Ijtimoiy psixologiya

Ijtimoiy identiv/ik.
Shaxsdagi «Men» konsepsiyasi — bu uning 
o‘zi haqidagi tasavvurlari bo‘lib, u o‘z ichiga nafaqat personal 
identivlikni (shaxsiy sifatlari haqidagi tasavvurlari), balki ijti­
moiy identivlikni ham oladi. Ijtimoiy «Men» tushunchasi irqiy, 
diniy, jinsiy, kasbiy va h.k. mansublilikni ham bildiradi. Ya’ni 
ma’lum davraga mansub «biz» tushunchasi va unga kirmaydigan 
«ular» tushunchasi mavjud. Shaxs qandaydir bir katta guruh- 
ning tarkibiga kiruvchi kichik guruhning vakili bo‘lsa, o‘z ijti­
moiy identivligini aniqroq anglaydi. Shaxsning o‘zini mansub 
deb bilgan guruhi ko‘pchilikdan tashkil topganida, u bu haqida 
o‘ylamaydi ham. Erkaklar guruhidagi yagona ayol ham, ruslar 
orasidagi yagona o‘zbek ham o‘z unikalligini anglaydi. Yotoq- 
xonadagi bittagina boshqa o‘quv yurtining talabasi, psixologiya 
fakulteti talabalari orasida o‘zining kasbiy identivligini chuqur- 
roq sezadi va shunga yarasha reaksiya bildiradi (Kalin & Berry, 
1995).
Ijtimoiy qiyoslar.
Qanday qilib shaxs o'zini badavlat, aqlli 
yoki past bo‘yli deb hisoblashga qaror qiladi? Bunda unga ijti-

---

moiy taqqoslash usuli yordam beradi (Festinger, 1954). Atrofda- 
gi odam lar shaxsga m a’lum standartlar ishlab chiqishga turtki 
berishadi, bu standartlar yordamida u o‘zini boy yoki kambag‘al, 
aqlli va aqlsiz, baland yoki past bo‘yli deb aniqlaydi. Atrofdagi- 
lar bilan o‘zini qiyoslab, ulardan nimasi bilan farq qilishini 
aniqlaydi.
Akademik litsey yoki kasb-hunar kollejini yuqori ko‘rsatkichlar 
bilan tugallab, o‘zining intellektual qobiliyatlariga ishongan 
ko‘pgina bitiruvchilar obro‘li oliy o‘quv yurtlariga kirib, u yerda 
o‘ziga o‘xshagan a’lochi talabalarni ko‘rganidan keyin o‘zini endi 
oldingidek hurmat qilmayotganligini his etishganligini tadqiqotchi­
lar aniqlashgan (Marsh et al.. 2000). Demak, yuqoridagilardan 
ko‘rinadiki, shaxs o‘zini atrofidagilarga nisbatan qiyoslash orqali 
o‘zining kimligini anglay boradi.
Muvaffaqiyat va omadsizliklar.
Shaxsga «Men» konsepsiyasini 
qurish uchun material sifatida nafaqat uning ijtimoiy rollari va 
o‘zini atrofdagilar bilan taqqoslashining natijalari xizmat qiladi, 
balki bu jarayonda oddiy turmush tarzining ham ahamiyati katta. 
Shaxs o‘z oldiga qiyin, lekin amalga oshirsa bo‘ladigan maqsad- 
larni qo‘yib va uni uddasidan chiqishi orqali o‘zining qobiliyatli 
ekanligini his etishi ham unga o‘zini anglashida yordam bera­
di. Bo‘lishi mumkin bo‘lgan zo‘ravonlikdan o‘zini himoyalash 
nialakasini egallagan ayol o‘zini kamroq zaif his etadi va vaziyatni 
ko‘proq boshqara oladi (Ozer & Bandura, 1990). Ilmiy ishlardagi 
muvaffaqiyatlar talabani ilmiy faoliyatdagi yaroqligiga nisbatan 
o‘ziga bahoni oshiradi, bu o‘z navbatida uni undan ham ko‘proq 
ishlashga undab yanada taassurotli muvaffaqiyatlarga erishishga 
stimullashtiradi (Felson, 1984; Marsh & Young, 1997). Oldinga 
qo‘yilgan maqsadlarga erishish yo‘lida maksimum imkoniyatlarni 
qidirish va ulardan foydalanish — o‘ziga nisbatan ishonchni ya­
nada oshiradi.
Atrofdagilaming fikrlari.
Atrofdagilar tomonidan shaxs erishgan 
muvaffaqiyatlarning tan olinishi uning «Men» konsepsiyasiga ijobiy 
ta’sir etadi, chunki atrofdagilar uni ijobiy baholayotganligini ko‘radi.

---

Shaxs uchun o‘zi haqida yaxshi tomonlarini o‘ylash osonroq, agar 
atrofdagilar ham xuddi shunday o‘ylasa. Qobiliyatliroq, mehnat- 
sevarroq yoki yordamga kelishga tayyor deb hisoblangan bolalar, 
bu sifatlarni o‘z «Men» konsepsiyalari va xulq-atvori tarkibiga «oli- 
shadi». Mutaxassislarning ta’kidlashicha, mahalliy jihatdan ozchilik 
vakillari boMgan talabalar, ularning intellektual qobiliyatlari haqi- 
dagi stereotipli tasavvurlardan kelib chiqadigan xavfni sezishsa, 
ayollar esa ulardan aniq va tabiiy fanlar doirasida katta yutuqlarni 
kutishmayotganligini bilishsa, natijada ular o‘zlarini shu kutishlar- 
ga mos ravishda tutishadi. Ular bu fikrlarni inkor etishdan ko‘ra, 
o‘z imkoniyatlarini boshqa sohada amalga oshirishga kirishadilar 
(Steele, 1997).
0 ‘z-o‘zini hurmat etish.
0
‘z-o‘zini hurmat etish shaxsda­
gi mavjud va bo‘lishi mumkin bo‘lgan «Men»larning umumiy 
yig‘indisimi? Agar shaxs o‘zini jozibador, jismonan baquvvat, aqlli 
va badavlat va yana muhabbatga loyiq deb bilsa, bu uning o‘zini 
hurmat qilishi «joyida» ekanligini bildiradimi? Mutaxassislar 
o‘ziga yaxshi munosabatda bo‘lish uchun o‘zini chiroyliroq, jis­
monan baquvvatroq, aqlliroq va h.k. liklarini his etish kerakligini 
ta’kidlaganda aynan shuni nazarda tutishadi. Djennifer Kroker va 
Konn Volfning fikricha, yuqorida ko‘rsatilgan sifatlar haqiqatdan 
ham o‘zini hurmat qilish, o‘zi bilan g‘ururlanish uchun muhim 
ahamiyatga ega (Crocker & Wolfe). «Bir odam o‘zini hurmat etish 
uchun faoliyatidagi muvaffaqiyat va tashqi ko‘rinish kerak bo‘lsa, 
ikkinchisi uchun Xudoning suyukli bandasi ekanligini va u axloq 
me’yorlarini buzmaganini bilish muhimroqdir». Demak, agar bi- 
rinchisiga o‘zini aqlli va chiroyli bo‘lishni o‘rgatishsa, ikkinchisini 
esa, o‘zini odobli odam deb his etishga o‘rgatgan taqdirda, u o‘zini 
hurmat qiladi.
Lekin Djonatan Brayn va Keyt Dattonlar o‘zini hurmat etish 
masalasiga o‘zgacha yondashadilar, ular fikricha, sabab va oqibatning 
o‘mini almashtirish lozim. Agar odamlar umuman o‘zlarini qadr- 
lashsa, ular o‘zlarining tashqi ko‘rinishini, o‘zlarining qobiliyatlarini 
ham qadrlaydilar (Brown & Dutton, 1994).

---