18
- tafakkur ideal hodisa;- tafakkur fikrlash jarayonidir;
- tafakkur bilish jarayonidir;
a). hissiy bilish ( k
ö
rish, eshitish, tam bilish, rang bilish, teri
sezgilari);
b). mantiqiy bilish;
- tafakkur mantiq kategoriyalariga amal qiladi.
Til va tafakkur munosabatlari
:
- til va tafakkur bir xil hodisa;
- til va tafakkur alohida hodisalar.
MAVZUGA OID ASOSIY MASALALAR BAYONI
Til kishilarning eng muhim aloqa vositasidir. Til fikrni moddiylashtiradi-
gan, reallashtiradigan, kishilarning fikr almashishini ta’minlab beradigan
quroldir. Tilsiz insoniyat b
ö
lmaydi. Til kishilarning bir-birlarini tushunishlari-
ga, yashash uchun vositalar topib birlashishlariga, ishlab chiqarishni tashkil
qilishlariga yordam beradi.
Til jamiyat tomonidan yaratilgan b
ö
lib, uning
taqdiri jamiyat taqdiri
bilan chambarchas bog’liqdir. Til faqat kishilarga hos b
ö
lib ular uchun
xizmat qiladi.
Insonni hayvondan farqlab turuvchi narsa bu tildir. Shuning uchun ham
hazrat Alisher Navoiy bunday deganlar:
“Insonni s
ö
z ayladi judo hayvondin,
Bilkim, guhari sharifroq y
ö
q ondin”.
Tilda kishilar, jamiyat taraqiyotiga xos b
ö
lgan barcha
ö
zgarishlar aks etadi.
Har bir millatning dunyoda borligini k
ö
rsatadigan asosiy belgisi ham tildir.
Agar
millat
ö
z milliy tilini y
ö
qotsa, uning ruxi ham y
ö
qoladi. Shuning
uchun ham Abdulla Oripov shunday yozgan:
“Ona tilim sen borsan shaksiz,
Bulbul kuyin sherga solaman.
Sen y
ö
qolgan kuning shubhasiz,
Men ham t
ö
ti b
ö
lib qolaman”.
Til material hodisadir.
U konkret tovush, s
Ö
z, qoidalardan tashkil topgan.
Shuning uchun ham til fonetik, leksik,grammatik qonuniyatlar asosida tash-
kil topgan material hodisadir.
19
Har bir til tuzilishiga k
ö
ra tovushlar tizimi, s
ö
z boyligi, grammatik va stil-
istik hodisa hamda qoidalar majmuidan iboratdir. Murakkab hodisa b
ö
lgan
til tuzilishiga k
ö
ra fonetik, leksik, grammatik qatlamlarga b
ö
linadi. Har bir
qatlam
ö
zining tadqiqot birligiga ega.
Fonetika b
ö
limi tovush-fonema,
leksika b
ö
limi s
ö
z, morfologiya b
ö
limi
morfema, sintaksis b
ö
limi gap bilan shug’ullanadi.
Til jamiyatda quyidagi funksiyalarni bajaradi:
1. Kommunikativ funksiya; (muomala, aloqa qilish),
2. Ekspressiv funksiya; (ta’sir qilish),
3. Akkumulyativ funksiya. (axborotni t
ö
plash, yig’ish,
jamlash).
Til jamiyat uchun xizmat qilganligi, tuzilishi jihatdan murakkab hodisa
b
ö
lganligi uchun ham turli fanlarning tadqiqot ob’yekti hisoblanadi. Har bir
fan vakili tilni
ö
z nuqtai nazaridan tadqiq qiladi. Shuning uchun ham turli
fan vakillari tilga turlicha ta’rif berganlar.
Ulardan ayrimlarini keltiramiz:
- Til insonning s
ö
zlash, gapirish qobiliyatidir. (psixolog).
- Til fikr ifodalash va
ö
zaro aloqa quroli b
ö
lib xizmat qiladigan tovushlar,
s
ö
zlar va grammatik vositalar tizimidir. (psixolingvist).
- Til nutqning
ö
ziga xos hususiyatlari va ifoda vositalari bilan ajralib tu-
radigan
bir turi, stil, uslub.
Mas
Badiiy adabiyot tili. S
ö
zlashuv tili. Gazeta
tili. Bola tili. Navoiy tili. (adabiyot shunos).
- Til fikr ifodalashda,
ö
zaro aloqa jarayonida yuzaga keladigan ibora,
gap, s
ö
z, nutq. (tilshunos).
- Til ijtimoiy hodisa. Inson jamiyati mavjudki, til ham mavjuddir. U ja-
miyatning tug’ilishi va rivoji bilan tugiladi va rivojlanadi.
Jamiyat
ö
lishi
bilan til ham
ö
ladi. Jamiyatdan tashqarida til y
ö
qdir. (filosof).
- Til dil kaliti, bilimlar kaliti, haqiqat quroli.
- Til inson ruhining nafasidir. (Y.Grimm).
- Til
ö
tganlarni, yashayotganlarni va yashaydiganlarni bir - biri bilan
bog’laydigan eng hayotiy va eng mustahkam vositadir. (K.D.Ushinskiy).
- Til xalq tarixidir. Til - rivojlanishga va madaniyatga y
ö
ldir.
(A.I.Kuprin).
20
- Til muomala jarayonida har qanday fikrni ifodalay oladigan quroldir.
(L.USPENSKIY).
- Axborot nazariyasiga muvofiq til muomala tizimining kodidir. (Injener
psiholog).
- Til s
ö
z
va grammatik qoidalar, qoida-tushunchani ifodalaydigan ramziy
ishoradir. (V.F.Humboldt).
- Til
ö
ziga hos strukturaga ega b
ö
lgan sistemadir. (F.de Sossyur).
- Til ma’no bilan bog’langan va akustik-artikulatsion birikmalar va ularn-
ing psixik obrazlaridan tarixiy y
ö
sinda tashkil topgan ijtimoiy aloqa
vositasidir.
Dostları ilə paylaş: