Anatomiya 2014. indd

OLIY NERV FAOLIYATI
Oliy nerv faoliyati deb, nerv tizimining organizmning tash-
qi muhit bilan o‘zaro munosabatlarini yuzaga chiqarishga qara-
tilgan faoliyatiga aytiladi. Oliy nerv faoliyati reflektor faoliyat-
dir. Bu fao liyat organizmning tashqi muhit o‘zgarishlariga mos-
lashishini ta’minlaydi.
Shartsiz reflekslar
tug‘ma bo‘lib, ularga emish, yutish, so‘lak aj-
ra tish, yo‘talish, aksa urish va boshqalar kiradi. Bularning reflek-
tor yoy lari bola tug‘ilishi davrida tayyor bo‘ladi. Shartsiz reflekslar 
doimiy, irsiy reaksiyalar bo‘lib, biologik ahamiyatga ega ta’sirotlar-
ga javoban hosil bo‘ladi.
Shartsiz reflekslar sodda: og‘iz bo‘shlig‘i retseptorlarining 
ta’ sirlanishiga so‘lak ajralishi va murakkab: ovqatlanish, himoya-
lanish, jin siy va boshqalarni instinktlar ham deb ataladi. Bu fao-
liyatlar organizmni deyarli o‘zgarmaydigan sharoitlarda mos-
lashishini ta’min laydi. Ammo doimo o‘zgaruvchan tashqi muhit 
sharoitlariga mosla shish uchun shartsiz reflekslar va instinktlar-
ning o‘zi kifoya qilmaydi.

---

459
Shartli reflekslar
deb oldin bu faoliyatga aloqasi bo‘lmagan 
re tseptorlarni ta’sirlash yo‘li bilan maxsus hosil qilingan yangi 
reaksiyalarga aytiladi. Ular hayot davomida MNTda (bosh miya 
po‘stlog‘i) vaqtinchalik nerv bog‘lanishlari hosil bo‘lishi natijasi-
da paydo bo‘ladi.
Shartli reflekslarning xususiyatlari. 
1. Shartli reflekslar yangi tug‘ilgan chaqaloqda bo‘lmaydi. Ular 
har bir shaxsda o‘ziga xos holatda paydo bo‘ladi. 
2. Shartli reflekslar faqat bosh miya po‘stlog‘ida hosil bo‘ladi 
va ro‘yobga chiqadi.
3. Shartli reflekslar vaqtinchalik, agar shartli ta’sirlovchi shart-
siz bilan mustahkamlanmasa, shartli reflekslar yo‘qolishi mum-
kin.
Tabiiy va sun’iy shartli reflekslar tafovut qilinadi. Tabiiy shart-
li reflekslar shartsiz ta’sirlovchining tabiiy xususiyatlariga (masa-
lan, ovqatning hidi va tashqi ko‘rinishiga) hosil bo‘ladi. Ovqat-
ning o‘ziga aloqador bo‘lmagan, ammo ovqat bilan takrorlanadi-
gan boshqa signallarning hammasi (qo‘ng‘iroq, yorug‘lik va bosh-
qalar) sun’iy shartli reflekslarni vujudga keltirishi mumkin.
Shartli reflekslarni hosil qilish uchun ma’lum bir sharoitlar 
kerak. Shartli refleksni shartsiz refleks asosida ma’lum qonun-
qoidalarga rioya qilgan holdagina yuzaga chiqarish mumkin.
1. Shartli refleks hosil qilish uchun shartli signal (bu shart siz 
ref leks uchun befarq ta’sirot, masalan, qo‘ng‘iroq) shartsiz ta’si-
rot (ovqat) bilan bog‘langan holda takroran qo‘llanilishi kerak.
2. Shartli signal shartsiz ta’sirotdan biroz oldin berilishi ke-
rak. Masalan, oldin qo‘ng‘iroq chalib, keyin ovqat berish kerak. 
Bu holat birnecha marta qaytarilganidan keyin, qo‘ng‘iroqning 
chalinishi so‘lak ajra lishni chaqiradi.
3. Shartsiz ta’sirot shartli signalga nisbatan kuchli bo‘lishi ke-
rak. Ovqatlanish markazini ta’sirlanishi past bo‘lgan qorni to‘q 
itga qong‘iroq shartli ta’sirlovchi bo‘la olmaydi.
4. Shartli refleks hosil qilish jarayonida bosh miya postlog‘i 
yot ta’sirotlardan mutlaqo xolis bo‘lishi lozim. Shuning uchun 
shartli reflekslar hosil qilish uchun hayvonlarni alohida kamera-
larga joylash tiriladi.
5. Shartli refleks hosil qilish uchun MNT faol bo‘lishi kerak. 
Bu narsa odamga ham to‘g‘ri keladi. Agar ma’ruza qiziq bo‘lmasa, 
talaba mud raydi, miyada vaqtinchalik bog‘lanish hosil bo‘lmaydi 

---

460
va ma’lumotlar yodda qolmaydi. Agar ma’ruza qiziqarli misollar 
bilan o‘qilsa, yaxshi qabul qilinadi.