Anatomiya 2014. indd

178-rasm. Taloq:
1–oldingi uchi; 2–pastki cheti; 3–diafragmaga
qaragan yuzasi; 4–orqa uchi; 5–ustki cheti.

---

413
rinparda bilan har tomondan o‘ralgan bo‘lib, boylamlar vosita-
sida osh qozonning katta egriligi,
 
chap buyrak va diafragma bi-
lan birlashadi. Seroz pardaning ostida fibroz qavat yotadi. Fib-
roz qavatdan taloqning ichiga tarkibida kollagen, retikulyar va 
elastik tolalari bo‘lgan biriktiruvchi to‘qimali taloq ichidagi 
to‘siqlar kiradi. Ularning o‘rtasida parenxima, taloqning yum-
shoq moddasi (pulpasi) joylashgan.
Taloqda oq va qizil pulpa tafovut qilinadi. Qizil pulpa venoz 
sinuslar oralig‘ida joylashib – eritrosit, leykosit, limfosit va mak-
rofaglar bilan to‘la retikula to‘qima to‘rlaridan iborat. Oq pul-
pa taloqning limfa tugunchalaridan
 
va limfositlar hamda lim-
foid to‘qimaning boshqa hujayralaridan tashkil topgan periarte-
rial qinlar dan iborat. Limfa tugunchalari yumaloq shaklda bo‘lib, 
ularning ichidan markaziy arteriya o‘tadi. Limfa tugunchalari re-
tikula to‘qimasi to‘ri ichida joylashgan limfositlardan iborat. Pe-
riarterial limfoid qinlar pulpada arteriyalar va taloqning marka-
ziy arteriyalarining boshlanish qismi atrofini o‘rab oladi. Taloq 
limfoid a’zo bo‘lib, unda limfositlar ko‘payadi. Bundan tashqa-
ri taloqda yoshini yashab bo‘lgan eritrositlar parchalanib (eritro-
sitlar mozori), ulardan temir moddasi qonga chiqadi. Taloq qon 
deposi vazifasini ham bajaradi, chunki unda ko‘p miqdorda qon 
to‘planishi mumkin.
NERV TIZIMI HAQIDAGI ILM (NEUROLOGIA)
Umumiy ma’lumotlar
I.P.Pavlov ta’limoti bo‘yicha organizm ayrim a’zolar yoki ti-
zim lar yig‘indisi bo‘lmay, tashqi muhit bilan uzluksiz aloqada 
bo‘lgan tirik umumlashgan tizimdir. 
Har bir tirik mavjudot tashqi muhitdan ma’lum ta’sirot ola-
di va unga mos javob qaytaradi. Bundan tashqari organizmda 
bo‘layotgan modda almashinish jarayonlari ham, o‘z navbatida, 
unga ma’lum bir ta’sir qiladi va organizm bunga javob qaytara-
di. Ta’sir tushayot gan soha bilan a’zo o‘rtasidagi aloqa organizm-
da nerv tizimi vositasida bog‘lanadi. Nerv tizimi tana qismlari 
va a’zolarning faoliyatini bir-biri bilan bog‘lab bir butun tizimni 
hosil qiladi. Ikkinchi tomondan nerv tizimi organizm faoliyatini 
tashqi muhit bilan munosabatini boshqaradi.

---

414
Nerv tizimining vazifaviy-tarkibiy birligi – nerv hujayrasi 
bo‘lib, u o‘zidan chiqayotgan o‘simtalari bilan birga neyron deb 
ataladi.
Tuzilishi, vazifasi va aloqasiga qarab neyronlar sezuvchi yoki 
re tseptor, oraliq yoki assotsiativ va harakatlantiruvchi yoki effek-
tor neyronlarga bo‘linadi. 
I. Sezuvchi neyronlar bosh va orqa miyadan tashqarida – or-
qa miya tugunlarida va bosh miya nervlarining sezuvchi tugunla-
rida joylashadi. Ularning dendritlarining uchlarida qabul qiluvchi 
apparat – retseptor joylashgan. Retseptor ta’sirotni qabul qilib, 
uni nerv impulsiga aylantiradi. Retseptorlarning joylashishiga qa-
rab quyidagi turlarga bo‘linadi:
1. Ekstrotseptorlar tashqi muhit ta’sirini qabul qiladi. Ular te-
ri, shil liq pardalar va sezgi a’zolarida joylashadi.
2. Introtseptorlar organizmning ichki muhitida bo‘ladigan 
kimyoviy o‘zgarishlar, shuningdek, to‘qima va a’zolardagi bosim 
o‘zgarish lari ta’sirotlarini qabul qiladi. 
3. Propriotseptorlar mushak, pay, boylam, fassiya, bo‘g‘im 
xaltasidagi ta’sirotlarni qabul qiladi.
II. Oraliq yoki assotsiativ neyron qo‘zg‘alishni sezuvchi ney-
rondan harakat neyroniga o‘tkazib beradi. Bu neyronlar marka-
ziy nerv tizimida joylashadi.
III. Effektor yoki harakatlantiruvchi neyronlarning tanala-
ri markaziy nerv tizimida yoki vegetativ tugunlarda joylashgan. 
Ularning aksonlari ish bajaruvchi a’zolarga (ko‘ndalang targ‘il, 
shilliq mu shaklar va bezlar) boradi.
Topografik nuqtayi nazardan nerv tizimi markaziy va periferik 
qism larga bo‘linadi. Markaziy qismiga bosh va orqa miya kirib, 
ular kulrang va oq moddalardan iborat. Kulrang modda nerv hu-
jayralarining to‘plami, oq modda esa nerv o‘simtalaridan tashkil 
topgan. Periferik qismi tarkibiga nerv ildizlari, tugunlari, chigal-
lar va nerv lar kiradi.
Odamning bir butun nerv tizimi anatomo-funksional tasnif-
lash bo‘yicha shartli ravishda somatik va avtonom nerv tizimlari-
ga bo‘linadi. Somatik nerv tizimi organizmni tashqi muhit bilan 
bog‘lab, sezgi va harakatni boshqaradi. Bu faoliyatlar hayvonlar-
ga ham xos bo‘lgani uchun nerv tizimining bu qismi animal nerv 
tizimi deb ataladi.
Avtonom nerv tizimi ichki a’zolarning silliq mushaklarini, 

---

415
bezlarni, yurak-qon tomirlar faoliyatini, a’zo va to‘qimalarda 
modda almashinuvini innervatsiya qiladi. Avtonom nerv tizimi, 
o‘z navbatida, ikki: simpatik va parasimpatik qismlarga bo‘lina-
di. Avtonom nerv tizimi bizning ixtiyorimizga bo‘ysunmay o‘zi-
cha ta’sir ko‘rsatadi.