Biokimyo va molekulyar

Transpozonlar turlari va ularning harakatlanish mexanizmlari
Mobil genetik elementlar genomning takrorlanadigan elementlarini 
anglatadi - hujayraning DNK ketma-ketligida bir nechta nusxalari bor. 
Genomning takrorlanadigan elementlari tandemda joylashgan bo'lishi mumkin 
(mikrosatellitlar, telomerlar va boshqalar) va genom bo'ylab tarqalishi 
mumkin (harakatlanuvchi elementlar, psevdogenlar va boshqalar).
Transpozitsiya turi bo'yicha ko'chma genetik elementlarni ikki sinfga 
bo'lish mumkin: kesish va joylashtirish usulidan foydalanadigan DNK 
transpozonlari va harakati algoritmida DNKdan RNK sintezi, so'ngra 
DNKning teskari sintezi bo'lgan retrotranspozonlar. RNK molekulasi, ya'ni 
nusxalash va joylashtirish usuli. 
Transpozonlar avtonomiya darajasiga ko'ra ham tasniflanishi mumkin. 
DNK transpozonlari ham, retrotranspozonlar ham avtonom va avtonom 
bo'lmagan elementlarga ega. Transpozitsiya uchun avtonom bo'lmagan 
elementlar avtonom elementlar tomonidan kodlangan fermentlarni talab 
qiladi, ular ko'pincha transpozonlarning sezilarli darajada o'zgargan 
mintaqalari va qo'shimcha ketma-ketliklarini o'z ichiga oladi. Genomdagi 

---

107 
avtonom bo'lmagan transpozonlar soni avtonomlar sonidan sezilarli darajada 
oshib ketishi mumkin. 
DNK transpozonlari 
Transpozaza deb nomlangan fermentlar majmuasi tufayli DNK 
transpozonlari genom orqali kesilgan shaklda harakatlanadi. Transpozaza 
oqsilining aminokislota ketma-ketligi haqidagi ma'lumotlar transpozon ketma-
ketligida kodlangan. Bundan tashqari, DNKning ushbu hududida transpozon 
bilan bog'liq boshqa ketma-ketliklar bo'lishi mumkin, masalan, genlar yoki 
ularning qismlari. Ko'pgina DNK transpozonlari to'liq bo'lmagan ketma -
ketlikka ega. Bunday transpozonlar avtonom emas va boshqa to'liq, DNK 
transpozoni tomonidan kodlangan transpozaza tufayli genom bo'ylab 
harakatlanadi . 
DNK transpozon mintaqalarining uchlarida teskari takrorlanishlar 
joylashgan bo'lib, ular transpozazni tanib olishning maxsus hududlari bo'lib, 
genomning ushbu qismini qolgan qismdan ajratib turadi. Transpozaza 
DNKning ikki zanjirli kesimini yasashga, transpozonni kesish va maqsad 
DNKga kiritishga qodir. 
Barbara Makklintok tomonidan birinchi marta makkajo'xori ichida 
topilgan o'simliklarning Ac / Ds-elementlari DNK transpozonlariga tegishli. 
Ac-element (inglizcha Activator) avtonom bo'lib, transpozazni kodlaydi. 
Xromosomalarning parchalanishini yaratishga qodir bo'lgan va Ac elementlari 
tufayli genom bo'ylab harakatlanadigan Ds elementlarining bir nechta turlari 
mavjud. 
Helitronlar transpozonlarning bir turi bo'lib, ular o'simliklar, hayvonlar 
va zamburug'larda uchraydi, ammo ular boshqa organizmlardan farqli o'laroq, 
DNKning genlarga boy qismlarida joylashgan makkajo'xori genomida keng 
tarqalgan. Gelitronlar dumaloq aylana mexanizmi yordamida ko'chiriladi. 
Jarayon DNK transpozonining bitta ipini sindirish bilan boshlanadi. 
Chiqarilgan DNK bo'lagi maqsadli ketma-ketlikni bosib oladi, bu erda 

---

108 
heterodupleks hosil bo'ladi. DNK replikatsiyasi yordamida transpozonni yangi 
uchastkaga kiritish tugallandi. 
Helitronlar transpozitsiya paytida qo'shni ketma -ketlikni ushlab turishi 
mumkin.