (C - N) orqali biriktiriladi. Bu DNK va RNK o'rtasidagi 
asosiy farqlardan birini tashkil etuvchi xarakterli saxarozaning mavjudligi, bu 
nuklein kislotalarning nomlarida qayd etilgan (RNK tarkibida riboz shakar 
mavjud). Nukleotidning misoli adenozin monofosfat bo'lib, unda fosfat va 
ribozaga biriktirilgan asos adenin (A) (2-jadvalda ko'rsatilgan). 
Molekulalarning tuzilishi asosida nukleotidlarni tashkil etuvchi asoslar 
ikki guruhga bo'linadi: purinlar (adenin A va guanin G) bir -biriga bog'langan 
besh va olti a'zoli heterosikllar orqali hosil bo'ladi; pirimidinlar (sitozin C va 
timin T) olti a'zodan iborat heterosikl. 
Istisno tariqasida, masalan, PBS1 bakteriofagida DNK tarkibida 
beshinchi turdagi asoslar mavjud-uratsil, pirinidin asosi, bu timindan metin 
guruhining yo'qligi bilan timindan farq qiladi, bu odatda timinni RNK.
Timin (T) va uratsil (U), ilgari o'ylanganidek, mos ravishda DNK va 
RNK bilan chegaralanmagan. Shunday qilib, ba'zi RNK molekulalarining 
sintezidan so'ng, ushbu molekulalardagi uratsillarning katta qismi maxsus 
fermentlar yordamida timinga aylanib metillanadi. Bu transport va ribosomal 
RNKlarda uchraydi. 

---

52 

---

53